Эксперт саволларини аниқ ифода этишнинг умумий талаблари - Психология - Рефераты

Эксперт саволларини аниқ ифода этишнинг умумий талаблари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56.5 KB

Эксперт саволларини аниқ ифода этишнинг умумий талаблари Режа 1. Суд психологик экспертиза га доир саволлар туркуми. 2. Далилий маълумотларнинг манбалари ва уларни йиғиш қоидалари. 3. Экспертиза натижаларини расмийлаштириш ва уч босқичли амалга оширилиши.

Суд-психологгик экспертизаси соҳаси ривожланишининг ҳо-зирги давирида ушбу доирадаги саволлар туркумига қуйи-дагилар киради: 1. Асаб-психик зарарни бошидан ўтказган ва психик касаллик аломатларига эга бўлган экспертланувчи шахенинг индивидал-психологик хусусиятлари ва бу хусусиятларнинг терговчи ва судьяни қизиқтираётган даврдаги экспертла- нувчининг хулқига таьсирини аниқлашни белгилаш. Умумий кўринишдаги экспертларга кўйиладиган савол мана шундай таьрифланиши мумкин: экспертланувчи индивидуал-психологик хусусиятларга эгами ёки йўқми?... (айнан қайси хусусиятларга терговчи ёки судни қизиқтиришни айтилиши шарт); қандай шароитларда?... (нуқтаи назар) кўрсатилиши керак, улар экспертланувчининг хулқига таьсир кўрсатиши эҳтимоли мавжуд (айнан қайсилари кўрсатилиши керак). Фақат шундагина саволга аниқ жавоб олиш имкоиияти. вужудга келади. Ёпиқ ёки тарқоқ ҳолда аниқ қўйилмаган савол экспертларни ашёвий далиллар асосида жавоб бериш имкония-тини йўққа чиқаради. Берилаётган савол мохиятида ижтимоий психологик муҳитни аниқлаш, психологик мантиқий, ижодий, фавқулодцалик мавжудлиги туфайли заруриятдир. Мушоҳадалар,- мулоҳазалар моҳияти шундан иборатдир, шахснинг индивидал психологик хусусияти, унинг фақатгина қандайдир бир маьлум вазиятида, зарур бўлса аниқ бир ҳаракатида кўринади. Уларни кўрсатмасдан туриб, экспертлар ўз билимларини бугунлай, гула қўллаш имкониятига эга бўла олмайдилар. Чунки ўзаро фикр алмашиши ишонч негизида кўрилмас экан, кутилган натижага эришиб бўлмайди. 2. Психик касаллик аломатлари бўлган ва невропсихик асоратларни бошидан ўтказган шахсларда суд ва терговчини қизиқтиргаи вазиятидаги ортиқча ҳис- ҳаяжонга берилишининг қандайлигини белгилаш.

Терговчи суд жараёонидаги ҳис-ҳаяжонли ҳолатни жиноят субьектининг ўз хатги-ҳаракатлари аҳамиятини тушуна билиши ва уларни бошқара олиш қобилиятига таьсир кўрсатган бўлиши мумкин, деган фараз пайдо бўлганида, суд-психологик экспер-тизасини тайинлаш зарурияти туғилади. Савол шундай ифода қилиниши мумкин: айбланувчи унга қўйилаётган айбларни амалга ошираётган вақтда, унинг хулқига катта таьсир кўрсатиш имкониятига эга бўлган физиологик аффектга ёки бошқа жанжал шароити билан боғлиқ ҳолатлар тайзиқида бўлганми? Аффектив характерга эга бўлмаган, ортиқча ҳис-ҳаяжонга берилиш шароитининг хусусиятини кўрсатиб ўтиш зарур. Ўзбекистон Республикаси жиноий процессуал кодексини 172-моддасига мувофиқ равишда бундай ҳис- ҳаяжонларнинг етарли чуқур таьсири, шунингдек, физиологик аффект ҳолати, суд томонидан кучли психик ҳис-ҳаяжонланишининг таькидланиши учун хизмат қилади. 3. Психик ривожланиш жиҳатйдан орқада қолиши аломат-ларига эга бўлган, вояга етмаган айбланувчиларнинг ўз характерлари аҳамиятини бугунлай англай олиш ва қай миқдорда улар томонидан бу ҳаракатларни бошқара олиши қобилиятини аниқлашни белгилаш. Экспертларга бериладиган саволлар умумий кўринишда шун дай бўлиши керак. Вояга етмаганларнинг психик ривожлани-шида орқада қолиши мумкинми, агарда шундай бўлса, улар нималарда кўринади ва улар нималарга боғлиқ? Агар бундай белгилар бўлса унда ўз хатти-ҳаракатларини тўлиқ билиш имконияти мавжудми ва аниқ вазиятда ўзини қай даражада бошқариши мумкин. Охирги тафсилот ақидавий жиҳатидан мухим аҳамиятта эга бўлиб, татбиқий хусусиятга эга. Шуни алоҳида таькидлаб ўтиш лозимки, вояга етмаганларда ўз хатти-ҳаракатини тушунмаслик ва айниқса хоҳиш иродасининг бўшлиги кам ҳолларда объектив мураккаб вазиятларда кўринади ва ҳаётий тажриба

етишмаслиги билан боглиқ бўлиб, шахе томонидан тартиб имтизомни бузилишда яққол кўзга ташланади. 4. Айбланувчи, гувоҳ, жабрланувчиларнинг қобилиятини аниқлаш, шу билан бирга асаб-психик зарар кўрганлар ва психик хасталик белгиларнинг топилишини иш ҳолати, вазияти учун тўғри қабул қилиш ва улар тўғрисида оқилона, одилона ва омилкорлик билан кўрсатма бериш. Суд-психологик экспертизаси гуруҳини тайинлаш учун асос бўлиб, идрок килишга ва маьлум ҳодисаларни фикрлашга тўсқинликни вужудга келтирувчи ташқи шароитлар хизмат қилади. Буларга жумладан, идрок қилишнинг мураккаблиги шароити, кузатилаётган ҳодисанинг тез ўтиб кетиши, ахборотлар ҳажмининг ниҳоятда кўплиги ва таьсир этувчи қўзғатувчи-ларнинг катта ва кичиклиги киради. Шунинг учун ҳам тегишли саволлар қуйидагича ифодаланиши лозим: Экспертиза қилинаётган шахе жиноий иш учун аҳамиятли ҳолатларни (қандайдир аниқ белгиларини кўрсатиб бериш керак), унинг психик билиш жараёни долзарб муаммоларни ҳисобга олган ҳолда идрок қилишнинг қандайдир шароитларни, шахснинг ўзига ҳос бўлган хусусиятларини ёки динамик ҳолатларни идрок этиш мумкинми? 5. Номусга тегиш жинояти бўйича ёш болалар ва вояга етмаганлар, ҳамда бошқа жабрланувчиларда психик бузилиш белгиларни топиш ёки асаб психик зарарларни ҳис қилиш қобилиятини аниқлаш, айбдор ҳаракатининг аҳамияти ва характерининг тўғри тушуниши ва қаршилик кўрсатишини тушунишдир. Суд-психологик экспертизасини тайинлаш учун кўрсатилган-лардан ташқари номусига тегиш босқичида жабрланувчининг сует ҳаракати содир этилган воқеага уиинг бефарклиги, айблаяувчига нисбатан психологик тадқиқ бўлиб, кўлланилган ариза аҳволининг ўзгариши, яьни қаршилик кўрсатишлари асос бўлиб ҳисобланади.

Экспертиза саволининг қулай шакли қуйидагича бўлиши жоиз; жабрланувчининг ўзи ақлий ва жисмоний ривожланиш даражасида, шу билан бирга воқеа содир этилган жойидаги психик ҳолати, айбланувчининг хатти-ҳаракати аҳамиятини тушуниш мумкинми? б. Ўз жонига суиқасд қилган (суицид) шахсларни аниқлаш учун уларнинг психик ҳолатини турли-туман методлар ҳамда методикалар ёрдами билан текшириш зарур. Экспертларга берилган саволни қуйидагича ифодалаш мумкин: шахенинг ўлимидан олдинги психик ҳолати унинг ўзини ўлдиришга сабаб бўлиши мумкинми? Агар воқелик тўғри бўлса, ушбу ҳолат нима билан ифодаланади ҳамда унинг қандай сабаблари мавжуд бўлиши эҳтимол? 2. Далилий маълумотларнинг манбалари ва уларни йиғиш коидалари Одатда суд-психоллогик экспертизасидан ўтадиган маьлумот-ларни икки усул билан йиғиш кузатилади: 1. Суд-психологик экспертизасида экспертланувчилардан оли-надиган кўрсатмалар, тергов материалларига тегишли бўлган материаллар, ҳужжатлар эксперт, прокурор, терговчи ёки судья-нинг хизмат хонасида олинипш мумкин. 2. Тергов материалларини ва текширилаётган шахенинг пси хик ҳолатининг хусусиятларини ўрганиш орқали маьлумотлар олинади. Шундай қилиб, эксперт ,текширувининг далилий аҳамияти юқорида кўрсатилган икки усул билан олинган маьлумотлардан келиб чиққан ҳолда умумлаштирилади. Суд-психологик экспертизасининг илмий асосланган хулоса-лари шахенинг ғайриқонуний ҳаракатлари жараёнидаги психологик ва психиатрик текширувининг натижасига суянган ҳолда олинипш мумкин.

Суд-психологик экспертизасини ҳал қилишга гувоҳ, жабрла-нувчи, айбланувчи кўрсатмалари, тиббиёт хужжатлари, ўқув, ишлаб чиқариш тафсифномалари, илгари ўтказилган экспертиза актлари, тергов ҳаракатларининг баёнатномаси ва шу ҳолатларга оид бўлган хат, кундалик, расмлар, видео ва аудиозапислар ҳамда видеороликлар қимматбаҳо омил бўлиб ҳисобланади. Гувоҳлар, айбланувчи ва жабрланувчининг кўрсатмалари билан бир қаторда, далилий маълумотларнинг қимматбаҳо манбаи тариқасида тиббиёт хужжатлари киради. Эксперт учун касаллик тарихининг асл нусхалари муҳим аҳамиятга эга. Ҳар бир касалликнинг тарихи, айниқса, психиатрик, ижтимоий шаклланиш даражаси, субьектив муносабатлар доирасининг бузилиши индивиднинг ривожланишига оид маьлумотларни ўзида акс эттиради. 3. Экспертиза натижаларини расмийлаштириш Суд-психологик экспертизасини юридик жиҳатдан фаолият юритишида прокурор, терговчи ва суднинг экспертиза тайин қилиш ҳақидаги қарори асос бўлиб хизмат қилади. Экспертиза тайин қилиш ҳақидаги қарорида иш юритиш топширилган муассасаси кўрсатилади. Агарда суд психологик экспертизаси бир неча муассасаларга топширилган тақдирда ҳам асосий иш олиб борувчи муассаса кўрсатилиши мақсадга мувофиқ 1 . Суд-психологик экспертизаси қуйидаги асосларга муваффақ равишда 3 босқичда амалга оширилади: тайёрлов, текцшрув, хулоса чиқариш. 1. Тайёрлов босқичида экспертлар жиноий иш хужжатлари билан танишиб, ўз олдиларига кўйилган саволларни муҳокама қиладилар, унинг мазмунини аниқлаш орқали текширувнинг оҳирги мақсади ва хусусий масалаларини белгилаш, унинг умумий режасини тузиш, алоҳида услублар ёрдамида ҳар бир экспертнинг бажарилиши лозим бўлган вазифаларини яққол-лаштиради. Тайёрлов босқичи умумий текширув дастури билан якун-ланади.

1 Руҳиева ҲА,, Ғозиев Э.Ғ., Мухторов А. Суд психологик экспертизаси. Т. 2001. 972. Текширув босқичи 2 қисмдан иборат: дастлабки ва асосий, эксперт психологларнинг у ёки бу қисмини бажаришдаги ва-зифалари бир-биридан фарқ қилади. Текширув боскичининг дастлабки қисми, бу босқичнинг асосий мазмунини текши-рилувчининг психик муносабати малакаси айбланувчида эса унинг ақли расолигини ташкил этишни мужассамлайди. Текширилув боскичининг асосий қисми суд-психологик экспертизанинг оралиқ хулосаларини ишлаб чиқишдан иборат-дир. Бу эса асосий текширув мақсадининг мазмунидир. Суд-психологик экспертизасининг бу асосий босқичида эксперт — психологлар экспертланувчилардан олинган маълумот ва далилларни анализ ва синтез қилади. Суд-психологик экс пертизасининг бу босқичида далилларни текшириб, баҳолаш эксперт комиссияларнинг иш фаолият юритиш жараёни давомида ўтказилади. 3. Хулоса босқичи суд-психологик экспертизасининг муҳим босқичи бўлиб, эксперт хулосасини тузиш ҳисобланади.Кириш қисмининг хулосасида экспертиза ўгказилган жой ва вақт, эксперт комиссияси аьзолари таркибида иштирок этган шахслар олдида суд-психологик экспертизасини ўтказишдага юридик асослар кўрсатилиб, экспертнинг текширилув муассасасига текширувга (экспертиза ўтказишга) келган вақти (куни. ой, йил), текширилган обьектлар мохияти санаб ўтилади. Текширув қисмининг хулосаси 2 қисмдан иборат: Хусусий синтез ва уму-мий синтез. Хусусий синтез қисмида текширилган обьектлар-нинг белгилари ва сифатлари қайд этилади. Эксперт психолог экспертиза ўтказишда фойдаланган усул ва методикалар ёрдами-да олинган маьлумотларнинг манбаларини ифода қилади. Умумий синтез қисмида эса олинган маьлумотлар бўйича хулоса чиқарилади. Эксперт хулосасининг кейинги қисми-хулосалар ўтказилган текширув мазмунининг далилий муносабатида жуда хам муҳим аҳамиятга эгадир. Хулосалар судья,

прокурор, терговчининг саволларига жавоб шаклида мужассамлашади ёки масалани асосли равишда еча билмаслик тариқасида олиб борилади. Экспертларнинг ташаббуси билан олиб борилган текширув тадқиқотлар жараёнида экспертланувчилардан олинган маълу мот ва далиллар таҳлил қилиниб хулоса чиқарилади, ҳамда экспертизадан олинган натижалар расмийлаштирилади.

АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.2003. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига шарҳлар.Т.2001, 590 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодексига шарҳлар. Т. Адолат, 2000й. 768 б. 4. Ўзбекистон Республикасининг жиноят процессуал кодекси.Т. Адолат, 2006й 5. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси.Т. Адолат, 2007й 6. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси.Т. Адолат, 2006й 7. Каримов И.А. “Баркамол авлод-Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори”. Т., 1997. 8. Каримов И.А. “Юксак маънавият- енгилмас куч”. Т., 2008. 5. Васильев B . JI . Юридическая психология. «Питер» Санкт-Петербург. 200 9 .

Похожие

Суд психологик экспертизанинг предмети ва эксперт ваколати

Тергов экспериментини ўтказиш психологияси ва суд психологик экспертизани тайинлаш зарурати

Оилавий муносабатларни тадқиқ этишнинг назарий-методологик асослари. Жинсий фарқлар психологияси

Шахс ривожланишининг умумий қонуниятлари

Психик тараккиётнинг умумий конуниятлари