Ўзбек тили нутқ маданиятининг асоси - Педагогиka - Рефераты

Ўзбек тили нутқ маданиятининг асоси

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

85 KB

Ўзбек тили нутқ маданиятининг асоси Режа: 1.Адабий тил умумхалқ тили, умумхалқий тилдир. 2.Адабий тил кўп вазифали (полифункционал), яъни поливалентли тилдир. 3.Адабий тил - умуммажбурий тилдир. 4.Адабий тил - норматив тил, яъни муайян лисоний меъёрларга солинган, грамматик қоидалар остига олинган тилдир. 5. Адабий тил кенг даражада услубий тармоқланган тилдир. б.Адабий тил ҳам ёзма, ҳам оғзаки шаклларга эга тилдир. 7.Адабий тил умумхалқ тилининг, яъни миллий тилнинг олий шаклидир.

Адабий тилнинг келтирилган белги ва хусусиятларини кенг ва батафсил ёритиш алоҳида олиб борилувчи улкан тадкиқотларнинг вазифасидир. Биз қуйида уларга кисқача тўхталамиз. Адабий тил - умумхалқий тил . Адабий тилнинг бу хусусияти бу тил бажарувчи вазифалар, у хизмат қилувчи доиранинг умумхалқ характерига эгалиги билан изоҳланади. Адабий тилнинг умумхалқий хусусияти аслида тилнинг халқчил ва демократик асосларига таянади. Адабий тил ў з поливалентлигига кўра, ўз вазифалари доирасининг кенглигига кўра бутун миллат доирасида кенг тарқалади ва умумхалқ мулкига, унинг муштарак алоқа қуролига айланади. Бу ўзбек адабий тили учун ҳам хосдир. Бутун ўкув-ўқитиш ишлари, барча оммавий ахборотлар, илмий-маданий хабарлар ўзбек адабий тилида олиб борилади. Илмий-адабий анжуманлар, илмий чиқишлар, йиғилишлар ўзбек адабий тилида ўтказилади, ҳатто кишилар кундалик турмушда ўзаро адабий тилда гаплашишга интиладилар. Айниқса, бу расмий доиралардаги нутқларда, муомалаларда ёрқин кўринади . Мана шундай омиллар туфайли ўзбек адабий тили ўзбек халқи турмушига, унинг илмий, маданий, кундалик ҳаёти доирасига фаол кириб борган. Бу ўзбек адабий тилининг эндиликда умумхалқ мулкига, ўзбек халқининг умумий алоқа қуролига айланганини кўрсатади. Бу ўзбек адабий тилининг умумхалқийлик хусусиятидир. Адабий тилнинг умумхалқийлиги бу тилнинг моҳияти, вазифаси ва шаклланиш хусусиятларида ҳам намоён бўлади. Адабий тилнинг умумхалқийлиги -бу тилнинг бутун халқ учун ягона қурол экани ва умумхалқ мулки эканлигидир. Демак, ўзбек адабий тилининг умумхалқийлиги унинг бутун ўзбек халқи учун ягона алоқа қуроли сифатида хизмат қилишидир. Ўзбек тилининг ҳеч бир лаҳжаси, шеваси адабий тил ўтайдиган мана шу вазифани ўтай олмайди. Чунки улар муайян тор ҳудуд, минтақа аҳолиси учунгина хизмат қилади. Адабий тил маълум ҳудуд билан чегараланмайди. Ушбу маънода ўзбек адабий тили нафақат Ўзбекистон Республикаси доирасида яшовчи

ўзбекларнинг, балки бошқа хорижий давлатларда яшайдигаи ўзбекларнинг ҳам умумий алоқа қуролидир. Умумхалқ тили эканлик, умумхалқийлик ўзбек адабий тилининг етакчи фазилатидир. Чунки бу хусусият ушбу тилнинг асосий мақсади ва вазифасини белгилайди. Адабий тил умумхалқий, умуммиллий алоқа эҳтиёжини қондириш учун юзага келади. Адабий тилга хос ва қуйида гап юритиладиган бошқа хусусиятларнинг барчаси аслида адабий тилнинг ушбу вазифаси, фазилати билан боғлиқдир. Адабий тил кўп вазифали тилдир. Ўзбек адабий тили бажарадиган вазифалар доираси, бу тил хизмат қиладиган соҳалар ниҳоятда кенгдир. Бу ўзбек адабий тилининг кўп вазифали зканини, илмий терминлар билан айтилганда полифункционал, поливалентли тил эканини кўрсатади. Адабий тилнииг поливалентлиги ушбу тил ижтимоий типининг вазифа доираси билан алоқадордир. Адабий тил ўз хизмат қилувчи доираси, соҳаларнинг кенглиги жиҳатдан диалект ва шевалардан бошқа ижтимоий кўринишларидан фарқ қилади. Масалан, ўзбек тилидаги ҳар бир шева ўзи тарқалган маҳаллий ҳудуд аҳолисига хизмат қилади. Бу жиҳатдан ҳар қандай шеванинг ҳам хизмат доираси чегаралидир. Ўзбек адабий тили эса, ўзбек миллати ҳаётннинг барча доираларида вазифа ўтайди. Ўзбек адабий тили илмий тил, бадиий тил, санъат ва саҳна тили, матбуот тили, радио ва телевидение тили, оғзаки адабий тил, кундалик мулоқотлар тили сифатида тарқалгандир. Бу ўзбек адабий тилнинг поливалентлигидир. Кенг тармоқлилик, яъни поливалентлик адабий тилнинг муҳим вазифавий моҳиятини, пайдо бўлиши, шаклланиш, ривожланиш мақсадини ифодалайди. Шундай қилиб, ўзбек адабий тилнинг поливалентлиги бу тилнинг ўзбек миллатининг бутун ҳаёти соҳаларида хизмат қилишини англатади. Адабий тил - умуммажбурий тил. Ўзбек адабий тили ўзбек адабий тилида сўзлашувчилар учун умуммажбурий тилдир. «Умуммажбурий» тушунчаси бу ўринда ўзбек тилини мажбуран сингдирилади, ўқитилади, ўзлаштирилади ёки бу тилда сўзлашга мажбур қилинади, дейилган маънони

ифодаламайди, балки бу тилдан фойдаланувчиларнинг ўзбек тилининг қонун-қоидаларига, лисоний нормаларига риоя қилишлик барча учун мажбурий эканлигини англатади. Адабий тилнинг умуммажбурийлик хусусияти , ушбу тилнинг шаклланиши, кенг тарқалиши адабий тил нормаларининг ягоналиги, яхлитлиттл (монолитлиги)ни таъмишювчи муҳим омилдир. Адабий тилнинг умуммажбурийлиги кўпчилик томонидан қабул қилинган, маъқулланган адабий тил шаклининг ундан фойдаланувчи барча кишилар учун ягона ва бир хилда тегашли эканини билдиради. Масалан, ўзбек тили Ўзбекистон худудида яшовчи ва ушбу адабий тилдан фойдаланувчи, шунингдек, бу республика доирасидан ташқарида яшайдиганлар, аммо ўзбек адабий тилида таълим олувчи, гаплашувчи кишиларнинг барчаси учун ягона ва бир хилдир. Шунинг учун ўзбек адабий тилининг нормалари, меъёрий қоидалари ҳақида маълумот берувчи ўқув қўлланмалари, дарсликлар, грамматикалар, луғатлар бутун республика ва ундан ташқаридагилар учун битта ягона режа асосида тузилгандир. Шундай қилиб, ўзбек адабий тили, унинг нормалари бу тилдан фойдаланувчи барча учун бир хилда тегишли ҳамда унга амал килиш умуммажбурийдир. Демак, ўзбек адабий тили ўз моҳиятига кўра ягона яхлит (монолит) тизимдир. Ўзбек адабий тилнинг турли ҳудудий, маҳаллий ёки индивидуал - нутқий кўринишлари бўлиши мумкин. Адабий тилга хос ушбу хусусият адабий тил нормаларининг -тўлиқ шаклланиши, унинг турғунлигини таъминлаши, қолаверса адабий тилнинг кенг доиралар ва халқ ҳаётининг барча сохаларига кириб бориши учун мухим омилдир. Адабий тил - муайян меъёрларга солинган меъёрий (норматив) тилдир. Меъёрийлик хусусияти адабий тилнинг марказий ва энг мухим белгисидир. Меъёрийлик адабий тил нормаларининг ўзига хос моҳиятидан иборат бўлиб, адабий , тилнинг поливалентлик, умумхалқийлик, умуммажбурийлик хусусиятлари мана шу хусусиятсиз амалга оша олмайди. Чинакам маънода нормативликка эришган, адабий нормалари шаклланган

тилгина ўзининг умуммиллий алоқавий (коммуникатив) вазифаларини чинакам маънода амалга ошира олади. Шу туфайли ҳам, меъёрийлик адабий тилда (ҳам ёзма, ҳам оғзаки шаклида) меъёр тушунчасини белгиловчи хусусият ҳисобланади. Адабий тилнинг меъёрийлиги ҳақида гап борганда, адабий тилнинг ўзига хос, сифат жиҳатдан фарқли бўлган нормалари кўзда тутилади. Чунки лисоний норма фақат адабий тилгагина хос белги эмас, балки тил яшаш шаклларинииг барчаси учун тааллуқлидир. Адабий тилга хос лисоний норма ва меъёрийлик ўзига хос бўлган меъёр ва меъёрийликдир. Мана шундай сабабларга кўра, баъзи тадқиқотчилар адабий тилни умумий ва оддий маънодаги меъёрийлик характерлай олмаслигини таъкидлашади. Чунки меъёр, меъёрийлик лаҳжаларга ҳам хосдир. Адабий тил тилнинг бошқа яшаш шаклларидан меъёрий бўлгани билан фарқлаимайди, балки ўз меъёрининг ўзига хослиги, сифатий белгиларга эгалиги адабий меъёр эканлиги билан фарқланади. Демак, тилнинг яшаш шаклларини (масалан, адабий тил ва лаҳжалар, шеваларни) меъёрли ёки меъёрсиз деб қарама-қарши қўйиш мумкин эмас. Гап бу ерда тил турли типларининг қандай сифатга эга бўлган нормаларга эгалигида. Англашиладики, адабий тил нормали бўлган ягона ҳодиса эмас. Аммо ўзига хос нормаларга эга бўлган тилдир. Адабий тил услубий тармоқланган тилдир. Адабий тил тилнинг бошқа ҳар қандай кўринишидан услубий тармоқланганлиги билан ажралиб туради. Адабий тилнинг турли мавзулар, шароитга, доираларга, соҳаларга мосланиши поливалентликка олиб келади. Натижада адабий тил воситалари турли-туман нутқий вазиятлар, кўринишларда ўзига хос вазифа ўтайди, хилма-хил алоқавий хосланишларга эга бўлади. Шу сабабли адабий тил турли нутқ услубларига кўра тармоқланади, уларга мослашади. Адабий тилнинг услубнй тармоқланиши айниқса адабий тилнинг миллий адабий тиллик даврида аниқ намоён бўлади. Бундай хусусият хозирги ўзбек адабий тили учун ҳам хосдир.

Ўзбек адабий тилида; 1) сўзлашув услуби; 2) расмий услуб; 3) илмий услуб; 4) публицистик услуб; 5) бадиий услуб кенг ривож топган. Ушбу услублар ўз навбатида яна бир қатор ёрдамчи (кенжа) услубларга булинади: илмии-оммабоп услуб, мактуби й услуб, адабиб с ў злашув услуби, содда с ў злашув услуби ва бош қ алар. Адаби й тилнинг бу каби кенг равишда услуби й тармо қл аниши у хизмат қ иладиган сохаларнинг канчалик кенг ва серкирралигидан далолат беради. Ў збек тилининг бош қ а бирорта я шаш шаклида бу каби услублар, услуби й тармо қл ар т ў ли қ мавжуд змас. Қ а й д қи линган услубларнинг ба ъ зилари мох ия тан факатгина адаби й тилга хосдир. Масалан, илми й услуб, расми й услуб, п ублицистик услуб. Демак, кенг ра в ишда услуби й тармокланганлик адаби й тилнинг ў зига хос белгиларидан биридир. Адаби й тил ҳ ам ё зма, ҳ ам о ғ заки шаклга э га тилдир. Адаби й тилнинг му ҳ им хусуси я тларидан бири унинг мураккаб, к ў п қи ррали вазифаларини ҳам ё зма, ҳам о ғз аки шаклларда ў таш и дир. Хар қ андаи адаби й тилнинг ё зма ва о ғ заки шаклларишшг ю зага келиши ў з тарихига ва мураккаб қ онуни я тларга э гадир. Адаби й тил ҳ ар икки шаклнинг па йд о б ў лиши ҳ ам ў зига хосд ир . Бу дастлаб адаби й тил ё зма шак ли нинг ю зага келиши, ке й инчалик зса о ғ аки шаклининг па й до б ў лишида к ў ринади. Адаби й тилларни нг ё зма шакли ю засидан к ў пгана тадкикотлар олиб борилган. Лекин адаби й т и л о ғ заки шаклининг па й до б ў лииш ва шаклланиш қ онуни я тлари ни ҳ о я тда кам ў рганилган. Шуни хисобга олиб биз ку й ида бу масалага кис қ ача тухталамиз. Адаби й тилнинг дастлабки наму на лари илк даврда хал қ - жонли тили нин г ё зувдаги ифодаси б ў лган. Шу сабабли илк даврдаги ё зма ва о ғ заки н утқ орасида шакли фар қ кам б ў лган. Хозирги ма ъ нодаги сезиларли хусусиитлар б ў лмаган. Лекин ё зув, ё зма н утқнинг ў зи ма ъ лум ма ъ нода унга ижоди й ё ндошиш, ун и эст етак-нормати в ба ҳ олаш натижасидир. Ё зув

кишининг ў з тили, яъни Ё ма нут қа устида ўй лашига, унга му я ан ў згартиришлар киритишига имкон беради. Ё зма тилда бадии й , илми й асарлар ижод қи лиш, ( ё зишмалар олиб бориш э са қ а й д қ и л инган им кони я т чегараларини я нада кенга й тирди ва чу қ урлаштирди. Натижада муа йя н даврга келиб, ў зининг ма ъ лум хусусил я лари билан жо нли о ғ заки тил (хал қ тили) намуналаридан (шева ва диалектлардан) фар қ ланувч и тил, шакли ю зага келади. Бу ҳ озирги адаби й т и лнинг илк намунаси э ди. Шунда й қ илиб, адаби й тилнинг- па й до б ў лишида ё зув мух и м ва белгиловчи рол ь ўйнй ади. Шу туфа й ли ҳ ам адаби й тил дастлаб ё зма тил - ё зма адаби й тил сифатида шаклланди. Ў збек адаби й тилнинг па й до б ў лиши ва шаклла ни ши Х I -Х V асрларга т ўғ ри келади. Адаби й тил о ғ заки шаклининг ю зага келиши ма ъ лум шароитлар билан бо ғ ли қ дир. Булардаи э нг му ҳ ими адаби й тилдан кундалик турмушда фо й даланиш зарури я тининг па й до б ў лиши ва бу жара ё ннин г кундалик ха ётий з ҳ ти ё жга а йл аниши билан бо ғ ли қ дир. Натижада адаби й тилнинг ў зига хос ало ҳ ида к ў риниши о ғ заки адаби й н утқ ю заг а к е лади ва у ў зига хос хусуси я тлари билан ё зма тилдан фар қ қи лади. Адаби й тил о ғ заки шаклининг па й до б ў лиши ш ева ва диалектлардан устун турувчи, қў лланиш доирасига к ў ра улардан устунлик қ илувчи о ғ заки н утқ н инг ю зага келишидир. О ғ заки адаби й н утқнинг ю зага келиши ҳ ар қ анда й ривож топган милли й тилнинг хам мухим белгисидир. Адаби й тилнинг дастлабки да в рларида адаби й тилнииг икки шакли - ё зма н утқ ва о ғ заки адаби й н утқ бир-бирига қ арама- қ ар ши қўй иб келинган б ў лса, адаби й тилнинг милли й тиллик даврига келиб, адаби й н у тқн инг бу икки тури ў заро яқи нлашади, ў заро бир-бирига ўти б турадиган б ў либ қ олади. Шунда й қ илиб, адаби й тил о ғ заки шакли тилнинг милли й тиллик даврларида, яъни МИЛЛИЙ ТИЛ шаклла ниши даврида ю зага келади. Бу па й тга келиб адаби й тил о ғ заки шакли учун зарур я т ту ғи лади. Муа йян ижтимои й - тарихи шароитлар ю зага келади. Адаби й тил бу даврда кенг ҳ ал қ оммаси ҳ а ё тига кириб боради, у о ғ заки н утқ тарзида қў ллана бошла й ди. О ғ аки адаби й

тилда гапирувчилар сони кепга й иб ва к ў па й иб боради. Адаби й тилнинг о ғ заки шакли, худди унинг ё зма шакли каби мактаб ва маориф со ҳ аларига кириб боради, о ғ заки н утқ радио, ке й инчалик телевидение тилига а й ланади, о ғз аки тилда кенг доирада билим берилади, о ғ заки тар ғ ибот и ш лари олиб борилади. Адаби й тилнинг о ғ заки шакли унинг ё зма шакли каби маълум қоидаларга солинади, унинг ме ъё рлари белгиланади. Адаби й тил о ғ заки шаклини нг ёй илиши ва шаклланишида миллий театр, ради о т е левидение тили, а й н ақ са, Ў рта ва оли й мактаб таълими ало ҳ ида рол ь ўй на й ди. Мана шунда й шароитлар ў збек адаби й тили учун XX аср даврида ю зага келди. Бу ҳ ол ўз бек адаби й тили о ғз аки шаклининг ю зага кели ш и ва шаклланиши учун асос б ў лди. Шунда й қи либ, ў збек адаби й тилида я нги компонент - ў збек адаби й тилининг о ғ аки шакли па й до б ў лди. Демак, ў збек адаби й тили ало қ а қ уроли с ифатида икки шаклга э га: 1 ) ў збек ёзма адабии тили; 2) ўз бек о ғ гзаки адаби й тили. Адаби й тилнинг бу икки шакли ёзма адаби й н ут қ о ғ заки адаби й н утқ деб ҳ ам ю ри т илади. Адабии тил - умумхал қ тилининг оли й шаклидир. Ушбу фикр адаби й тилларга ба ғ ишланган ишларнинг барчасида қ а й д қ илинади. Аммо адаби й тилнинг «оли й шакл» э канлиги, бу ту ш унчанинг мазмун ва мо ҳ и я ти тилшуносликда етарли равишда очиб берилган э мас. Р.А.Будагов т ўғ ри та ъ кидлаганидек, адаби й тил тушунчасини изо ҳ лашда ҳ али анчагина чалкашликлар, муаммоли ў ринлар бор. «Адабий тил» тушунчасининг лексикографик ишларда талқин қилинишига диққат қилинса, бу тил шаклининг асосий белгилари унинг нормаларига, бу нормалардаги ўзига хосликларга боғланган ҳолда тушунтирилишини кўрамиз. Чунончи, адабий тил бу намунавий равишда нормаланган тилдир. Унинг нормалари «тўғри» ва умуммажбурий деб қабул қилинади ва диалектлар, шунингдек, содда тил сўзларига қарама-қарши қўйилади. Ёки: адабий тил «умумхалқ тилининг ишланган, сайқал берилган, маълум нормага солинган, халқнинг турли маданий эҳшёжларига хизмат қилувчи формасидир». Адабий тилнинг, олий шакллик хусусияти унинг

нормаларига боғланаётгани бежиз эмас, албатта. Чунки адабий тил миллий тилнинг бошқа кўринишларидан нормаланганлиги, бу нормаларга ишлов берилганлиги, ифода усуллари ва услубларининг сайқалланганлиги, норматив воситаларнинг қайта баҳоланганлиги, улар муайян қоидалар остига олинганлиги, норма деб қабул қилингая ҳодисаларнинг бу тилда гаплашувчилар томонидан маъқулланганлиги ва намунавий деб тан олинганлиги билан фарқланади. Ушбу нормалар адабий тилдан фойдаланувчилар учун умуммажбурий ҳамдир. Адабий тил йўқ жойдан олинмайди, балки умумхалқ тили асосида пайдо бўлади. Аммо адабий тил учун асос бўлган халқ тилидан, лаҳжа ва шевалар нормаларидан юқорида қайд қилинган хусусиятларга кўра фарқланади ва устун туради. Шунинг учун ҳам адабий тил миллий тилнинг лаҳжа ва шеваларга нисбатан устунликка эга бўлган олий шакли деб ҳисобланади. Адабий тил ўз қўлланиш доирасининг кенглиги, умумхалқ қуроли сифатидаги афзалликлари, имкониятларига кўра хам миллий тилнииг бошқа кўринишларидан устун туради. Бу адабий тилнинг кўп вазифалигида, яъни поливалентлигида, кенг равишда услубий тармоқланганлигида ҳам намоён бўлади. Бу хусусият юқорида изоҳланди. Адабий тилга хос қайд қилинган фазилатлар, афзалликлар адабий тилни миллий тилнинг (халқ тилининг) олий шакли деб аташга асос бўлади. Адабий тил алоҳида сифатларга эга маданий тилдир. Адабий тил пайдо булгунга қадар нутқ маданияти борасида амал қилган талаб ва тасаввурлар адабий тил пайдо бўлгандан кейинги давр, яъни адабий тил билан боғлиқ бўлган нутқ маданияти тасаввурларидан фарқланади. Чунки нутқ маданияти чинаккам маънода адабий тил ва унинг нормалари билан боғлиқдир. Демак, адабий тил халқ тили негизида юзага келади. Адабий тилнинг пайдо бўлиши ва уни яратишдан мақсад умумхалқ оммавий алоқа воситасини яратишдир. Адабий тилдан расмий давлат тили сифатида фойдаланиш бу тилнинг ижтимоий-сиёсий соҳалар тили, расмий муомала ва ёзишмалар тили, идоравий ишлар ва ҳужжатлар тили, дипломатик алоқалар тили, радио

ва телевидение тили, оғзаки тарғибот ва ташвиқот тили, илмий услублар тили, бадиий адабиёт ва саҳна тили, маориф, маданият тили каби кўп йўналишларда ривож топиш учун йўл очади. Адабий тил ижтимоий сиёсий ва илмий-маданий ҳаётнинг барча соҳаларида алоқа қуроли даражасига кўтарилади. Бу ҳол адабий тилни маданият ва цивилизациянинг воситачисига, бунга доир тушунча ва тасаввурларни ифодаловчи, ўзида сақловчи ва кейинги наслларга етказувчи қуролга айлантиради. Адабий тилда ижтимоий ва маданий ҳаётнинг турли соҳаларига оид бой билимлар мужассамланган бўлади. Шунингдек, адабий тил абстракт ва мантиқий фикрлашнинг амалга ошишида ҳам восита вазифасини бажаради. Адабий тилга хос келтирилган хусусиятлар адабий тилнинг оғзаки шакли учун ҳам ҳосдир. Чунки ҳозирги пайтда сўзланган оғзаки нутқни табиий ҳолда ёзиб олиш ва узоқ давр сақлашнинг кенг техникавий усул ва имкониятлари мавжуд. Адабий тил вазифасининг кенгайиши, унда мураккаб услубий тармоқларнинг юзага келиши, адабий тил восита ва имкониятларининг ривож топишини ва бой бўлишини тақозо қилади. Шу сабабли ҳам адабий тил халқ тилининг бошқа кўринишларига нисбатан бой луғавий фонди, такомиллашган грамматик қурилишига эгалиги ҳамда услубий тармоқларининг ривож топганлиги билан фарқланади. Адабий тилда мана шу услублар талабига кўра синонимик воситалар, луғавий вариантлар, кўп маъноли сўзлар, хилма-хил маъноларни ифода қилувчи луғавий бирликлар, сўз шакллари ривож топади. Буларнинг барчаси адабий тилга кўп қиррали мураккаб тушунчалар ва фикрларни тушунарли ва осон ифодалаш имконини беради. Аммо адабий тилнинг луғат таркиби ва грамматик тузилиши жуда кўп сонли ва бой воситаларнинг шунчаки аралаш-қуралаш йиғиндисидангина иборат эмас. Адабий тилнинг луғат таркиби, грамматик тузилиши лаҳжа ва шевалардан фарқли равишда муайян қонун-қоидаларга бўйсунади, улар сараланган, ишланган, баҳоланган бўлади.

Лисоний норма адабий тил учун ҳам, лаҳжа ва шевалар, турли ижтимоий жаргонлар учун ҳам хосдир. Аммо адабий тил нормали тилгина эмас, нормаланган - муайян нормаларга солинган тилдир. Нормаланганлик, нормалашга муҳтожлик адабий тилнинг муҳим хусусиятларидан биридир. Адабий тилнинг луғавий (сўз қўллаш) нормалари, морфологик ва синтактик нормалари, имловий ва талаффуз нормалари мавжуд. Адабий тил нормаси табиий шакллашган нормалар билан бир қаторда онгли ишланган, онгли баҳоланган нормалардан ҳам иборатдир. Бу нормалар муайян грамматик қоидалар, дарслик ва кўлланмаларда, лексикографик тадқиқотларда жамланган бўлади. Адабий тилда ёзувчи ва сўзловчи шахс мана шу қоидалар асосида адабий тилии ўрганади, унинг нормаларини эгаллайди. Адабий тил доимо ўз нормаларининг шаклланиши, турғун ҳолатга келишига интилади. Шу сабабли бошбошдоқлик адабий тилга зиддир. Адабий тилнинг нормаланиши, бу нормаларнинг муайян қоидаларга олиниши аслида адабий тилнинг умумхалқ қуроли, умумхалқ мулки эканлиги билан боғлиқдир. Адабий тил ўзаро алоқа воситаси сифатида ўзи хизмат қилаётган миллатнинг барча вакили учун умумийдир. Адабий тилнинг қабул қилинган, қоидалаштирилган нормаларига барча жойда, барча кишилар (ёзувда ва сўзловчилар) томонидан бир хилда амал қилинади. Чунки адабий тил ушбу тил эгаси бўлган барча томонидан миллий тилнинг намунали ва ишланган шакли деб қабул қилинади ва тан олинади. Шунга кўра ҳам адабий тилнинг кўпчилик томонидан қабул қилинган ва маъқулланган нормаларига, бу нормаларга доир қоидаларга амал қилиш, унга бўйсуниш ҳамма учун мажбурийдир. Бундай умуммажбурий нормалар ва қоидалар адабий тилнинг сўз қўллаш ва сўз ясаш, гап тузиш, сўзларни ёзиш ва талаффуз қилиш каби барча соҳаларида ҳам мавжуддир. Адабий тилда тўғри сўзлаш ва ёзиш учун мана шу нормалар, улар ҳақидаги қоидаларни билиш, ўзлаштириш лозим.

Баъзан адабий тилни бир ёқлама ва нотўғри тушуниш ва тушунтириш ҳолларига ҳам дуч келамиз. Бунда адабий тил деб фақатгина рўзнома тили, илмий асарлар тили ва бадиий адабиёт тили кўзда тутилади. Бунда адабий тилнинг оғзаки шакли ҳисобга олинмайди. Шунингдек, баъзи ҳолларда адабий тил фақатгина ёзма тил орқали қолипга солишди, адабий тил нормалари ёзма нутқдагина тўла сақланади, дейилган мулоҳазалар ҳам билдирилади. Келтирилган фикрлардан адабий тилнинг оғзаки шакли нормаланган эмас экан-да, адабий тил оғзаки шаклида адабий тил нормаларига тўлиқ риоя қилиш шарт эмас зкан-да, дейилган нотўғри фикрга келиш мумкин. Адабий тилни нормалаш ҳакида гап борар экан, баъзи олимлар ҳатто адабий тил доирасида бир хил, ягона талаффузга эришиб бўлмайди, адабий тилда талаффузнинт ягона намунаси йўқ деб ҳисоблайдилар. Бундай мулоҳазалар баъзи тадқиқотчиларнинг нотиқлик маданияти учун ягона йўриқ (рецепт) йўқ, нутқнинг қандай бўлишини аниқ шароит белгилайди, деган фикрларни эслатади. Келтирилган тарзда фикрлаш, албатта, бир ёқламали бўлиб, оғзаки нутқ маданиятини такомидлаштириш ишига зарар етказади. Кишилардан нутқ маданиятини, яъни тўғри сўзлаш ва ёзишни талаб қилиш учун мана шундай сўзлаш ва ёзишга восита, намуна бўла олувчи қуролни белгилаш лозим бўлади. Бундай қурол - адабий тилдир. Адабий тилсиз нутқ маданиятини тасаввур қилиб бўлмайди. Адабий тил нутқ маданиятининг - тўғри сўзлаш ва ёзишнинг ўлчови, мезонидир. Аммо адабий тил тайёр ҳолда қаердандир пайдо бўлган, бирдан тайёр ҳолда осмондан тушган ҳодиса эмас. У аслида миллий маданиятнинг таркибий қисми, ўзи ҳам маданийликка интилувчи ҳодисадир. Шунинг учун ҳам, масалан, «Прага лингвистик тўгараги» деб юритилувчи илмий мактабнинг вакиллари бўлмиш тилшунослар нутқ маданияти тушунчасини тил маданияти, адабий тил маданияти деб номлашади. Улар нутқ маданияти дейилганда, аввало, адабий тил маданиятини тушунишади. «Адабий тил маданияти деганда биз адабий тилни онгли равишда қайта ишлатиш тушунамиз» .

Адабий тилни қайта ишла шнинг нима зарурияти бор, дейилган савол туғилади. Адабий тил ва унинг нормалари ривожига онгли равишда аралашиш ва қайта ишлаш, бир томондан, адабий тилнинг пайдо бўлиши учун, иккинчидан, адабий тил нормаларининг такомиллашуви ва силлиқланипш учун, учинчидан эса, бу нормалариинг кишилар томонидан тан олиниши, кундалик нутқий ҳаётда қўлланиши учун зарур. Хўш, адабий тилни қайта ишлаш дейилганда нимани тушуниш зарур, адабий тилнинг қайси томонлари қайта ишланади дейилган саволлар туғилади. Бу саволга жавобни ўзбек адабий тилининг бир неча йиллардаги ривожи тарихидан бемалол топиш мумкин. Масалан, ўзбек ёзуви ўтган асрнинг 1930 йилига қадар аньанавий араб алфавити асосида бир неча бор такомиллаштирилади, 1930 йиллардан эса лотин алифбоси асосидага, 1940 йилдаи эса рус алифбоси асосидаги ёзувга ўтказилди; ўзбек тилининг имло қоидалари яратилди, имло луғатлари тузилди ва улар бир неча маротаба, қайта ишланди ва такомиллаштирилди. Ўзбек адабий тилининг луғавий нормалари ҳам онгли равишда бошқарилди. Бир қанча икки тилли луғатлар, терминологик луғатлар тузилди ва уларда сўз қўллашнинг адабий нормалари муайян даражада белгилаб берилди. Имло қоидалари, имло луғатлари, норматив дарслик ва қўлланмалар ёрдамида ўзбек тилининг морфологик ва синтактик нормалари ҳам муайян қоидалар остига олинди. Адабий тилнинг лаҳжавий базасини белгилаш, унинг таянч шеваларини аниқлаш ўзбек адабий тили товуш ва талаффуз нормаларининг белгиланиши ва такомиллашувига йўл очди ва б. Ўзбек адабий тилини онгли ишлаш, бу тил нормаларининг шаклланиши ва такомилида ўтган асрнинг 1920-1940 йилларнда ижод қилган етакчи ўзбек ёзувчилари, журналистлар, турли фан олимлари, айниқса тилшунослар, шунингдек радио муҳим роль ўйнади. Натижада ўзбек адабий тили такомиллашган миллий, адабий тил даражасига кўтарилди. Унинг тўғри ёзиш ва тўғри сўзлаш учун лозим бўладиган тил воситалари такомиллашди ва силлиқланди. Адабий тилнииг мана шу ҳолати тил маданиятини , яъни

маданийлашган тилни билдиради. Поляк тилшуноси Б.Гавранек мана шу маънода қуйидагиларни ёзган эди: «Адабий тилни, зикр этилганидек, онгли ишлашнинг натижаси маданийлаштирилган тил ва бу тилдан амалда фойдаланувчи шахсларнинг нутқий фаолияти - тил маданиятидир». Демак, тилни онгли равишда қайта ишлага натижасида маданий тил юзага келади. Бу маданий тил - адабий тилдир . Маданий адабий тилни юзага келтириш учун олиб борилувчи фаолият жараёни адабий тил маданияти учун ҳаракат, курашдир. Шунинг учун адабий тил маданий тил деб аталади. Адабий, яъни маданий тилни юзага келтиришдан мақсад тўғри сўзлаш, тўғри ёзиш қуролини юзага келтиришдир. Бу қурол фаол фойдаланилгандагина ва жамият аъзоларининг ўзаро алоқаси учун муваффақиятли хизмат қила олгандагина унинг ҳақиқатан ҳам маданий тил эканлиги тасдиқланади. Демак, маданий адабий тил бўлиш билан бир қаторда бу тилдан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган нутқий жараён, фаолият ҳам мавжуддир. Бу фаолият олдига қўйиладиган муайян талаблар ҳам бор. Тил маданияти туфайли маданий тил - адабий тил яратилган экан, энди бу мадаиий қуролдан тўғри, ўринли фойдаланиш лозим, дейилган талаб ўртага кўйилади. Бу талаб адабий тил учун норма деб қабул қилинган тил воситаларига, қоидаларига амал қилган ҳолда сўзлаш ва ёзиш билан боғлиқдир. Адабий тил билан амалий нутқий фаолият орасидаги мана шу боғлиқлик жараёнини нутқ маданияти, поляк тилшунослари фикрича эса, тил маданияти деб юритиш мумкин. Саводхонлик ва саводсизлик, саводлилик ва саводсизлик, тўғри имло ва нотўғри имло, тўғри ёзиш ва нотўғри ёзиш, имло хатоли ва имло хатосиз, услубий хато, пунктуацион хато, сўзни туғри танлаш ва қўллаш (ишлатиш), тўғри сўзлаш каби кўпгина атамалар нутқий фаолият, яъни нутқ маданияти билан боғлиқ тушунчаларни ифодалайди. Адабий тилнинг нормалари, бу нормаларга оид қоида ва кўрсатмалар доимо ва юз фоиз тўғри бўлавермаслиги, уларнинг айримлари нутқий фаолиятга сингмаслиги мумкин. Адабий тил нормаларидаги бундай ҳолатлар тилнинг барча кўринишларида мавжуд. Аммо улар, айниқса алифбода ёзув ва

талаффузда қисман сўз қўллага соҳасида аниқроқ кўзга ташланади. Адабий тил нормаларидаги бундай нуқсонларни қайта баҳолаш ва бартараф қилишга тўғри келади. Масалан, ўзбек алифбосидаги, имловий ва пунктуацион қоидалардаги тинимсиз мунозараларга сабабчи бўлаётган ҳолатлар бунга ёрқин мисолдир. Адабий тил нормаларидаги баъзи нуқсон ва ҳолатларни вақти-вақти билан қайта кўришга ва уларни илмий баҳолашга тўғри келади. Демак, адабий тил маданияти учта ҳодиса (тушунча)ни ўз ичига қамрайди; 1 ) адабий тилни онгли ишлаш (нормалаш); 2) адабий тилнинг ишланган, яъни маданийлашган ҳолати. 3) маданий адабий тил нормаларидаги баъзи салбий ҳолатларни танқидий баҳолаш ва тугатиш. Юқорида айтилганлардан икки ҳодисанинг мавжудлиги аниқ бўлиб қолади: 1 . Тил маданияти, яъни адабий тил маданияти. 2. Маданий адабий тилдан тўғри фойдаланиш билан боғлик бўлган нутқ маданияти . Демак, нутқ маданияти маданий адабий тилни юзага келтириш ва нутқий фаолиятда ушбу тил лисоний нормаларига амал қилишдан иборатдир.

Похожие

Педагогик махоратда нутқ маданиятининг тутган ўрни

Ўзбек тили дарсларида ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар матни устида ишлаш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар таҳлили

Нутқ маданиятини эгаллашнинг усул ва йўллари

Матн. Матн турлари. Ўзбек тили дарсларида матн устида ишлаш методикаси

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати