Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати - Педагогиka - Рефераты

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати Режа: 1. Нутқ маданияти ҳақидаги таълимотнинг шаклланиши: а) Қадимги Греция ва Римда нутқ маданияти масалалари. б) Россия тарихида нотиқлик санъатининг ривож топиши. в) Ўрта Осиё маданияти тарихида нутқ маданиятининг ўзига хос мавқеи. 2. Нотиқлик санъати ҳақида. 3. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати.

Кишилар чиройли, мазмундор нутқ масаласи билан жуда қадимдан қизиқиб келадилар. Қадимги Греция (Юнонистон) да ва Римда нутқ маданиятининг назарий асослари яратилди. Нутқ олдига қўйиладиган талаблар ишлаб чиқилди. Бу даврда давлатнинг, савдо-сотиқнинг, суд ишларининг ниҳоятда тараққий этиши, нотиқликни санъат даражасига кўтарди. Етук инсон бўлиши учун албатта, нотиқлик санъатини эгаллаш шарт қилиб қўйилади. Ана шу эҳтиёж туфайли нотиқлик назарияси яратилди. Унинг Цицерон, Демосфен, Квинтилиан, Аристотель каби назариётчилари етишиб чиқди. Эрамизнинг 335 -йилида Аристотелнинг «Риторика» си яратилди. Унда нотиқ олдига қуйидагиларни вазифа қилиб қўйди: - материални ҳар томонлама тайёрлаш; - материални жойлаштириш режасини белгилаш; - материални ўзлаштириш, нутқ қурилишини тўғрилаш; - нотиқнинг нутқ материалини ўрганиши; - материални сўз билан ифодалаш; - нутқни талаффуз қилиш, яъни нутқ жараёни. Бу талаблар ҳозир ҳам ўз кучини сақлаб келмоқда. Ўша давр суд нотиқлигида юксак муваффақиятларга эришди, нотиқлик санъати назариясига улкан ҳисса қўшди. Цицероннинг «Нотиқ ҳақида», «Нотиқ», «Брут» асарлари ҳозир ҳам маълум қимматга эгадир. Рим нотиқлик мактабининг яна бир буюк вакили Марк Фабий Квинтилиандир. У ўзининг «Нотиқ билими ҳақида» китобида билимдонликни нотиқлиқнинг биринчи шарти қилиб қўяди. Квинтилиан нотиқликка доир билимни жуда ёшликдан ўргана бориш керак, дейди. Нутқнинг тингловчи учун тушунарли бўлишига катта аҳамият беради. У: «Сен шундай сўзлагинки, сени ҳар бир киши тушуна олсин», - деган эди.

Хуллас, қадимги Юнонистон ва Римда маданий нотиқлик назарияси ривожлантирилди. Бу назария кейинчалик Европада нутқ маданиятига бағишланган фаннинг майдонга келишига асос бўлди. Россия тарихида нотиқлик санъатига бўлган эътибор, асосан Пётр I даврида анча кучайди. XVII - XVIII асрларга келиб, рус нотиқлигида, асосан бешта йўналиш мавжуд эди: 1. Юқори доирадаги дворянлар орасида мавжуд бўлган сарой нотиқлиги. 2. Диний нотиқлик. 3. Халқ нотиқлиги (Халқ қўзғолони раҳбарларининг) 4. Ҳарбий нотиқлик 5. Дипломатик нотиқлик. М.В.Ломоносовнинг хизматлари туфайли рус тили нутқ маданияти борасида жиддий назарий фикрлар ўртага ташланди, унинг амалий аҳамияти нимада эканлиги кўрсатиб берилди, рус тилининг лисоний бойликлари асосида ижодий ривожлантирилди. М.В.Ломоносовнинг «Рус шеърияти қоидалари ҳақида мактублар» (1739), «Рус грамматикаси» ( 1755-1957 ), «Нутқ маданияти бўйича қисқача қўлланма» (1748) каби асарлари рус тилини илмий ўрганишни бошлаб берибгина қолмасдан, рус тилшунослигининг кейинги тараққиётида муҳим аҳамиятга эга бўлди. Ўрта Осиё маданияти тарихида ҳам нутқ маданияти билан шуғулланинг ўзига хос мавқега эга. Таниқли сиёсатшунос олим Назрулло Жўрайев ўзининг «Агар огоҳсен...» номли китобида ҳақли равишда ёзганидек, «Цивилизация дунёнинг турли минтақаларида турлича юз бериб, муайян ҳудудлар аҳолиси дунёқараши ва турмуш тарзига чуқур ўрнашган. Цивилизация, жумладан Юнонистонда нафосат, Ҳиндистонда дин, Оврупада моддий техника тараққиёти, Туронда эса ахлоқ тарзида вужудга келган. Юртимизда ахлоқ бениҳоя серқамроқ, қиёси йўқ тушунча сифатида ардоқланиб келинган. Маънили ва бежирим гапира билиш, нутқдаги маъқул ва номаъқул сўзларни илғай олиш, сўзнинг орқа ўнгини, муносиб ўрнини фарқлай билиш, нутқ

одоби каби фазилатлар Туронда инсон умумий ахлоқининг маънавий расолигининг таянч устунларидан саналган». Ваъзхонликнинг, балоғат (чечанлик, нотиқлик) санъатининг усули билан нутқ олдига қўйилган талаблар мукаммаллашиб борди. Буюк алломалар Абу Райҳон Беруний, Абу Наср Форобий, Ибн Сино, Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмий, Маҳмуд Қошғарий, Замаҳшарий кабилар тилга, луғатга, грамматика ва мантиқшуносликка бағишланган асарлар ёздилар ёки бошқа соҳаларга доир асарларида бу мавзуга алоқадор фикрлар билдирдилар. Буюк қомусий олим Беруний (973-1048) ўзининг «Геодезия» асарининг кириш қисмида фанларнинг пайдо бўлиши ва тармоқланиб кўпайиши ҳақида сўз юритиб, ҳар бир фаннинг инсон ҳаётидаги зарурий эҳтиёжлар талаби билан юзага келишини айтади. Унингча, грамматика, аруз ва мантиқ фанлари ҳам шу эҳтиёжнинг ҳосиласидир. Инсон нутқи ўз тузилиши материалига кўра ростни ҳам, ёлғонни ҳам ифодалаши мумкин. Бу кўплаб мунозараларга сабаб бўлади. Инсон бу мунозаралар жараёнида ростни ёлғондан ажратадиган «мезон» ни яратади. Бу мантиқ фани эди. Инсон нутқида шубҳали ўринлар сезилса, маълум «мезон» ёрдамида улар тузатилади. Олим мантиқни ўрганмаганларга: «Агар у дангасаликни ташлаб, оромга берилмасдан, гап билан боғланиб келадиган наҳв (грамматика), аруз (шеър ўлчови) ва мантиқ (логика) ни мутолаа қилганда эди, сўз зотан, наср ва назмга ажралишини билган буларди», - дейди. Демак, Беруний нутқнинг икки хил - наср, назм кўриниши борлигини кўрсатади. Нутқнинг бу турлари маълум қоидалар асосида шаклланади. Беруний шакл ва мазмун бирлигига катта аҳамият беради. Шакл мазмунга хизмат қилиши керак. Мазмунсиз ҳар қандай чиройли шакл ҳам эл орасида эътибор қозонмайди. Нутқнинг насрий шаклида ҳам назмий шаклида ҳам мазмун бош мезондир. Нутқ ўзининг ҳар икки шаклида ҳам сўзловчи ўз олдига қўйган маънони ифодалаши шарт. Олим ёзади: «Сўнгра сўз мана шу икки қисмда (наср ва назмда) ҳам сўзловчи мақсад қилган маънодан иборат бўлиб қолади». Насрий ва назмий нутқда мазмун (маъно) бор ёки йўқлигини

билиш тузилган гапларни бир-бири билан қиёслаш орқали аниқланади. Бу вазифани мантиқ фани ўз бўйнига олади. «Хуллас, яхши нутқ тузиш учун наҳв, аруз, мантиқ фанлари ҳамкорлигидан фойдаланинг зарур бўлади. Уларнинг бирортасига ҳам аҳамият бермаслик, булардан бирининг қоидасининг бузилиши, қолган иккитасига таъсир қилмай иложи йўқ». Ҳар қандай тилнинг ўз грамматик қурилиши, грамматикаси, унинг ўз тартиб - қоидалари бўлиши, бу қоидаларнинг шу тилда тузилган нутқ учун аҳамияти беқиёс бўлгани ҳолда бошқа тил учун нозарур бўлиши мумкин. Беруний араб тилшуноси билан форс тилшуноси орасидаги мунозарани келтиради. Форс тилини араб тилидан афзал кўрувчи тилшунос шундай дейди: «Эганинг рафъда ( бош келишикда ), тўлдирувчининг насбда (тушум келишигида) бўлганидан ва сендаги тилнинг бошқа сабаб ва ажойибликларидан нима фойда бор. Мен араб тилига муҳтож эмасман!». Олим бунда мунозарачи бир томондан ҳақ бўлса, бошқа томондан ноҳақлигини айтади. «Унинг бу хитоби ўзига нисбатан тўғри, лекин мутлақо тўғри эмас», - дейди. Бу билан олим ҳар бир тилнинг афзаллиги ўша тидда сўзловчилар учуи зарур, деган фикрни тасдиқлайди. Беруний араб тилига хос балоғат санъати хусусида сўзлаганда юқоридаги фикрни яна бир бор тасдиқлайди. У балоға (т) (нотиқлик) араблар нутқига хослиги, бундай нутқ техникаси араблар учун фазилат эканлигини баён этади. Араб нутқида балоғанинг мавжудлиги «Қуръон» тарғиботида муҳим аҳамият касб этади. Балоға араб нутқининг зийнатидир. Аммо ундан фойдаланган бир кишининг юқори мансабга эришуви ва бошқа шундай кишининг камбағалликда яшашига балоға айбдор эмас, дейди, бундай хол бошқа сабабларга асосланган бўлиб, «балоғанинг фазилатини тушурмайди». Бошқа тилларда балоғани эгаллаганларнинг обрў топмаганлигига сабаб, «балки балоғанинг араблар тилидан бошқа тилларга кўчиришда бозори юришмаганидир», - дейди.

Улуғ Ватандошимиз Абу Наср Форобий (870-950) тўғри сўзлаш, тўғри мантиқий хулосалар чиқариш, мазмундор ва тугал нутқ тузишда лексикология, грамматика ва мантиқнинг нақадар аҳамияти зўрлиги ҳақида шундай дейди: «қандай қилиб таълим бериш ва таълим олиш, фикрни қандай ифодалаш, баён этиш, қандай сўраш ва қандай жавоб бериш (масаласи) га келганимизда, бу ҳақида билимларнинг энг биринчиси жисмларга (субстанция -нарсалар) ва акциденция (ҳодисалар) га исм берувчи тил ҳақидаги илмлар деб тасдиқлайман». Иккинчи илм грамматикадир; У жисмларга берилган исмларни қандай тартибга солишни ҳамда субстанция (нарса) на акциденция (ҳодиса) нинг жойлашишини ва бундан чиқадиган натижаларни ифодаловчи ҳикматли сўзларни ва нутқни қандай тузишни ўргатади. Учинчи илм мантиқдир; Маълум хулосалар келтириб чиқариш учун логик фигураларга биноан қандай қилиб дарак гапларни жойлаштиришни ўргатади, бу хулосалар ёрдамида биз билмаган нарсаларни билиб оламиз ҳамда нима тўғри нима ёлғон эканлиги ҳақида ҳукм чиқарамиз. Юқоридагилардан кўринадики, грамматика ва мантиқ фанларининг нутқ тузишдаги аҳамиятини икки буюк олим ҳам юксак даражада англаганлар ва уларга катта аҳамият берганлар. Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмий (вафоти 997) ҳам ўзининг «Мафотихул - улум» («Илмлар калитлари») асарида ўша давр нутқ маданиятининг баъзи бир масалалари - девонхона иш қоғозлари, уларнинг шакллари, ишлатиладиган истилоҳлар (терминлар); шунингдек адабиётшунослик фани истилоҳлари, уларнинг таърифи ҳақида маълумот беради. Асарнинг бешинчи бобида аруз ва қофия илми ҳамда шеъриятда ишлатиладиган бадиий тасвир воситалари, уларнинг фазилатлари ва нуқсонлари устида сўзлайди. Бу шуни кўрсатадики, X асрдаёқ улкамизда бадиий нутқ юксак даражада ривожланган. Унинг назарияси, мукаммал ишланган эди. Қадимги Шарқ педагогикасининг ажойиб асарларидан бири «Қобуснома» да ҳам нутқ одоби ва маданияти ҳақида ибратомўз гаплар

айтилган бўлиб, улар ҳозир ҳам маълум даражада аҳамиятини йўқотмагандир. «Қобуснома» Кайковус томонидан 1082-1083 -йилларда яратилган бўлиб, 44 бобдан иборат. Унинг 6-7 боблари сўз одоби ҳақидадур. Асар муаллифнинг фарзандига қилган насиҳатлари сифатида ёзилгандир. У фарзандини ёқимли, мулойим, ўринли сўзлашга, беҳуда гапирмасликка ундайди: «... яхши сўзлашга ўрган ва мулойим сўзлашдан бошқа нарсани одат қилма, негаки қандай сўзни гапиришни истасанг, тил шуни гапиради. Сўзни ўз жойида сўзла, жойида айтилмаган сўз, агар у яхши сўз бўлса ҳам ёмон кўринади». «Киши сухандон ва нотиқ бўлиши лозим». Ҳар бир нотиқ ўз нутқи устида кўп машқ қилиши халқ олдида нутқ сўзлаганда ёқимли ва бамани гапириши, халқнинг эътиборини қозониши зарур. «Халқ олдида гапирганда сўзинг гўзал бўлсин, бу сўзни халқ қабул қилсин. Ҳалойик сенинг сўз билан баланд даражага эришганингни билсин, чунки кишининг мартабасини сўз орқали биладилар, ... ҳар кишининг аҳоли ўз сўзи остида яширинган бўлади». Кайковуснинг нотиқ сўзнинг маъноларини ҳар томонлама ўрганган бўлиши керак, деб ҳисоблайди: «Эй, фарзанд, сўзнинг юз ва орқа томонини билгин, уларга риоя қилгин, сўзлаганингда маъноли гапир, бу нотиқликнинг аломатидир. Агар гапирган вақтингда сўзнинг қандай маънога эга эканини билмасанг, қушга ўхшайсан, бундай қушни тўти дейдилар!. Шундай кишини нотиқ (сухангуй) деймизки, унинг ҳар сўзи халққа тушунарли бўлсин ва халқнинг ҳар сўзи унга ҳам маълум бўлсин. Ўйламасдан сўзлама, ҳар бир сўзни ўйлаб гапир, то айтган сўзингдан пушаймон бўлмагайсан. Агар сўзни ва илмни яхши билсанг ҳам, ҳеч бир сўзни бузма тўғри таърифла. Сўзни бир хилда гапир». Киши камтар бўлиши керак, ўзини халқ орасида оддий, камтар тутиши лозим, маҳмадоналик қилиш, кўп гапириш донолик белгиси эмас... «Эй фарзанд, агар сен ҳар қандай нотиқ бўлсанг ҳам, ўзингни билганлардан пастроқ тутгил, токи сўзинг билимдонлиги вақтида бекор бўлиб қолмагайсан. Кўп билу, оз сўзла, кам билсанг, кўп сўзлама, чунки ақлсиз киши кўп

сўзлайди, деганларки, жим ўтириш саломатлик сабабидир. Кўп сўзловчи ақлли одам бўлса ҳам, халқ уни ақлсиз дейди...». Сўзнинг қадри, ундан фойдаланиш, кам сўзлаб, кўп маъно юклаш, равшан фикрлаш каби масалалар устида ХII-ХIII аср мутафаккирлари Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакийлар ҳам ибратли фикрлар билдирганлар. Улуғ шоир Юсуф Хос Хожиб туркий халқларнинг XII асрдаги ажойиб бадиий ёдгорлиги бўлган «Қутадғу билиг» («Бахт келтирувчи билим») асарида сўзларни тўғри танлаш ва қўллаш ҳақида: «Билиб сўзласа сўз билиг саналур» деган эди. Қисқа сўзлаш, сўзларга иложи борича кўпроқ маъно юклаш ҳақида: Угуш сўзлама сўз бирор сўзла оз, Туман сўз тугунни бу бир сўзла ёз. Мазмуни: Сўзни кўп сўзлама, камроқ сўзла. Туман (минг) сўз тугунини шу бир сўз билан еч. Гапиришдан мақсад сўзловчи кўзда тутган нарса, ҳодиса, воқеаларни тингловчига тўғри, таъсирчан етказишдан иборат. Шундай экан, нутқнинг тўғрилиги, равонлиги ва мантиқийлигига эришиш муҳим аҳамият касб этади. Мутафаккир сўзловчини тилнинг аҳамиятини тушунган ҳолда ҳовлиқмасдан, сўзнинг маъноларини яхши англаб, нутқни равон қилиб тузишга чақиради: Тил асиғи талим бор, басингма уқуш, - Ара ўгдилур тил, ара минг сукуш. Неча мундоғ эрса билиб сўзла сўз, Сўзинг булсў курсу карагука кўз. (Тилнинг фойдаси талайдир, ортиқча ҳовлиқма, Гоҳо тил, мақталади, гоҳо сукилади. Модомики шундай экан, сўзни билиб сўзла, Сўзинг кўр учун кўз бўлсин (у) кўра билсин. Адиб Аҳмад Югнакий (Х II -ХIII) ҳам сўзлаганда нутқни ўйлаб шошмасдан тузишга, кераксиз ярамас сўзларни ишлатмасликка, мазмундор

сўзлашга чақиради. Нотўғри тузилган нутқ туфайли кейин ҳижолат чекиб юрмаган, деб сўзловчини огоҳлантиради: Уқуб сўзла сўзни эва сўзлама, Сўзинг кизла, кединг, бошинг кизлама. (Сўзни ўқиб сўзла, шошиб гапирма (кераксиз, ярамас) сўзларни яшир, Ярамас гапинг туфайли кейин бошингни яшириб юрма). Ўз замонасининг буюк шоирларидан бири бўлган Амир Ҳисрав Деҳлавий ( XIV ) нутқни таъсирли эмоционал ва шу билан баробар мазмундор тузишга даъват қилади: Сўзларингда бўлса фикру ўй ёниқ, бўлсин ҳар сўзингда бир нуқта аниқ. Яна нутқ д а айтиладиган фикрни кўнгилда пишитиб, равон қилиб айтилса, у мазмундор ва оҳангдор бўлиши ҳақида қуйидагича фикр билдирилган: Назм айтсам, айтаман таъб ўлчовида ўлчабон, Ўлчаниб айтилса нуқта, бўлмас ўлчов бесамар. Ўзбек мумтоз адабий тилининг ҳомийси бўлган буюк Алишер Навоий нотиқлик санъатини ўз даврида юксак даражага кўтарибгина қолмай, нутқ маданияти назарияси билан ҳам жиддий шуғулланган. У «Маҳбубул-қулуб» асарининг 24 - бобини воизликка бағишлаган, «Муҳокаматул луғатайн» ва «Мажолисун нафоис» асарлари эса бевосита тилшуносликнинг назарий муаммоларини ҳал қилишга, ўзбек тилининг бошқа тиллар ўртасида тутган ўрнини белгилаб беришга ҳамда ўзбек нутқи маданиятини ўрганишга қаратилган Навоий ижоди туфайли ўзбек адабий тили XV асрда оламга ммашҳур адабий асарлар яратишга кодир тил эканлигини намойиш қилди. Унинг асарлари айниқса, газаллари ўзбек адабий тилида нутқ маданияти амалиётининг ривожига бебаҳо ҳисса бўлиб кушилди. Алишер Навоий ўзининг «Муҳокаматул луғатайн» асарида ҳар бир тилнинг катта ёки кичиклигидан қатъий назар, ўзига хос ижобий томонлари борки, уларни бошқа бирор тилдан топиб бўлмайди, деган фикрни айтиб, форс тили шуҳрат топган тил бўлишига қарамасдан, туркий тилда бўлган

баъзи бир имкониятлар унда йўқлигини баён этади ва далил сифатида ўша давр ўзбек тилида амал қилган 99 дона феълни келтириб улар форс тилида йўқ эканлигини кўрсатади. Алишер Навоийнинг «Муҳокаматул луғатайн», «Маҳбубул кулуб», «Назмул жовоҳир» асарлари ўзбек тилида нутқ тузишнинг гўзал намуналари бўлиши билан бирга, унинг юксалишига ҳам катта ҳисса қўшди. (Навоийнинг юқоридаги асарларидан парчалар ўқиб таҳлил қилинади). XV асрда Хиротда яшаган атоқли аллома Ҳусайн Воиз Кошфий ҳам нутқ ҳақида қимматли фикрлар билдирган: «Билгилки, одамзотнинг шарафи нутқи билан ва нутқ одобига риоя қилмаган одам бу шарафдан бебаҳрадир. Сўз ҳамма вақт савоб учун ишлатилиши, тўғри ва ҳаққоний бўлиши керак. Агар шундай бўлмаса, жим турган маъқул», - дейди ва суҳбат қоидаларини иккига ажратади. I. Ёши улуғларнинг суҳбат одоби қоидалари олтита: 1. Ҳар кимнинг аҳволига қараб муносиб сўз айтсин; 2. Дағаллик қилмасдан, лутф ва мулойимлик билан гапирсин; 3. Гапираётганда табассум қилиб, очилиб гапирсин; 4. Овозини баланд кўтармасин, эшитувчиларга малол келтирмайдиган қилиб гапирсин; 5. Одамларга нафъи тегадиган маъноли гапларни гапирсин; 6. Агар сўзнинг қиммати-қадри бўлмаса уни тилга олмасин, чунки улуғларнинг сўзи бамисоли уруғдир, агар уруғ пуч ёки чириган бўлса, уни қаерга экманг униб чиқмайди; II . Ёшлар суҳбат одоби саккизта: 1. Сўрамагунларича гапирмасин; 2. Гапираётганда овозини баланд кўтармасин; 3. Гапираётганда ўнггу сулга қарамасин; 4. Ғаразли ва кинояли гапларни гапирмасин; 5. Қаттиқ гапирмасин ва бетга чопарлик қилмасин; 6. Пушаймон бўлмаслик учун ўйлаб гапирсин;

7. Одамлар гапини бўлиб сўз қотмасин; 8. Кўп гапирмасин. Чунки кўп гапириш ақли ноқислик белгисидир. Оз бўлса ҳам, аммо соз гапиришни шиор этсин. Ўзбек бадиий нутқи тарихида З.М.Бобур алоҳида ўрин тутади. Шоирнинг назми ва «Бобурнома» си нутқнинг гўзал намуналаридир. Дунё олимлари «Бобурнома» ни XV асрнинг энг яхши прозаик асари деб тан олишлари бежиз эмас, албатта. «Бобурнома» ниҳоятда гўзал ва равон тилда ёзилган асардир. Бобур ўзи ҳаммабоп ёзиши билан бирга, бошқаларга ҳам шундай иш тутишни маслаҳат беради. Жумладан, Бобурнинг Ҳумоюнга ёзган хатини эслаш етарлидир. (Хат ўқилиб, таҳлил эталади). Шунингдек, кейинги асрларда ижод қилган Огаҳий, Комил Хоразмий, Мунис Хоразмий, Машраб, Махмур, Гулханий, Нодира, Увайсий, Муқимий, Фурқат, Аваз Ўтар ўғли, Фитрат, Беҳбудий, Сўфизода, Ҳамза каби мутафаккирларнинг асарларида ўзбек мумтоз адабий тили меъёрлари амалий жиҳатдан мукаммаллашиб борди ва уларнинг асарлари нутқ маданияти ривожига бебаҳо ҳисса бўлиб қўшилди. Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, Шарқ мутафаккирлари нотиқ олдига тилни пухта ўрганиш, унинг луғавий бойлиги ва грамматикасини пухта эгаллаш, мантиқли сўзлашни ўрганиш, нутқнинг ички (мазмун) ва ташқи «шакл» кўринишига бирдек эътибор бериш, гўзал ва таъсирчан нутқ туза билиш, тил бойликларини мақсадга мувофиқ ҳамда ўринли ишлатиш вазифаларини қўядилар ва уларнинг ижросини чуқур таҳлил этадилар. Демак, нутқ маданиятининг тарихи қадимий экан, унинг бойлиги ҳам битмас туганмасдир. Бу бойликлардан ўринли фойдаланинг жозибали нутқ ифодасини ҳосил қилади. Бу нутқимизнинг юксак намунаси бўлиб, адабий тил бойлигидан саралаб олинган сўзлар йиғиндисидан иборат бўлади. Нутқ жараёнида аниқ қолиплари ишлаб чиқилади, такомиллаштирилиб борилади. Мавжуд лингвистик адабиётларда нотиқ, нотиқлик санъати, воиз, воизлик, воизлик санъати каби тушунча ва атамаларга дуч келамиз. Халқ

орасида: сўзга чечан, сўзга уста, сўз устаси, сўзамол, сўзамоллик, сўзни боплайди, гапни дўндиради, гапга уста, чиройли гапиради сингари иборалар бор. Келтирилган сўз ва ибораларнинг барчаси инсон нутқининг, инсон нутқи камолотининг даражасини, умумий жўн нутқдан фарқланадиган нутқ намуналарини ифода қилади. Ҳамма ҳам агар у нутқий нуқсон билан туғилмаса гапиради. Аммо ҳамма ҳам бир хилда гапга чечан, ўта чиройли гапирувчи бўлавермайди. Нутқий чечанлик - нотиқлик алоҳида қобилиятдир. Мумтоз маънодаги нотиқлик - бу алоҳида фарқулотда нутқий санъатдир. Чиннакам нотиқлар нотиқлик маҳоратига табиий қобилият билан бир қаторда ўз тили, нутқи устида тинимсиз ишлаш натижасида эришадилар. Ўтмиш ва ўтмишга оид адабиётларда алоҳида нутқий маҳорат бўлган нотиқлик кўринишлари одамларнинг кундалик нутқидан, нутқий фаолиятидан фарқланилган. Чиннакам санъат, алоҳида қобилият маъносидаги нотиқлик барча кишилар учун ҳам хос бўлмаган. Ҳар қандай нутқ «нотиқлик» намунаси (санъат сифатида) ва унинг эгаси чин маънода «нотиқ» (санъаткор маъносида) деган гап эмас. Нотиқлик қадимий даврдан бери алоҳида маҳорат, санъат сифатида инсондаги махсус, ноёб қобилият тарзида талқин этиб келинади. Шу туфайли нотиқликни (улар орасидаги боғлиқликни инкор этмаган ҳолда) нутқ маданиятидан фарқлаш лозим. Ҳар қандай оғзаки нутқ шакли нутқий маҳорат маъносидаги нотиқлик бўлавермайди. Сўзлаш маданияти ҳақида гап юритилувчи ва ҳатто лекторлар, тарғиботчилар (булар орасида ҳам ҳақиқий маънодаги нотиқлар кам учрайди) мўлжалланган асарлар ҳам бизнингча «Нотиқлик санъати» номи билан аталавермаслик керак. Ўзбек тилшунослиги ва санъатшунослигида нотиқлик санъати ва унинг ўтмиши етарли ишланган эмас. Шу туфайли ўтмиш Шарқ нотиқлиги билан ҳозирги маънодаги нутқ маданияти соҳаси орасидаги кўпгина ўхшаш ҳамда фарқли томонлар биз учун қоронғидир. Нутқ маданияти соҳаси ва унинг мақсадини оммага етказишда ўтмиш нотиқлигининг ижобий томонларидан кенг фойдаланинг зарур. Ушбу нотиқликнинг кўпгина кўрсатмалари,

қоидавий ҳолатлари, таниқли нотиқларнинг шахсий қобилият ва фаолиятилари нутқ маданиятини тарбиялашда яхшигина намунавий ташвиқот қуроли бўлиши мумкин. Бу масала С.Иномхўжайевнинг «Ўтмиш шарқ нотиқлиги» китобида яхши кўрсатилган. Маълумки, нотиқлик санъатида тингловчини, оммани ўзига тортишга интилиш мақсади биринчи ўринда туради. Нотиқ нутқи чиройли, жозибали бўлиши шарт. Чиройлиликка эришиш учун нутқнинг мазмунига, мантиқий кучига, жумлалар жимжимадорлигига катта эътибор берилади. Ушбу маънода мана бу сатрлар анча ўринли айтилган: «Нотиқлик аввало чиройли гапиришдир. Аммо нутқнинг фақат чиройли бўлиши ҳали етарли эмас, ҳар қандай беъмани сафсаталарни ҳам жуда чиройли қилиб гапириш мумкин. Бу эса нотиқлик эмас, вайсақилик саналади». Г.О.Винокур ўзининг «Культура языка» асарида нутқ маданиятининг нотиқлик билан боғлиқ томонларига алоҳида тухталади: «Нотиқлик нутқи деганда мен ҳар қандай монологик оғзаки нутқни эмас, балки тингловчиларни маълум ҳаракатга чорловчи ёки уларда қандайдир ғоялар, тасаввурлар тизимини уйғотишга қаратилган махсус вазифа бажарувчи нутқни тушунаман». Ҳозирги кунда нотиқлик тушунчаси ва нотиқ атамаси алоҳида маҳорат ва санъат маъносида эмас, балки жўн, оммавийроқ маънода тушунилмоқда ва қўлланмоқда. Ҳозирда нутқ сўзлаган ҳар қандай шахсни нотиқ деб юритилади. Натижада нотиқ атамаси ўз асл маъносидан узоқлашди ва у расмий ёки норасмий сўзга чиққан ҳар бир нутқ эгасини англатадиган бўлди. Нотиқ ва нотиқлик тушунчалари доирасининг бундай кенгайиши, оммавийлашуви нотиқлик санъати соҳаси ҳақида ёзилган илмий ишларда ҳам «нотиқлик» ва «нотиқлик санъатини» оддийроқ ва кенгроқ маънода тушунинг ва тушунтиришга олиб келди. Бунга кўра, нотиқлик санъати эндиликда қандайдир нутқий маҳорат (ноёб қобилият, санъат) эмас, балки ҳар қандай одам эгаллаши мумкин ва лозим нарса сифатида талқин этилади.

Келтирилган мулоҳазалардан кейин нутқ маданияти билан нотиқлик санъати орасидаги муносабатни белгилаш муайян қизиқиш уйғотиши аниқ. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати умумий, ўхшаш томонларга эга. Ҳар иккала соҳа тил ва нутқ, инсон нутқи билан алоқадордир. Ҳар иккаласи кишилар нутқий фаолиятининг фойдали, таъсирчан, ўткир бўлиши учун кўрашади, инсоннинг нутқий маданиятини унинг нутқий ҳаётини устиришга хизмат қилади. Нутқ маданияти ҳам нотиқлик ҳам нутқий одоб, нутқий гўзаллик, нутқий мантиқ қонуниятларидан озикланган ҳолда иш кўради. Аммо шунга қарамасдан бизнингча нутқий санъат маъносидаги нотиқликни, яъни фарқулодда нутқий маҳорат ва қобилият бўлган нотиқликни оммавий нутқ (нотиқлик) дан фарқлаш лозим. Баъзи шахсларда учрайдиган нотиқлик санъати оғзаки нутқ соҳасида шахсий қобилият ва фаолият туфайли эришилувчи алоҳида санъатдир. Нотиқликда қобилият ва маҳоратнинг меҳнат билан қўшилиб кетганини кўриш мумкин. Ҳар бир халқнинг ўтмиш маданий ҳаётида бу халқдан етишиб чиққан ва чин маънода нотиқ деган мўтабар номга сазовор бўлган шахсларнинг унчалик кўп эмаслиги ҳам аслида ана шу омил туфайлидир. Нутқ маданияти тушунчаси айнан нотиқлик санъатининг ўзи эмас, аммо у нотиқлик маҳоратига нисбатан олганда, қандайдир ўта оддий тушунилувчи ҳодиса ҳам эмас. Юқорида айтилганлардан маълум бўладики, нутқ маданияти ва нотиқлик тушунчалари орасида баъзи ўхшашлик, умумий томонлар бор. Бу ҳар иккала соҳанинг мақсадида иш кўриш қуролининг умумийлигида кўринади. Аммо шунга қарамасдан нутқ маданияти тушунчаси билан нотиқлик тушунчаси айнан бир нарса эмас. Улар орасида баъзи муҳим фарқли томонлар, белгилар бор. Булар қуйидагилардир: 1. Нутқ маданияти чиннакам маънода адабий тил билан боғлиқ ҳодисадир. Унинг пайдо бўлиши, лисоний асоси, талаб ва мезонлари адабий тил ва унинг меъёрлари билан боғлиқцир. Нотиқлик санъати учун булар асосий белгилар эмас. Нотиқлар орасида адабий тил талабларига тўла амал

қилмайдиганлар, маълум лаҳжа ёки шевада ҳам чиннакам нотиқлик санъатини намойиш қилувчилар учрайди. Сўзга чечанлик, нотиқлик тил материалининг характерига қараб эмас, нутқнинг таъсирчанлигига, нутқий санъатга қараб белгиланади. 2. Нотиқлик - бу нутқнинг оғзаки шаклидир. Нотиқлик санъати - оғзаки нутқ санъатидир. Нутқ маданияти эса нутқнинг ҳам оғзаки, ҳам ёзма шакли учун тааллуқли тушунчадир. 3. Нутқ маданияти жамият аъзоларининг умумий нутқий фаолиятини кўзда тутади. Нутқ маданияти соҳасининг мақсади, орзуси барчанинг, бутун халқнинг нутқини маданийлаштиришни мўлжаллайди. Мумтоз маънодаги нотиқлик эса алоҳида шахсларнинг нутқий маҳоратини, санъатини ифодалайди. Нотиқлик, асосан, нутқ воситасида кишиларга муайян ғоя ва мақсадларни етказишни, уларни маълум мақсадга сафарбар қилишни кўзда тутади. Яъни нотиқлик санъатида тингловчиларни маълум мақсадга жалб қилиш асосий ўрин тутади. 4. Санъаткор нотиқ нутқи асосан кўпчилик тингловчига кенг аудиторияларга мўлжалланган бўлади. Нотиқни бирдан ортик шахслар тинглайди. Нутқ маданияти мана шундай тингловчилардан ташқари кишилар орасида одатий суҳбатларни, якка кишига қаратилган нутқларни ўз ичига қамрайди. 5. Ҳар бир киши она тилининг имконият ва бойликларини яхши эгаллаган, нутқ маданияти талабларига жавоб берадиган сўзамол шахс бўлиши мумкин. Аммо ҳар бир шахс ҳам санъаткор маъносидаги нотиқ бўлмаслиги, бўла олмаслиги мумкин. Лекин адабий тилдан фойдаланувчи ҳар бир нотиқ нутқ маданиятидан хабардор бўлиши шарт. 6. Нутқ маданияти кўпчиликни, кенг халқ оммасини кўзда тўтиб иш кўрувчи соҳадир. Бу маънода нутқ маданияти кенг омма учун мўлжалланган талабдир, аммо нотиқлик - бу аввало қобилият, шахсий қобилиятдир. Алоҳида санъаткорлик маъносидаги нотиқлик нутқий санъатни, нутқий гўзалликни ҳисобга олади. Нутқ маданияти эса кишиларнинг барчасини

санъаткор нотиқ қилишни кўзда тутмайди. У, асосан, она тилида ёки ўзга бир тилда тўғри, маданий гапира олиш ва ёза олиш фаолиятини тарбиялашни мақсад қилиб олади. 7. Нутқ маданияти - бу фақат нутқ ҳақидаги нутқий фаолиятга тегишли тушунча ва соҳа эмас, у тил маданияти билан ҳам, яъни адабий тилни ва унинг меъёрларини ўрганинг ва бу меъёрларни қайта ишлаш иши билан шуғулланади. Нотиқлик санъати эса бундай илмий - меъёрий фаолиятни кўзда тутмайди. 8. Нотиқлик, кўпроқ нутқнинг мазмунига мантиқий асосларига, мундарижавий тузилишига эътибор қилади, нутқ маданияти соҳаси эса кўпроқ нутқнинг тил қурилиши - лисоний тузилишига эътибор қилади. 9. Нотиқлик, асосан, аниқ бир шахс - нотиқ ёки гуруҳлар -нотиқлар нутқи ҳақида қайғуради. Бунда у нотиқни тинглаёттанлар, яъни кенг маънода тингловчилар оммаси нутқини ҳам кўзда тутмайди. Нутқ маданияти эса, бундан фарқли равишда умуман кишиларнинг нутқий фаолиятини, нутқ маданиятини кўзда тутади. Шу сабабли нутқ маданияти мақсадига кўра ва нутқий фаолияти нуқтаи назаридан кенг мақсадли соҳа нотиқлик эса тор соҳасидир. 10. Нотиқлик санъати нотиқ учун олдиндан қандай сўзлаш схемаси ва режасини бермайди ва бу тип нутқ доимо ҳам олдиндан тайёрланган, тайёргарлик қурилган нутқ эмас, нутқ маданияти соҳаси эса жамият аъзоларини она тили, яъни адабий тил бойликлари ва воситаларидан мақсадга мувофиқ шароит ва услуб тақозоси талабига кўра ўринли фойдалана олиш кўникмасини беради. Бундай кўникма аслида ҳар қандай санъаткор нотиқ учун ҳам зарур. 11. Нотиқлик ва нотиқлик санъати ҳақидаги фан анча қадимий тарихга эга, нутқ маданияти илмий муаммо ва илмий соҳа сифатида ҳали ёш ва янгидир.

Фойдаланилган адабиётлар руйхати: 1. Ахмедов А. Нотиклик санъати Т., “Узбекистон”, 1967 й. 2. Бегматов С. Нутк маданияти масалалари Т., “Укитувчи”, 1980 й. 3. Бегматов Э. Нутк маданияти ва адабий норма Т., “Узбекистон”, 1973 й. 4. Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М., Умуркулов Б. Узбек нутки маданияти очерклари Т., “Укитувчи”, 1988 й. 5. Бегматов Э., Бобоева А., Асомиддинова М. Адабий норма ва нутк маданияти Т., “Фан”, 1983 й. 6. Бегматов Э. Нотикнинг нодир бойлиги Т., “Узбекистон”, 1980 й. 7. Бегматов Э. Нутк маданияти тушунчаси хакида, “Узбек тили ва адабиёти” журнали, 1975 й., 5-сон 8. Дониёров Х., Йулдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль Т., “Фан”, 1988 й. 9. Жалилов Х. Нотиклик санъати Т., “Узбекистон”, 1976 й.

Похожие

Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Нутқ техникаси ва маданияти

Нутқ маданияти ва услубият

Нутқ техникаси ва маданияти

Ўқитувчи нутқи маданияти, нутқ маданияти ва услубияти