Нутқ техникаси ва маданияти - Педагогиka - Рефераты

Нутқ техникаси ва маданияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Нутқ техникаси ва маданияти Режа: 1. Нутқнинг инсон ҳаёти ва жамият тараққиётидаги ўрни. 2. Нутқ маданияти ҳақида тушунча. 3. Шарқ мутафаккирларининг «Нутқ маданияти» ҳақидаги фикрлари. 4. Нутқ техникаси: ўқитувчи нутқининг мантиқийлиги, грамматик жиҳатдан тўғрилиги. 5. Педагогик нутқига қўйилган талаблар. 6. Ўқитувчининг нутқий маҳоратини такомиллаштириш йўллари.

1. Замонавий ўқитувчи ўзини идрок этиши, ўзини бошқариши, нутқини тарбиялаш нозик ифодалилик, методик ва коммуникатив тайёргарлик, педагогик ўзаро муносабатларда ўзини намоён этиши техникаларини эгаллаган бўлиши керак. Маҳоратни педагог мавзусини ўкитувчиларга гапириб бериши билан чекланмай, уни жонлантириши, бадиий етук шаклда уни талқин этиши лозим. Жонсиз қуруқ текстни жонлантириб ўкувчиларга бадиий шаклда етказиб беришда нутқ аъзолари нафас ва овознинг хизматлари каттадир. Нутқ аъзолари алоҳида бўлаклари фаолияти қуйидагича: 1) Нафас аппарати 2) Бўғиз 3) Овоз пайчалари 4) Оғиз бўшлиғи. 5) Тил 6) Лаб 7) Бурун бўшлиғи 8) Жағ. Маълумки, тил инсон ақлий фаолиятинин энг олий ва асосий воситаларидир. Чунки инсонни бошқа жонзотлардан ажратиб турадиган ҳам тил эмасми! Шундай экан, инсон ақлий фаолиятининг энг олий маҳсуллари тафаккур мевалари тил ва нутқ орқали рўёбга чиқади. Тил тафаккур маҳсулиларининг ҳаётга тадбиқ этилишга восита бўлувчи қудратли қуролдир. Қадимги шарқ педагогикасининг ажойиб асарларидан бири «Қобуснома» да ҳам ти ва нутққа алоҳида эътибор берилганки улар ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаганини кўрамиз. Кайковус ҳамма ҳунарлар ичида сўз ҳунари – нотиқликни аъло деб билади. Билгинки, ҳамма ҳунардан сўз ҳунари яхши.

Шунинг учун ҳам киши суҳандон ва нотиқ бўлишини таъкидлайди. Муаллиф нотиқликни эгаллашнинг йўлини тинимсиз меҳнат ва ўрганиш деб уқтиради. И.А.Каримов таъкидлаганидек, биз миллий меросларимиздан барҳраманд бўлмоғимиз лозим. Буни эса аждодларимиз ёзиб қолдирган бой меросларимизни яна ҳам ёшлар онгига сингдириб бориш лозим. Буюк бобомиз А.Навоий сўзга шундай баҳо берган: Сўздурки, нишон берур ўлукка жондин, Сўздурки, берур жонга хабар жонондин Инсонни сўз айлади жудо ҳайвондин, Билки, гуҳари шарифроқ йўқ ондин. Тилнинг олийжаноб имкониятлари нутқ орқали нутқ жараёнида очилади. Нутқ бўлмас экан, тилнинг чексиз имкониятлари юзага чиқмай қолаверади. А.Навоий тил ва нутқ муносабатларини шундай изоҳлайди: «Тил шунча шарафи билан нутқнинг қуролидир. Агар нутқ номақбул бўлиб чиқса, тилнинг офатидир». Демак, тил ҳар қанча қудратли зўр бўлмасин, у нутқ жараёнида намоён бўлар экан. Агар тил ўқ бўлса, нутқ камондир. Ўқнинг қудрати камоннинг қобилиятига ҳам боғлиқ. Тил миллатнинг ноёб хазинаси бўлиб, доимо оғзаки ва ёзма ҳолда намоён бўлган. Бой, ёрқин, мароқли нутқ, у ким бўлишидан қатъий назар инсон нури ҳисобланган. 2. Нутқ маданияти ҳақида тушунча. Нутқ маданияти жуда катта ва кенг соҳа бўлиб, у боланинг кундалик оддий салом-алигидан тортиб, кимга нимани, қачон, қаерда ва қандай сўзлашигача бўлган барча нутқий жараёнларни ўз ичига олади. Нутқ маданияти фақат нутқни эгаллаш йўлларини эмас, балки ундан фойдаланиш маданиятини ҳам тарбиялайди. Нутқ маданияти ўкувчиларда ижодийлик, мустақил фикрлаш ижодий фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда оғзаки, ёзма шаклларда тўғри, равон ифодалаш кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантириш, тил сезгиларинин тарбиялашга хизмат

қилмоғи лозим. Шундан келиб чиққан ҳолда нутқ маданияти: ўз фикрини нутқ шароитига мос равишда турли шароитларда баён эта олиш воситаларини, маънони турли шаклларда бера олиш йўлларини, бадиий, илмий, ижтиомий асарларни ўрганиб, улар ҳақидаги фикр-мулоҳазани, шахсий муносабатни оғзаки ва ёзма шаклларда тўғри баён эта олиш маданиятини ифодалайди. Инсон нутқи ранг-баранг. Дўстларнинг суҳбати ҳам, санъаткорларнинг саҳнадаги монологи ҳам, талабаларни аудиториядаги жавобини ҳам нутқнинг бир кўринишидир. Шароитга қарб нутқ турли хилда намоён бўлад. Убаъзан истак-тилак, баъзан чақириқ-мурожаат, баъзан эса инсон қувончи ёки руҳий изтироби шаклида ифодаланади. Нутқ ички ва ташқи кўринишларга эга. Ички нутқ одамнинг ўз ичида гапирадиган пассив нутқи бўлиб, у иккинчи кишининг иштирокини талаб этмайди. Шунинг учун ҳам бу нутқ ўз-ўзига қаратилган нутқ саналади ва уни назорат қилиб бўлмайди. Ички нутқ оғзаки ва ёзма нутқнинг асоси сифатида хизмат қилади. Шунинг учун нутқ маданиятини ички нутқни ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор беришга тўғри келади. Ташқи нутқ бошқаларга ва назорат қилиш мумкин бўлган фаол нутқ бўлиб, у оғзаки ва ёзма кўринишларга эга. Оғзаки нутқ одатдаги товушли сўзлашув нутқи бўлиб, бу нутқ кўпроқ-оҳанг ва турли имо-ишоралар билан алоқадордир. Оғзаки нутқда фикрни ихчам ифодалаш мақсадида тўлиқсиз гаплар кенг қўлланилади. Нутқнинг бу турли ёки бир неча киши томонидан амалга оширишади ва монологик, диологик шаклда намоён бўлади. Монолог нутқ - бир кишининг бошқаларга қаратилган нутқи ҳисобланади ва ҳикоя қилиш, хабар бериш, ўқиганни қайта сўзлаб бериш, ўзи савол бериб, ўзи жавоб бериш шаклида намоён бўлади. Диалог нутқ - ички ва ундан ортиқ киши ўртасида амалга оширилади. Нутқнинг бу кўриниши ўзига хос хусусиятларга эга бу нутқ кенг жумлаларни талаб этмайди. Шунинг учун диалогик нутқ таркибида тўлиқсиз

гаплар жуда кўп бўлади. Бундай нутқ таркибида сўроқ ва ундов гаплар ҳам учрайди. Огзаки диалогик нутқда сўз билан ифодалаш қийин бўлган бир қатор воситалар: мимика, имо-ишоралар, оҳанг ҳам шунга киради. Ўқитувчиларда шу воситаларни тарбиялаш муҳим вазифалардан биридир. 3. Шарқда жумладан, Маврауннахрда бадиий, илмий ижоднинг тараққиёти билан, шунингдек, ваъзхонлик «Қуъон»ни тарғиб қилиш билан муштарак ҳолда сўзнинг аҳамияти, маъноси ва ундан мақсадга мувофиқ фойдаланиш борасида қадимдан кўп яхши фикрлар айтишган. Ваъзхонликнинг балоғат (чечанлик, нотиклик) санъатининг ўсиш билан нутқ олдига қўйилган талаблар муакаммаллашиб боради. Буюк алломалар А.Р.Беруний, А.Н.Фаробий, Ибн Сино, Ал-Хоразмий, М.Қашғирий, Замахшарий, Саккокий тилга, луғатга, грамматика ва мантиқийшуносликка бағишланган асарлар ёздилар. Буюк қомусий олим Беруний ўзининг «Геодезия» асарида фанларнинг пайдо бўлиши ва тармоқланиб кўпайиши ҳақида сўз юритиб, ҳар бир фаннинг иснсон ҳаётидаги зарурий эҳтиёжлар талаби билан юзага келишини айтади. Инсон нутқи ўз тузилиши материалига кўра ростни ҳам, ёлғонни ҳам ифодалаши мумкин. Бу кўплаб мунозараларга сабаб бўлади. Инсон бу мунозаралар жараёнида ростни ёлғондан ажратадиган «мезон»ни яратади, бу мантиқ фани эди. Мантиқнининг қиёси (силлогизми) ростни ёлғондан ажратиши воситаси бўлиб қолди. Инсон нутқида шудҳали ўринлар сезилса, маълум «мезон» ёрдамида улар тузатилади. Олим мантиқни ўрганмасдан, уни маломат қилганларга ҳайрон қолади ва уларга ачиниб: «Агар у дангасаликни ташлаб, оромга берилмасдан, гап билан богланиб келадиган наҳв (грамматика), аруз (шеър) ўлчовчи, мантиқ (логика) ни мутоала қилаганда эди, сўз зотан, наср ва назмга ажралишини билган бўларди», - дейди. Демак, Беруний нутқнинг яхши наср ва назм кўриниши борлигини кўрсатади. Нутқнинг бу турлари маълум қоидалар асосида шаклланади.

Улуғ ватандошимиз Фаробий тўғри сўзлаш, тўғри мантиқий, хулосалар чиқариши мазмундор ва гўзал нутқ тузишда лексикология, грамматика ва мантиқлик нақадар аҳамияти зўрлиги ҳақида шундай дейди: «Қандай қилиб таълим бериш ва таълим олиш фикрни қандай ифодалаш, баён этиш, қандай сўраш ва қандай жавоб бериш масаласига келганимизда бу ҳақда билимларнинг энг биринчиси жисмларга (субстансия - нарсалар) ва аксидения (ходисалар) га =+=+12 бет берувчи тил ҳақидаги илмлар тасдиқлайман». Беруний билан замондош бўлган Ал-Хоразмий ҳам ўзининг «Мафотин – ул - умум» (Илмлар калитлари) асарида ўша давр нутқ маданиятининг баъзи бир масалалари – девонхона ишқоғозлари, уларнинг шакллари, ишлатиладиган истилоҳлар (терминлар) шунингдек адабиётшунослик фани терминлари, уларнинг таърифи ҳақида маълумот беради. Қадимги Шарқ педагогикасининг ажойиб асарларидан бири «Қобуснома»да ҳам нутқ одоби ва маданияти ҳақида ибратомуз гаплар айтилган бўлиб, булар ҳозир ҳам маълум бир даражада аҳамиятини йўқотмаган. «Қобуснома» Кайковус томонидан 1082-83 йилларда яратилган бўлиб, 44 бобдан иборат. Асар муаллифининг фарзандига қилган насиҳатлари сифатида ёзилгандир. У фарзанди ёқимли, мулойим, ўринли сўзлашга, беҳуда гапирмасликка ундайди: « . . Яхши сўзлашга ўрган ва мулойим сўзлашдан бошқа нарсани одат қилма, негаки қандай сўзни гапиришни истасанг, тил шуни гапиради. Сўзни ўз жойида сўзла, жойида айтилмаган сўз агар у яхши сўз бўлса, ҳам ёмон кўринади. «Киши сухандон ва нотиқ бўлиши лозим». Ҳар бир нотиқ сўз нутқи устида кўп машқ қилиши, халқ олдида нутқ сўзлаганда ёқимли ва баъмани гапириши, халқни эътиборини қозониши зарур. «Халқ олдида гапирганда сўзинг гўзал бўлсин, бу сўзни халқ қабул қилсин Халойиқ сенинг сўз билан баланд даражага

эришганингни билсин, чунки кишининг мартабасини сўз орқали биладилар, ... Ҳар кишининг аҳволи ўз сўзи остида яширинган бўлади». Кайковус нотиқ сўзнинг маъноларини ҳар томонлама ўрганган бўлиши керак деб ҳисоблайди. «Эй фарзанд сўзнинг юз ва орқа томонини билиш, уларга риоя қилиш, сўзлаганда маъноли гапир, бу нотиқликнинг аломатидир. Агар гапирган вақтингда сўзнинг қандай маънога эга эканини билмасанг, қушга ўхшайсан, бундай қушни тўти дейдилар. Нотиқ ҳалқ тилини, халқнинг фикрнини, руҳиятини билиши керак». Сўзнинг қадри ундан фойдаланиш, кам сўзлаб кўп маъно юклаш, равшан фикрлаш каби масалалар устида XII - XIII аср мутафаккирлари Юсуф Хос Хожиб, А.Югнакийлар ҳам ибратли фикрларни билдирган. Улуғ шоир Юсуф Хос Хожиб туркий халқларнинг XII асрдаги ажойиб бадиий ёдгорлиги бўлган «Қудатғу билиг» (бахт кетирувчи билим) асарида сўзларни тўғри танлаш ва қўллаш ҳакида: «Бмлиб сўзласа сўз билиг саналур» деган эди. Қисқа сўзлаш сўзларга иложи борича кўпроқ маъно юклаш ҳақида: Учиш сўзлама сўз бирор сўзла оз, Туман сўз тугунин бу бир сўзла ёз. Мазмуни: сўзни кўп сўзлама камроқ сўзла. Туман сўз турини шу бир сўз билан ечилади. Гапиришдан мақсад сўловчи кўзда туган нарса, ҳодиса, воқеаларни тингловчига тўғри, таъсирчан етказишдан иборат. Шундай экан нутқнинг тўғрилиги завонлиги ва мантиқийлигига эришиш муҳим аҳамият касб этади. Ўзбек мумтоз адабий тилининг ҳомийси бўлган буюк А.Навоий туркий тилда ғазал нутқ тузишнинг бароқдори сифатида ўзининг бутун ижод билан ўзбек тили бойликларини намоён этади. Навоий ўзининг «Муҳакаматул - луғатайин» асарида ҳар бир тилнинг катта ёки кичиклигидан қатьтий назар, ўзига хос ижобий томонлари борки, уларни бошқа бирор тилдан топиб бўлмайди, деган фикрни айтди.

А.Навоийнинг «Муҳакаматул - луғатайин» ва «Маҳбубул - қулув», «Назмул жавоҳир» асарлари ўзбек тилида нутқ тузишнинг гўзал намуналари бўлиши билан бирга унинг юксалишига ҳам катта ҳисса қўшди. Навоий «Маҳбубул - қулуб» да тилнинг аҳамияти ундан фойдаланиш, нутқ сўзловчи дилидаги фикрий тўғри акс эттириши лозимлиги ҳақида шундай дейди: «Саодат бахш руҳ зулолига матла ҳам тил. Тилга иқтидорлиғ – ҳакими ҳунармад: сўзга ихтиёрсиз – нажанд. Тилни фасиҳ ва дилназир бўлгани». (саодат бахш руҳнинг тиниқлиги шманба ҳам тил, бахтсизликлар юлдузининг бошланишига сабаб ҳам тил. Тилга кучи етадиган (киши) ақл подишосидир; сўзга аҳамият бермайдиган (кииш) лаънатланган (паст) кишидир. Равшанки, бунда Навоий тил деганда нутқни сўзда тутган. Ўзбек бадиий нутқи тарихида З.М.Бобур алоҳида ўрин тутади. Шоирнинг назми ва «Бобурнома»си нутқнинг гўзал намунасидир. Ўзбек мутафаккир шоирлари нутқ маъносида «Нутқ», «тил», «сўз» атамаларини «сўз» атамасидир. Бу сўз вазиятга қараб тил, сўз, нутқ ўрнида қўллана борган. Навоий бир шеърда «нутқ» сўзнини биз ишлатадиган маънода, яъни фикрни ифодаловчи матн асосида ишлатган: Ҳар кимсани нутқни фаравон бўлмас, Тил ранжига қилмоқлиги имкон бўлмас. 4-Режа. Ўқувчилар томонидан ўқув матириаллари тўғри яҳши тушиниб олиш жараёни ўқувчи нутқининг мукамаллигига боғлиқдир. Одатда ўқувчилар муалимнинг сўзлаша олиш маҳорати, қобилиятини қай даражада эканлиги тез эътибор берадилар. Муаллим томонидан баъзи бир сўзларни, товушларни нотўғри талаффуз қилинса ўкувчилар орасида кулгуга, мазах қиилишга олиб келади. Шунингдек, бир охангдаги нутқ ўкувчиларни зериктиради, аксинча очиқ кўнгил билан ўтказиладиган суҳбат давомида кўтаринки руҳдаги нутқ оҳанги, яъни катта шавқ-завқ билан олиб бориладиган бундай суҳбат ўкувчиларга қалбакидек туюлар ва ўқуитувчига нисбатан ишончсизлик уйғотади. Баъзи бирлар, сўз ҳам унинг ўзига хослиги ҳам инсонга инъом этилаган деб ҳисоблайдилар. Лекин замонавий

физиологик илмий тажриба, овоз сифатини тубдан ўзгартириши мумкин эканлигини тасдиқлайди. Бу фикрни тарихий мисоллар ҳам тасдиқлаши мумкин. Масалан, Қадимги Грециялик Демосвен ўзидаги баъзи бир нуқсонларни енгиб, ўша даврнинг буюк ваъзхони бўлиб етишган. 2. режа. Педагог нутқига қўйилган талаблар: 1. Ўқитувчининг нутқи ва коммуникатив (алоқа йўли) хулқи. Ўқитувчининг нутқи ўкувчиларнинг таълим-тарбия талабларини бажариши керак. Ўқитувчи ўз нутқини мазмунига ва таъсир этишига жавоб бериши керак. Педагогик нутқ қуйидагиларни таъминлаб бериши мумкин: а) педагог ва ўкувчилдар орасида ўзаро таъсир этиш ва мулоқотнинг натижавийлиги. б) фаолият мативларини, тушунчаларини тўғрилаш ва шакллантириш мақсадида ўкитувчи болаларнинг тафаккурига, ҳис-туйғуларига ижобий таъсир этиш керак. в) таълим бериш жараёнида билимларни тўлиқ тушуниш ва мустаҳкамлаш, ўзлаштириб олиш. г) ўқувчиларнинг амлий ва ўқув фаолиятини самарали ташкил этиш. Педагогик нутқнинг шакллари ва коммуникатив сифатлари. Ўқитувчининг оғзаки нутқи диологик ва монологик нутқ бўлади. Шунингдект,ўқтувчи нутқининг теранлигига ва «тозалигига аҳамият бериш заарур» («демак, ханузгача де») Шунингдек, терминларни тўғири талаффуз қилишга ўрганиш керак. Уларни адаштирмаслик зарур. ўқитувчи нутқининг модемини тузмоқчи бўлсангиз шу масала бўйича олимларнинг ишларидан ўрганиб чиқиш керак. Ўқитувчи ритми, темп, интанацяси ҳар бир ситуацсия учун ўзгача бўлиши мумкун. Педагогик нутқнинг функциялари. Ўқитувчи нутқини сифатига қўйиладиган талабалар педагогик функциялар билан белгиланади.Асосий функсияларндан бири –бу

билимларни тўлиқ узатишни таъмирлаб бериш. Янги билим беришга ўқтувчи ўз нутқи орқали фақатгина янги билимларни бериб қолмасдан, балки ҳис туйғуларига ҳам таъсир етиш керак.Бошқа функсиялардан бири бу ўқувчиларни ўқув фаолятини самарадорлигини таъминлаб бериши керак. Кейинги функсия—ўқувчи ва ўқтувчи орасидаги ўзаро муносабатлари самарадорлгини таъминлаб беради. Нутқ муносабатларни яҳшилаш ва ўрнатиш воситаси сифатида педагог Макаренкони тажрибасини мисол қилиб келтириш мумкун. У ўқувчилар билан ўзаро муносабатларини қуйдаги принсип асосида ўрнатган: «Мумкин қадар кун одамга талаблар қўйиши керак ва мумкун қадар кўп унга хурмат бўлиши керак. Буюк педагог вазиятга қараб шаклдор, хурсанд, хушчағчағ, хомуш, қатиққўл, обрўъли,юмшоқ бўлиши мумкин эди. Ўқитувчи нутқининг хусусиятлари. ўқитувчи нутўининг ўзига хослиги —ўқувчиларга йўналтирганлиги билан белгиланади. Кузатувчан ўқитувчи, мавзуни тушинтиришда, ўқитувчиларга қандай қилиб таъсир этишини ҳисобга олган ҳолда иш юритади. Ўқувчининг нафас олишини тартибга солиш учун жуда кўплаб машиқлар белгиланган.Шулардан бири, ерга чалқанча ётган ҳолда бурни орқали узоқ вақт давом етган чуқур нафас олиш ёки шу ҳолатнитик турган ҳолда қайтариш нафас олиш органларини тўғри ишлашга ёрдам беради. Кўпчилик ўқувчилар ўртасида табий овозга яъни ҳам жарангдор,ёқимли овозга ега бўлмаганларн учратиш мумкун.Лекин табий овоз ҳам вақти билан ўз кучини йўқотади, ўзгаради. Яни шуни айтиб ўтиш кераки, ҳар ьир инсон овози, ўзгарувчакн ва жарангдор бўлиши мумкун. Ўқитувчи овозининг ҳусисиятлари шулардан иборат. 1. Бу овознинг кучи. Овоз кучи товуш органларини шунга, уларнинг фаолиятига ҳамда наорас чиқаришга беришдур. 2. Товушнинг қанча масофага етказилиши. Бу билан мутахассислар ўкитувчи овозини қай масофаго етказа олиши ва уни қай йўл билан сўзлашиш аниқлаб оладилар.

3. Ўқитувчи нутқида овознинг ҳаракати ва ўзгарувчнлиги мухим аҳамиятга эга. Товуш ҳаракати унинг баланд- пастлигига боғлиқ. Одам овози осонгига 2 октава баландлигида ўхгариб туриши мумкин, аммо кундалик нутқимизда 3-5 нота кучида овоз ишлатилиши мумкин. 4. Диапазон-овоз кўлами, кенглиги унинг чегараси товушнинг қанчалик паст ёки баландлигига боғлиқ. Овоз чегарасининг кичрайиши бир хил оҳангдаги нутқга айланади. 5. Товушнинг ўзига хос сифатлари – овоз тембрига боғлиқ. Яъни майин, аниқ, жарангдор овоз бўлишига боғлиқ. Юқорида айтиб ўтилганлар йиллар давомида тажриба асосида амалга оширилади. Овозни тарбюиялаш, бу узоқ давом этувчи ҳамда якка ҳолда амалга оширувчи жараёндир. 6. Энди ўқитувчи овозининг гигиенаси устида бир неча сўз айтамиз. Мутахассисларни устида бир неча илмий – тадқиқот ишлари шуни кўрсатадики, доимо нутқ билан боғлиқ бўлган касб эгалари орасида товуш органларини касалланиши жуда кўпдир. Ўқитувчилар орасида бунда касаллаганлар 40,2% ни ташкил этади. Овоз бузилишининг сабаблари хилма-хилдир. Асосан тўрттаси жуда кўп учрайди: - Ҳар куни овозга бериладиган ортиқча ҳаракат, нагруска; - Овоздан тўғри фойдаланмаслик; - Овоз гигиенасига амал қилмаслик; - Овоз органилари кучининг туғма пастлиги. Профессионал касалликни олдин товуш гигиенаси билан шуғулланиш ва шу жойида мактабда баъзи шароитларга риоя қилиш керак. Ўқитувчи ҳар кунги ишдан сўнг 2-3 соатга узоқ гапиришдан ўзини тийиши керак. Шунинг учун бир қаторда ўқитувчилар нафас олиш йўли, нерв системаси, овўқатланиш тартибигат ҳам эътибор бериши керак. Жуда ҳам

совуқ ёки иссиқ, аччиқ,. Спиртли ичимликларни истеъмол қилиш: чекиш оғиз бўшлиғи ва товауш органларига салбий таъсир этади. Оғиз бўшлиғи ва товуш органларини кўриб, салбий таъсирланишнинг олдини олиш учун ош содаси ва йодни аралаштириб ҳосил бўлган суюқлик билан оғизни вақти-вақти билан чайиб туриш керак. Шу борада яна бир неча маслаҳат: - бир оҳангдаги нутқ овоз бериш аппаратларини тез чарчатади, чуни бу вақтда товуш органларидан фақат бир гуруҳ мускуллар ишлайди. Нутқ қанча ифодали бўлса, овоз шунча соғлом бўлади: - бўрнинг ҳар куни чангини ютиш зарали, шунинг учун доска артадиган мато бўлиши керак: - дарсдан сўнг ўкитувчи совуқ ҳавода тез юриб бўлмайди, чунки совуқ ҳаво нпафас олиш ва товуш органларига салбий таъсир кўрсатади. Дикция – талаффуз тарзи, талаффузни аниқ равшанлиги даражаси. Ўқитувчи учун тўғри талаффуз - энг керакли қурол ҳисобланади, чунки ўқувчилар ўқитувчини тушуниши учун нутқи, талаффузи равон, ҳар бир бўғин, сўз ва товушларни аниқ айтиши керак. Ритмика – овоз мароми ёки вазни. Баъзи бир сўзларнинг, бўғинларнинг талаффузи, уларнинг тезлиги нутқнинг суръатини ташкил этади. Овоз тезлиги ҳар бир ўқитувчининг фазилати нутқ мазмуни ва муомала вазиятига боғлиқ. Пауза, темп ва нутқнинг ёқимли бўлиши нутқ оҳангини ташкил этади. Бир оҳангда нутқ зерикарли бўлиб, қизиқиш ва диққатни пасайтиради. Демак, нутқ техникаси ҳақидаги тушунчага эга бўлгач энди доимий машқ қилишга ўтиш керак. Нафас олишни бир маромга келтириш, талаффузнинг аниқ-равшанлиги даражасини машқ қилиш, товуш органларини мустахкамлаш керак.

Ўқитувчи овози равон, жаргдор, аниқ ва ўзига жалб этадиган бўлиши керак. Ўқув материалини қийин жойларни ўқитувчи овозини сеинланган ҳолда тушунтириб, қолган вақтда тезроқ гапириши мумкин. Айниқса мавзу асосида хулоса вақтида, яъни қоида, қонун, ақидаларни ифодалашда овоз тезлигини камайтириш керак. Хулоса қилиб айтаганда, ҳар бир ўқитувчида нутқ маданияти бўлиши зарур, чунки хар бир педагог ўз нутқи, чиройли ва равон ўқиши, муомала маданияти билан ўқувчиларга намуна бўлади. Ўқитувчи доимо ўзининг нутқ маданитини устида ишлаши ва такомиллаштириб бориши зарур.

Адабиётлар 1. Қудратов Т. Нутқ маданияти асослари. Т., Ўқитувчи, 1993 й. 2. Мухиддинов А.Г. Ўқув жараёнида нутқ фаолияти. Т., Ўқитувчи, 1995 й. 3. Азаров Ю.И. Болаларни севиш санъати. Т., 1992 й. 4. Муомала тренинги. Т., ЎзМУ, 1994 й. 5. Расмий ва норасмий учрашувлар одобномаси. Т., Адолат, 1992 й. 6. Тарбиявий иш методикаси. Л.В.Рувинский таҳрири остида. Т., 1991 й. 7. www.Ziyonet.uz

Похожие

Нутқ техникаси ва маданияти

Педагогик техника ҳақида тушунча нутқ техникаси ва маданияти

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Нутқ маданияти ва услубият

Нутк техникаси ва маданияти