Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати - Педагогиka - Рефераты

Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати Режа: 1. Нотиқлик санъати ва уни эгаллаш йўл-й ў ри қ лари 2. Маърузаларда нутқ маданияти 3. Таълим жараёнида нутқ маданияти масалалари. 4. Хулоса.

Ҳозирги лингвистик адабиётларда нотиқ, нотиқлик санъати: воиз, воизлик, воизлик санъати каби тушунча ва атамаларга дуч келамиз. Олтинчи мавзудаги масалаларни қайта тўлдириш ва мукаммалроқ тушунтириш мақсадида шу мавзуга қайта мурожаат қилдим. Нотиқлик қадим даврлардан бери алоҳида маҳорат, санъат сифатида, инсондаги махсус ноёб қобилият тарзида талқин этиб келинади. Шу туфайли нотиқликни нутқ маданиятидан фарқлаш лозим. Ҳар қандай оғзаки нутқ шакли нутқий маҳорат маъносидаги нотиқлик бўлавермайди. Сўзлаш маданияти ҳақида гап юритувчи ва ҳатто нотиқлар, тарғиботчиларга мўлжалланган асарлар ҳам, бизнингча «Нотиқлик санъати» номи билан аталавермаслиги керак. Нотиқлик санъатида тингловчиларни, оммани ўзига тортишга интилиш мақсади биринчи ўринда туради. Нотиқнинг нутқи чиройли, жозибали бўлиши шарт. Чиройлиликка эришиш учун нутқнинг мазмунига, мантиқий кучига, жумлалар жимжимадорлигига катта эътибор берилади. Г.О. Винокур ўзининг «Культура языка» («Тил маданияти») асарида нутқ маданиятининг нотиқлик билан боғлиқ томонларига алоҳида тўхталади. «Нотиқлик нутқи» деганда мен ҳар қандай монологик оғзаки нутқни эмас, балки тингловчиларни маълум ҳаракатга чорловчи ёки уларга қандайдир ғоялар, тасаввурлар тизимини уйғотишга қаратилган махсус вазифа бажарувчи нутқни тушунаман». Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати умумий, ўхшаш томонларга эга. Ҳар иккала соҳа тил ва нутқ, инсон нутқи билан алоқададир. Ҳар иккаласи кишилар нутқий фаолиятининг фойдали, таъсирчан, ўткир бўлиши учун курашади, инсоннинг нутқий маданиятини, унинг нутқий ҳаётини, ўстиришга хизмат қилади. Нутқ маданияти ҳам, нотиқлик ҳам нутқий одоб, нутқий гўзаллик, нутқий мантиқ қонуниятларидан озиқланган ҳолда иш кўради. Шунга қарамасдан бизнинг назаримизда нутқий санъат маъносидаги нотиқликни, яъни фавқулодда нутқий маҳорат ва қобилият бўлган 2

нотиқликни оммавий нутқ (нотиқлик)дан фарқлаш лозим. Баъзи нотиқларда учрайдиган нотиқлик санъати оғзаки нутқ соҳасида шахсий қобилият ва фаолияти туфайли эришилувчи алоҳида санъатдир. Нутқ маданияти тушунчаси айнан нотиқлик санъатининг ўзи эмас, аммо у нотиқлик маҳоратига нисбатан олганда қандайдир ўта оддий ва ўта сийқа тушунилувчи ҳодиса ҳам эмас. Бу ўринда В.Г.Костюмаров томонидан айтилган ушбу сатрларни келтириш мумкин: «Чечанлик (красноречие) ёки бадиий сўз санъатига эриштиришни кўзда тутмаса ҳам у нутқда фақат кам грамматик меъёрларга амал қилиш масалалари билангина чегараланмайди. Бошқача айтганда, нутқ маданияти фақат тўғриликнинг узидангина иборат эмас. Нутқ маданиятига нутқнинг турли услуб ва жанрга хос бўлган тил вариантларини, фикр ифодалашнинг кўп сонли воситаларини эгаллаш, шунингдек, нутқининг ижтимоий анъаналаридан келиб чиқувчи турлича типлари ва жанрларини ўзлаштириш ҳам тааллуқлидир. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати тушунчалари орасида баъзи ўхшашлик, яъни умумий томони бор. Бу ҳар иккала соҳанинг мақсади иш кўриш қуролининг умумийлигида кўринади, аммо шунга қарамасдан нутқ маданияти тушунчаси билан нотиқлик тушунчаси айнан бир нарса эмас. Улар орасидаги баъзи муҳим фарқли томонлар, белгилар қуйидагилар: 1. Нутқ маданияти – адабий тил билан боғлиқ ҳодиса. Унинг пайдо бўлиши, лисоний асоси, талаб ва мезонлари адабий тил ва унинг меъёрлари билан боғлиқдир. Нотиқлик санъати учун булар асосий белгилар эмас. Нотиқлар орасида адабий тил талабларига тўла амал қилмайдиганлар маълум лаҳжа ёки шевада ҳам чинакам нотиқлик санъатини намойиш қилувчилар учрайди. Сўзга чечанлик, нотиқлик тил материалининг характерига қараб эмас, нутқнинг тасирчанлигига, нутқий санъатга қараб белгиланади. 2. Нотиқлик – бу нутқнинг оғзаки тақлиди. Нотиқлик санъати – оғзаки нутқ санъатидир. Нутқ маданияти эса нутқнинг ҳам оғзаки, ҳам ёзма шакли учун тааллуқли тушунча. 3

3. Нутқ маданияти жамият аъзоларининг умумий нутқий фаолиятини кўзда тутади. Нутқ маданияти соҳасининг мақсад ва пировард орзуси барчанинг бутун халқнинг нутқини маданийлаштиришни мўлжаллайди. Классик маънодаги нотиқлик эса алоҳида шахсларнинг нутқий маҳоратини санъатини ифодалайди. Нотиқлик, асосан нутқ воситасида кишиларга муайян ғоя ва мақсадларни етказишни, уларни маълум бир мақсадга сафарбар қилиши кўзда тутади. 4. Нотиқ нутқи, асосан кўпчилик тингловчига, кенг аудиторияларга мўлжалланган бўлади. Нутқ маданияти мана шундай тингловчилардан ташқари кишилар орасида адотни, суҳбатларни якка кишига қаратилган нутқларни ҳам ўз ичига қамрайди. 5. Ҳар бир киши она тилининг имконият ва бойликларини яхши эгаллаган, нутқ маданияти талабларига жавоб борадиган сўзамол шахс бўлиши мумкин. Аммо ҳар бир шахс ҳам санъаткор маъносидаги нотиқ бўла олмаслиги мумкин. Лекин адабий тилдан фойдаланувчи ҳар бир нотиқ нутқ маданиятидан хабардор бўлиши шарт. 6. Нутқ маданияти кўпчиликни, кенг халқ оммасини кўзда тутиб иш кўрувчи соҳадир. Бу маънода нутқ маданияти кенг омма учун мўлжалланган талабдир, аммо нотиқлик бу аввало қобилият, шахсий қобилиятдир. 7. Нутқ маданияти – бу фақат нутқ ҳақидаги нутқий фаолиятга тегишли тушунча ва соҳа эмас, у тил маданияти билан ҳам, яъни адабий тилни ва унинг меъёрларини ўрганиш ва бу меъёрларни қайта ишлаш иши билан ҳам шуғулланади. Нотиқлик санъати эса бундай илмий-меъёрий фаолиятни кўзда тутмайди. 8. Нотиқлик кўпроқ нутқнинг мазмунига, мантиқий асосларига мундарижавий тузилишига эътибор қилади, нутқ маданияти соҳаси эга, кўпроқ нутқнинг тил қурилиши – лисоний тузилишига эътибор қилади. 9. Нотиқлик, асосан аниқ бир шахс, нотиқ ёки гуруҳлар нотиқлари нутқи ҳақида қайғуради. Бунда у нотиқни тинглаётганлар, яъни кенг маънода тингловчилар оммаси нутқини ҳам кўзда тутмайди. Нутқ маданияти эса, 4

бундан фарқли равишда умуман кишиларнинг нутқий фаолиятини, нутқ маданиятини мақсадига кўра ва нутқий фаолияти нуқтаи назаридан кенг мақсадли соҳа, нотиқлик эса тор соҳасидир. 10. Нотиқлик санъати нотиқ учун олдиндан қандай сўзлаш схемаси ва режасини бермайди ва бу тип нутқ доимо ҳам олдиндан тайёрланган, тайёргарлик кўрилган нутқ эмас. Нутқ маданияти соҳаси эса, жамият аъзоларининг она тили, яъни адабий тил бойликлари ва воситаларидан мақсадга мувофиқ шароит ва услуб тақозосига кўра ўринли фойдалана олиш кўникмасини беради. Бундай кўникма, аслида ҳар қандай нотиқ учун ҳам зарур. 11. Нотиқлик ва нотиқлик санъати ҳақидаги фан анча қадимий тарихга эга, нутқ маданияти илмий муаммо ва илмий соҳа сифатида ҳали янги ва ётдир. Оммавий маърузалар, уларда нутқ маданияти Мафкуравий ва илмий тарғибот кишилар ўртасида, махсус маърузалар ўтказиш, маърузалар қилиш ҳар хил суҳбатлар уюштириш кабилар орқали амалга оширилади. Ана шу маърузалар, суҳбатлар ва ҳар хил чиқишларнинг оммага қай даражада таъсир қилиши, уларни ишонтириш, кайфиятларини ўзгартириш, улар диққатини қўйилаётган масалаларга тортиш нотиқлардан катта маҳорат талаб қилади. Чунки ҳар бир нутқ оммани ишонтира оладиган, уларга тушунарли, ёрқин, таъсирчан, мантиқли ва аниқ бўлгандагина кишиларга ўзгача таъсир қилади. Ана шуларни таъминлаган нотиқ эса ўз олдига қўйиладиган қуйидаги асосий ҳолатларга алоҳида эътибор берганлар: 1. Ўзи тўхталмоқчи бўлган мавзуни (масалани) чуқур ўрганиш, ўзлаштириб олиш, ундаги масалаларга ўз муносабатини аниқ белгилаб олиш; 2. Ўз дунёқарашига эга бўлиш, сўз билан иш бирлиги, назария билан тажрибанинг диалектик бирлигига эришиш, фикрларни илмий асослаш; 3. Мавзуга масъулият билан ёндашиш, уни омма олдида тўлиқ очиб боришга ёритишга диққат қилиш; 5

4. Маърузалар, оммавий чиқишлар пайтида тингловчилар билан яқин алоқа, мулоқотни таминлаш. Тингловчиларнинг кайфиятини ҳис қилиб туриш, бу орқали эса уларнинг лектор фикрларини фақат тушуниб олишларинигина таъминламасдан, бу фикрларга ишонтира олиш; 5. Ҳар бир нутққа жиддий тайёргарлик кўриш, жумладан маърузани нимадан бошлашдан тортиб, нима билан тугатишгача жиддий ўйлаб олиш, масалаларни ўртага ташлаш, кетма-кетлигини яхши белгилаб олиш, уларнинг ўзаро боғланишини таъминлаш, маълум режалар ёки режа-конспектлар тузиб олиш, ўзи учун алоҳида ва кенг тўхталиши зарур бўлган ўринларни белгилаб олиш ва бошқалар. Тилни яхши билиш, ўринли ва тўғри фойдаланиш малакасига эга бўлиш – нутқ маданиятини эгаллашдир. Мавзуни чуқур билиш, масалаларни тўғри англаш, уларга муносабат, тушунарлилик, таъсирчанликни, аниқлик ва мантиқлиликни таъминлаш, тингловчилар диққатини тортиш, фикрларни қандай баён қилиш кабиларнинг ҳаммаси тил орқали, унинг бевосита иштирокида амалга оширилади. Нутқ маданияти эса олам-олам мазмунни гўзал ифодалаб беришга асосланади. Ҳар қандай нотиқ нутқнинг маданиятли бўлишини таъминлашга ҳаракат қилар экан. Аввало, ўз она тилининг бебаҳо неъматларидан фойдалана олиши, сўз қадрига ета билиши лозим. Бундан ташқари, нутқнинг гўзал, латофатли маънодор ва олижаноб бўлиши учун кишининг ўзи ҳам табиатан самимий мусаффо бўлиши керак. Чунки ҳамма вақт ҳам чиройли сўзларни қаторлаштириб танлаш, баландпарвоз жумладар тузиш билан маданий нутққа эришиб бўлмайди. Кайковуснинг шундай фикри бор: «Ҳамма қобилиятлардан энг яхшиси нутқ қобилиятидир. Нутқни жуда яхши ва санъаткорона ўрганиб ол, доимо гапга чечан бўлишига ҳаракат қил. Нутқи ширин кишининг меҳрибон кишилари ҳам кўп бўлади». Кўринади-ки, сўзловчи тил воситаларидан ўринли фойдаланган ҳолда тингловчи онгига, сезгисига ва кайфиятига таъсир қила оладиган, уни 6

ишонтира оладиган, кўтарилаётган масалаларни тўғри, аниқ ва осон англаб олишини таъминлайдиган бўлиши керак. Шундай қилиб, нотиқлик санъатини қуйидаги кўринишларга ажратиш мумкин: а) Ижтимоий – сиёсий чиқишлар тили; б) тарғиботчи ва ташвикотчилар нутқи; в) академик нутқ; г) суддаги нутқ; д) махсус сўз усталарининг чиқишлари ва бошқалар. Ижтимойи-сиёсий мавзулардаги чиқишларга одатда маълум бир масъул кишиларнинг расмий нутқлари, ҳисоботлари киради. Тарғибот ва ташвиқотчиларнинг чиқишлари, одатда маълум бир муаммоларни оммага сингдириш, омма онгидаги тушунмовчилик ва чалкашликларга барҳам бериш, уларни тўғри йўлга солиш, омма учун номаълум бўлган ҳолатлардан уларни хабардор қилиш, айрим нарса ҳодисалар моҳиятини тўла очиб бериш каби вазифалар билан боғлиқ бўлади. Нотиқ доимо тежамкорликка эътибор бериши, зарур бўлмаган сўзларни қўлламасликка ҳаракат қилиши, ортиқча такрорларга берилмаслиги керак. Нутқнинг чўзилиб кетиши унда такрорлар бўлиши, зарур бўлмаган сўзларнинг кўп учраши нутқни сайқаллаштиради, уни зерикарли қилиб қўяди. Буюк сўз санъаткорлари нотиқлар доимо ана шу белгиларга алоҳида эътибор берганлар ва бу билан нутқ маданияти ривожига катта ҳисса қўшганлар. Нотиқ тил воситаларидан яхши фойдалангандагина намунали нутққа эриша олади. Ҳар бир тарғиботчи ва ташвикотчи учун, шунингдек ҳар бир раҳбар ёки умуман омма олдида маъруза ўқувчи, суҳбат ўтказувчи ҳар бир шахслар учун буюк нотиқларнинг чиқишлари доимо ибрат бўлиши керак. Ҳар бир нотиқ улардан ўрганишга ҳаракат қилса, ўз нутқининг омма учун тушунарли ва таъсирчан бўлишига эришиши шубҳасиздир. Нутқнинг бойлиги нотиқ маданиятининг асосий мезонларидан биридир. Бу сўзловчидан муайян сўз бойлигига эга бўлишни талаб қилади. Сўзловчи эса ўз сўз бойлигини, асосан луғатлар орқалигина бойитиши мумкин. Бадиий 7

асарларни кўп ўқиш ҳам кишини сўз бойлигини орттиришга ёрдам беради. Шундай қилиб атамаларни чуқур билиш, мавжуд луғатлардан кенг фойдаланиш кишининг сўз бойлигини ошириш, сўз ва атамалар маъносини чуқур англашда катта аҳамиятга эга. Ҳар бир олим ва ушбу фанларнинг ўқитувчилари ўз соҳасига оид атамаларни тўғри изоҳлаб берсагина, илмий тушунчаларни бошқаларга тўғри етказа олади. Илмий тадқиқотларда ўқув- ўқитиш жараёнида ва ҳар бир сўзнинг маъносини тўғри ва мукаммал изоҳлаб бериш, ўз навбатида сўз қўллаш соҳасидаги юксак нутқ маданиятини таъминлайди. «Бизнинг Шарқда, хусусан Ўзбекистонда нотиқлик санъати азалдан маълум ва машҳур бўлган. Чунки «Маъноли ва маданиятли, бежирим гапира билиш, сўзнинг орқа-ўнгини, муносиб ўрнини фарқлай билиш, нутқий фаҳм- фаросат, тархли нутқ одоби каби фазилатлар Туронда инсон умумий аҳлокнинг маънавий расолигининг таянч устунларидан саналган». Н.Маҳмудов «Маърифат манзиллари». Орамизда сўзга чечан, сўзга уста, сўз устаси, сўзамол, сўзамоллик, сўзни боплайди, гапни дўндиради, гапга уста, чиройли гапиради каби иборалар бор. Келтирилган сўз ва ибораларнинг барчаси инсон нутқининг, инсон нутқи камолотининг даражасини умумий, жўн нутқдан фарқланадиган нутқ намуналарини ифода қилади. Аммо ҳамма ҳам бир хилда гапга чечан, ўта чиройли гапирувчи бўлавермайди. Нутқий чечанлик, нотиқлик, алоҳида қобилиятдир. Чинакам нотиқлар нотиқлик маҳоратига нотиқлик санъатига табиий қобилият, шу билан бир қаторда ўз тили, нутқи устида тинимсиз ишлаш натижасида эришадилар. Гап нотиқлик устида борар экан, унинг энг замонавий турларидан бири – воизлик тўғрисида тўхталишимиз табиий. Воизлик санъати билан шуғулланадиган кишилар халқнинг назаридаги етук аллома бўлганлар ва улар нодир истеъдод соҳиби сифатида қадрланганлар. Масалан: Алишер Навоий замонасида Ҳусайн Воиз Кошифий ана шундай кишилардан бўлганлар. 8

Шунингдек, бундан аввалроқ Соҳибқирон Амир Темур замонасида Воиз Ҳурмуз, Бобур Мирзо ҳамда Мирзо Улуғбек замонасида сарой аҳли орасида, тиббий олимлар, мунажжимлар, Шайхул Ислом қаторида албатта нотиқлар, саркардалар билан войизлар ҳам сарой аҳли назарида етук алломалар бўлишган. Тил ва нутқ ҳар иккала соҳа инсон нутқи билан алоқададир. Ҳар иккаласи ҳам кишилар нутқий фаолиятининг фойдали таъсирчан, ўткир бўлиши учун курашади, инсоннинг нутқий маданияти, унинг нутқий ҳолатини ўстиришга хизмат қилади. Нутқ маданияти ҳам, нотиқлик ҳам нутқий одам, нутқий гўзаллик, нутқий мантиқ қонуниятларидан озиқланган ҳолда иш кўради. Аммо шунга қарамасдан бизнинг назаримизда нутқий санъат маъносидаги нотиқликни, яъни фавқулодда нутқий маҳорат ва қобилият бўлган нотиқликни оммавий нутқдан фарқлаш лозим. Баъзи шахсларда учрайдиган нотиқлик санъати оғзаки нутқ соҳасида шахсий қобилият ва фаолият туфайли эришилувчи алоҳида санъатдир. Нотиқликда қобилият ва маҳоратни меҳнат билан қўшилиб келганини кўриш мумкин, ҳар бир халқнинг ўтмиш маданий ҳаётида у халқдан етишиб чиққан ва чин маънода нотиқ деган мўътабар номга сазовар бўлган шахсларнинг унчалик эмаслиги ҳам аслида ана шундай омил туфайлидир. Ҳар бир соҳанинг ўз атамалари тизимида битта атама фақат битта маънони ифодалайди. Атамаларни қўллашда ҳар қандай мураккаб фикрни ихчам ва осон, лўнда ва аниқ, шунингдек тушунарли ифодалаш шу йўл билан фикр алмашувини осонлаштириш мақсад қилиб қўйилади. Атамачилик тил лексикасини таркибий қисми ҳисоблангани учун кишилар ўртасидаги алоқани таъминлашда катта роль ўйнайди. Айниқса, атамаларга хос бўлган маъно жиҳатидан аниқлик, тушунчанинг моҳиятини ёки энг асосий белгисини аниқ ифодалаб бериш, улардаги тузилиш жиҳатидан ихчамлик, қисқалик ишлатишга қулайлик кабилар тушунчани тушунарли аниқ ва манзара қисқа бўлишини таъминлайди. 9

Шундай қилиб, мавжуд луғатлардан кенг фойдаланиш, сўз ва атамалар маъносини чуқур англаш кишининг сўз бойлигини оширишда катта аҳамиятга эга. Машқ учун: Менинг фикрим ва истакларим: Мен бўш кўнгулни яхши кўраман, бўш одамни эмас. Қора қошни, қора кўзни, ки қора тунни ҳам хуш кўраман, лекин қора дилни эмас. Икки қошни, икки кўзни, икки кокилни ёқтираман, лекин икки юзликни эмас. Саҳнадаги ижод гирдобидаги ёлғизликни севаман, ҳаётдаги танҳоликни эмас. Очиқликни яхши кўраман. Яъни очиқ эшик, очиқ чеҳра, очиқ кўнгулни, лекин дилимни ҳар кимга очишни ёмон кўраман. Ўзимга ўхшаган бўлсанг, қўлим узатай, Қалбимдан сув ичар бўлсанг, қалбим узатай, Муҳаббат қасридан кўнглимга дўст эрсанг, киргил Магар ўткинчи бўлсанг, йўлга кузатай. Оқ юрак яхши, оқ тилак яхши, лекин оқ қилинган фарзанддан худо асрасин. Қизилликни ҳам ёқтираман: лаби қизилни, юзи қизилни, қизил қаламни, қизил кўйлакни, лекин эл олдида шармандаликдан қизарган юзлардан худо асрасин. Бирлик кўп яхши нарса: тил билан дил бирлиги, Ватан бирлиги, дўстликнинг бирлиги, фикрнинг бирлиги, лекин ёмонликнинг бирлигидан қўрқаман: туҳмат ва ғийбат бирлиги, икки ёмоннинг бирлиги, хиёнат ва разолат бирлиги, сохта сўзи, сохта дилнинг бирлиги, ҳасад ва ёлғоннинг бирлиги, ҳаммаси бирлашса қиёмат бўлади… Пўлат Носир. 10

II Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Азим Муллахонов куйлаган қўшиқ. Деразамни олдида тунда, сайраган қуш сизмасму, ота? Ё қўлимга кўклам мозорда, ёпишган гул сизмасму, ота? Не йилдурки дунёда йўқсиз, юрагимга битган армонсиз, Кўрмагансиз мани ўғлимни, эркатойим – тўхлим-тўхлимни Мен ҳам ёшим ўтгайин сайин, бошимга оқ тушгани сайин Отам! – дея ўғлимни, кўтараман ўзим кўнглимни. Деразамнинг остида тонгда сайраган қуш сизмасму, ота? Ё қўлимга кўклам мозорда, ёпишган гул сизмасму, ота? IV Тақдир монологи «Кимдир сўзга чечан, тили узундир. Кимдир ўз гапин ҳам айтолмай ҳалак. Кимдир боши баланд қўли узундир. Кимдир оғзидагини ютади аранг. Қайнаб ётаберар дунё қозони Ким чўмичлаб олар, кимга қошиқ йўқ Кимнидир тарк этар кўнгул изҳори Қайсидир турликка битта ошиқ йўқ Кимдир тақдир дейди, силтайди қўлни Сўнгра ҳасрат билан ўтади умри. Кимдир минг азобда топади йўлни, Ва бахтнинг кўнглида янграйди кўнгли. Ҳар нечаки қодирим ҳазрати инсон Бахтсизлик хатосин ўзингдан изла. Орзу қил, курашгин, толега ишон Ерни ўпиб туриб, юлдузни кўзла!…» 11

АДАБИЁТЛАР: 1. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Е. Нутқ маданияти ва услубияти асослари. Т.: 1992 йил. 2. Тожиев Е., Хасанова Н., Саидова Р., Йўлдошева О. Ўзбек нутқ маданияти ва услубият асослари амалиёти. Т.: 1994 йил. 3. Хўжаева Л. Лектор ва сўз санъати. Т.: 1967 йил. 4. Хўжаева Л. Нотиқлик санъати. Т.: 1975 йил. 5. Раҳматуллаев Ш. Нутқимиз курки. Т.:1970 йил. 6. Аҳмедов А. Нотиқлик санъати. Т.:1967 йил. 7. Елигулашвили Г.С. Лектор нутқининг таъсирчанлиги. Т.: 1980 йил. 8. Ўринбоев Б., Солиев А. Нотиқлик маҳорати. Т.: 1984 йил. 9. Жалилов Х. Нотиқлик санъати. Т.: 1976 йил. 12

Похожие

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Нотиқлик ва нутқ маданияти бошқарув жараёнидаги муҳим восита сифатида

Нутқ техникаси ва маданияти

Нутқ маданияти ва услубият

Нутқ техникаси ва маданияти