Нотиқлик ва нутқ маданияти бошқарув жараёнидаги муҳим восита сифатида - Педагогиka - Рефераты

Нотиқлик ва нутқ маданияти бошқарув жараёнидаги муҳим восита сифатида

Загружено в:

13.04.2024

Скачано:

0

Размер:

149 KB

Нотиқлик ва нутқ маданияти бошқарув жараёнидаги муҳим восита сифатида Режа: 1. Суҳбатлашишнинг ўз қонун қоидалари мавжуд 2. Сўзлашув услуби 3. Расмий услуб 4. Публицистик услуб 5. Нутқнинг психологик маданияти 6. Нутқнинг алоқа маданияти 7. Нутқ софлиги

Таянч иборалар: Тил, нутқ, оғзаки нутқ, талаффуз, оҳанг, имо-ишора, сўзловчи, кайфият, сўзланаётган вазият, сўзловчи, нутқий, кундалик сўзлашув нутқи, лекторлар нутқи, радио ва телевидение нутқи, саҳна нутқи, маҳаллий диалект ва шеваларга хос сўзлар, ибора, грамматик шакллар, сўз ва сўз бирикмалари талаффуз, урғу, ўринсиз қўлланган чет сўзлар, жаргонлар, вульгаризм, паразит сўзлар, канцеляризмлар, Самимийлик, хушмуомалалик, одоблилик, тингловчиларга ҳурмат. Давлат ва жамият тараққиётининг ҳар бир босқичи бошқарув тизимида фаолият юритаётган раҳбарлар олдига маълум талабларни қўяди. Бу талабларга риоя этмаслик муваффақиятсизликка, белгиланган мақсад йўлида амалга оширилаётган ишларнинг самарасизлигига сабаб бўлади. Нотиқлик санъати (риторика) фан сифатида қадимги Юнонистонда эрамиздан аввалги IV - V асрларда пайдо бўлди. Аммо нотиқлик санъатига эҳтиёжнинг пайдо бўлишини инсоният тарихидаги илк давлатчиликнинг шаклланиши даври билан боғлаш мумкин. Нутқ давлатни бошқариш, халқни ҳокимият атрофида бирлаштириш ва муайян мақсадлар сари йўналтириш, турли тоифадаги одамлар ўртасидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солиш каби ишларнинг барини амалга оширишнинг бош воситасидир. Бугунги кунда ҳам ҳар қандай раҳбар ишининг самараси кўп жиҳатдан унинг нотиқлик маҳоратига боғлиқ. Ҳозирги шароитда бошқарув тизимида ишлаётган ҳар қандай раҳбар учун, у бирон - бир корхона, ташкилот, жамоа раҳбари бўладими ёки сиёсий арбоб бўладими, одамлар билан мулоқот маданиятини ўзлаштириш, жонли сўз воситасида кишиларга Ўзбекистон ҳукумати сиёсатини тўғри тушунтира олиш, мамлакатимизда олиб борилаётган туб ислоҳотлар жараёнида фаол иштирок этиш ва фуқаролик бурчларини чуқур англаб етишларига ёрдам бериш муҳим аҳамиятга эга.

Нотиқлик санъати мураккаб санъат бўлиб, уни эгаллаш кишидан қунт ва чидам, малака ва тажриба талаб этади. Ҳақиқий нутқ катта маҳорат ва пухта тайёргарликнинг маҳсулидир. Оддий, маданий ва саводли сўзлашни ўрганган нотиқ, нотиқлик санъатини эгаллашга биринчи қадамни қўйган ҳисобланади. Умуммаданиятни белгиловчи асосий омил ҳисобланган нотиқлик санъати, шунингдек, нутқ одоби, муомала маданияти, уларнинг ўзаро муносабати каби масалаларнинг ўзгариши ҳозирги кунда Ўзбекистон мустақилликка эришган, ўзбек тили ана шу мустақил мамлакатнинг давлат тили мақомини олган пайтда, Айниқса, катта аҳамият касб этади. Ҳар қандай жамиятда тилни ривожлантирувчи куч нутқ ҳисобланади. Нутқ - бу тил деб аталувчи, ўта муҳим вазифаларни бажарувчи ноёб қуролдан фойдаланиш жараёни, тил бирликлари имкониятларининг борлик, тафаккур, онг ҳамда вазият каби ҳодисалар билан муҳим муносабатда намоён бўлишидир. Нутқ жараёни - тилнинг ўз вазифасини бажариш ҳамда амалга ошириш жараёни. Тил ва нутқ бир-бирига боғлиқ ҳодисадир. Уларни бир-биридан ажратиш мумкин эмас. Тил - бу қурол. Тил нутқ учун моддий материалдир. Лекин, шу билан бир қаторда улар бир-биридан фарқ ҳам қилади. Тил кишиларга доимо ўзаро алоқа, муносабат, маданий-маънавий зарурият, жамоа бўлиб бирлашиш, курашиш қуроли бўлиб ҳам хизмат қилади. Нутқ - инсонларнинг тил орқали бир-бирлари билан муомала ва алоқа қилиш усулидир. Инсон нутқ ёрдамида ўзининг фикри, ҳис-туйғулари, майл ва истакларини бошқаларга айтиб беради ва бошқаларнинг фикрлари ва хоҳиш истакларини англаб олади. Нутқ воситаси билан алоқа боғлаш инсоннинг доимий эҳтиёжи бўлиб, бу алоқа фикр алмашувига хизмат қилади. Ҳар бир кишининг унинг нутқи ёшига, билимига, умуман, маданий савиясига қараб, ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Ҳар бир кишининг ўз нутқи бор. Нутқда ҳар қандай фикр мантиқан асослангандагина унинг таъсирчанлиги кучли бўлади . Аниқлик, изчиллик ва далиллилик тўғри фикр юритишнинг зарурий хусусиятидир. Нутқ тўғри бўлиши учун фикрлар аниқ

ва муайян, бир-бирига изчил боғланган бўлиши, мавзудан четга чиқмаслик зарур, мазмунида зиддиятли ва пойма-пой, ноаниқ гаплар бўлмаслиги керак. Ҳукмлар ва хулосалар асосли бўлмоғи лозим, йўқса ишонарли бўлмай қолади . Демак, нутқ бу нотиқнинг тингловчиларга билим, кўникма ва малака бериши, уларда янги ҳақиқатларни оча билишга қодир бўлган ижодий, мантиқий тафаккур тарбиясидир. Нутқ бойлиги тилдаги имкониятлар, яъни тил бойлигининг унда қай даражада ўз аксини топганлиги билан белгиланади. Нутқда тилдаги ранг- баранг воситалар ўз ифодасини топган бўлса бундай нутқ бой нутқдир. Ҳар бир киши ўз нутқига эътибор қилса, нутқ тузиш масъулиятини ҳис этса, нутқнинг бой бўлишини таъминлаши мумкин. Зеро сўзга, нутққа эътиборсизлик билан қараш уни қашшоқлаштиради. Бу эса тилнинг қашшоқлашишига ҳам сабаб бўлади. Маълумки, нутқ оғзаки ва ёзма кўринишга эга. Оғзаки нутқ гапириб турган вақт бирлигидагина мавжуд бўлиб, бу жараён тугаши билан нутқ ҳам тугайди. Оғзаки нутқ тезкорлик билан амалга ошади. Тушунчалар билан ―унинг либоси бўлган сўз биргаликда ―яшин тезлигида тилга кела бошлайди. Оғзаки нутқда сўз бирикмалари ва гапларнинг моделлари айтилмоқчи фикрларга монанд ҳолда тезкорлик билан танланади. Гап қурилиши ва моделларни ақл назорат қилиб боради. Фикрни айтганларини хотирада ушлаб турган ҳолда ривожлантиришга тўғри келади. Оғзаки нутқ таҳрир имкониятидан маҳрум. У қандай шаклда борлиққа келган бўлса, шундайлигича тингловчига ҳавола қилинади. Оғзаки нутқда, одатда, мулоқот учун энг зарур сўзлар зуҳур этилади. Бу, бир томондан, вакт иқтисоди билан, иккинчидан, нутқ кучини тежаш билан боғлиқ. Шунга кўра, унда узундан- узоқ кириш, кенг изоҳлар ҳам учрайди. Айниқса, ҳодисалар, нарсаларнинг ўзаро боғлиқлик даражаси, уларнинг тингловчи ва сўзловчига равшанлиги даражаси ҳисобга олинади. Оғзаки нутқ сўз бойлиги жиҳатидан ёзма нутққа нисбатан анча камбағал бўлади. Унда бир хил сўзлар, бир хил шакллар бир

қадар кўпроқ такрорланади, бундай ҳолат тил воситаларини танлаш қийинчиликлари билан боғлиқдир. Оғзаки сўзловчининг фаол нутқий ҳаракати тўхтам (пауза), оҳанг, урғу, турли-хил имо-ишоралар ёрдамида тингловчига етиб боради. Оғзаки нутқ дастлаб икки турга ажратилади: 1. Оддий сўзлашув нутқи; 2. Адабий сўзлашув нутқи Оддий сўзлашув нутқи ўзбек тилида табиий ҳолда мавжуд бўлган оғзаки нутқ кўринишларидан иборат. Уларга турли ўзбек шева ва лаҳжалари тили, яъни диалектик нутқ кўринишлари, шевачилик унсурлари таъсирида бўлган кундалик сўзлашувнинг бошқа кўринишлари киради. Оддий сўзлашув нутқининг тил базасини адабий тил ташкил этмайди. Шунинг учун оддий сўзлашувдан биз талқин қилаётган нутқ маданияти талаб қилинмайди. Оддий сўзлашув олдига қўйилувчи нутқий талаблар аниқ лаҳжа ва шеваларнинг табиий нормалари билан боғлиқ бўлади. Адабий сўзлашув нутқи - адабий тил нормаларига амал қилган ҳолда гапиришдир. Адабий тилда сўзлаш адабий тилда ёзишга нисбатан анча қийинчилик билан эришиладиган жараёндир. Бунинг сабаблари: - оғзаки нутқда шевачиликнинг таъсири кучли бўлади; - оғзаки нутқда ёзма нутқдаги каби ўйлаб иш тутиш имкони кам бўлади. - оғзаки нутқнинг ўзига ҳос грамматик тузилиши, қурилиш тартиби мавжуд . ( нутқда гап бўлакларининг тушириб қолиши, қисқариб кетиши, ўрин алмашиши, аксинча кераксиз унсурларнинг, такрорларнинг бўлиши ва бошқалар) М: Қўлимга қилворинг. Анави, манави, масалан, шундай қилиб, анақа, манақа. - оғзаки нутқда талаффуз, оҳанг, имо - ишора воситалари муҳим роль ўйнайди. - оғзаки нутқнинг юзага чиқиши сўзловчининг кайфиятига, нутқ сўзланаётган вазиятга, сўзловчи нутқий аъзоларининг соғломлигига боғлиқ. Оғзаки нутқнинг қуйидаги вазифавий кўринишлари мавжуд: - Кундалик сўзлашув нутқи - Лекторлар нутқи.

- Радио ва телевидение нутқи. - Саҳна нутқи. Нотиқлик санъати назариясида тил нормаси марказий тушунчалардандир. Тил маданиятининг асосий текшириш объекти адабий тил нормалари, ушбу нормадаги иккиланишларни бартараф этиш бўлмоғи керак. ―Тил нормаси тушунчаси мураккаб муаммолардан бўлиб, кўп ўлчовли, кўп режали, яъни объектив-тарихий, маданий-социологик ва соф лингвистик ҳодисадир. Ҳар қандай нутқ, биринчи навбатда, маълумот бериши лозим. Маълумотнинг асосий хусусияти шундан иборатки, у аниқ бўлиши лозим. Биринчи маълумот ижтимоий ҳаётдан олинади, агар у аниқ фактларга асосланган бўлмаса, нотиқнинг обрўсизланишига олиб келади. Ҳар бир маълумотга жиддий ва илмий ёндашув талаб қилинади. Бугунги кунда телевидение, радио, интернет ҳамда газета ва журналлар орқали маълумотлар тез етиб келмоқда. Замонавий нотиқлик санъатидаги муаммо-маълумотларни тўғри ажрата билиш. Нотиқ қаердан ва қандай маълумотни олиши унинг нутқи қурилишининг асосий пойдевори бўлиб хизмат қилади. Нутқдаги биринчи маълумотни очиб бериш учун келтириладиган сиёсий, илмий, ахлоқий, маънавий, руҳий таҳлиллар орқали у иккинчи даражадаги маълумотга айланади. Яъни биринчи маълумот барча учун тушунарли бўлади, у янги сифат босқичига кўтарилади, маълумотнинг маъноси, ҳақиқатлиги исботланади. Нутқ маъносининг асосини - ҳақиқат ташкил қилади. Гўзал сўзлардан ташкил топган сўзлар йиғиндиси билан инсонларни алдаб бўлмайди. Нотиқ нутқининг равонлиги, маъноли, гўзал нутқи, берилган маълумотлари янгилигини бадиий асарга ўхшатиш мумкин. Биринчи маълумотни, иккинчи маълумотга айлантирдик. Энди бу маълумотни очиб бериш учун муаммоли вазиятлардан фойдаланиш лозим. Аудиторияга ижтимоий ҳаётдаги ҳолатлардан келиб чиқиб, масалани ўртага ташлаш керак - шунда муаммо юзага келади. Шу муаммони хал қилиш учун

турли муаммоли вазиятларни шарҳлаб исботлаш керак бўлади. Демак, берилган биринчи маълумотни ҳақиқатга ёки саробга айлантириш нотиқнинг санъати, билими ва маҳоратига боғлиқ. Нутқда ҳар бир фикр мантиқан асосланган тақдирдагина, унинг таъсирчанлиги кучли бўлади. Логика - фани грекча ―логос сўзидан олинган бўлиб, нутқ, фикр, ўй демакдир. У - фикрлаш қонунлари, шакллари ва усулларини ўргатувчи фандир. Аниқлик, изчиллик ва далиллилик - тўғри фикр юритишнинг зарурий хусусиятидир. Мантиқий фикрлаш усулларига: солиштириш, анализ, синтез, абстрактлаш ва умумлаштириш. Солиштириш шундай бир мантиқий усулки, бу усул воситасида объектив оламдаги предметлар ва воқеаларнинг бир - бирига ўхшашлиги ва бир-биридан фарқи аниқлаб олинади. Солиштириш, яъни таққослаш натижаларининг тўғрилигини белгилайдиган зарурий шартлар қуйидагилар: 1. Бир-бири билан ҳақиқатда боғланиши бўлган буюмларни таққослаш керак. 2. Таққослашнинг тўғрилигини исботлаш солиштириш учун нималар асос қилиб олинганлигига боғлиқ. 3. Икки ёки бир неча буюмни бир белги асосида олиб, айни бир нисбатда таққослаш керак. 4. Ҳар қандай солиштириш тасодифий белгиларга қараб эмас, балки таққосланадиган буюмлар учун муҳим аҳамияти бўлган белгиларга кўра амалга оширилиши керак. Анализ шундай бир мантиқий усулки, унинг ёрдамида биз буюмларни, ҳодисаларни фикран қисмларга бўлиб, уларнинг айрим қисмларини, белгиларини, хусусиятларини ажратамиз. Синтез шундай бир мантиқий усулки, унинг ёрдамида предмет ва ҳодисанинг анализ билан бўлинган айрим қисмларини фикран бирлаштириб, бир бутун ҳолга келтириш мумкин. Анализ ва синтез бир-бири билан чамбарчас боғлиқ ҳолда олиб борилади. Нутқ қаратилган предмет ёки ҳодисанинг бирор

томони муҳим, бошқа томони муҳим эмаслигини ҳам фарқ қилиш лозим бўлади. Бунда абстракциялаш ва умумлаштириш усули қўл келади. Абстракциялаш шундай бир мантиқий усулки, бу усул ёрдамида предмет ва воқеаларнинг муҳим хусусиятлари уларнинг иккинчи даражали хусусиятларидан фикран ажратилади. Умумлаштириш шундай бир мантиқий усулки, бу усул ёрдамида биз жинсдош предметларнинг умумий хусусиятларини фикран бирлаштирамиз. М: Ҳайвон, инсон сут - эмизувчи каби тушунчалар умумийлик асосида вужудга келган. Умумлаштириш предметларнинг ўзида бўлган умумий нарсани билишга асосланган тақдирдагина тўғри бўлади. Фикрлашнинг асосий формалари - тушунча, муҳокама ва ақлий хулосалардан иборат. Тушунчада предметларнинг умумий ва асосий белгилари акс этилади. Тушунча сўз билан ифодаланади. Сўз тушунчанинг ташқи формасидир. Тушунчанинг мазмуни - предметдаги асосий белгилар умумлашмаси ҳақидаги билим. Агар тушунчанинг мазмуни воқеликни тўғри акс эттирса, воқеликка мувофиқ келса, бундай тушунча тўғри тушунча бўлади. Тушунчанинг ҳажми - муҳим белгилари тушунчада акс этган предметлар доираси ҳақидаги билим. Ҳажм жиҳатдан кенг бўлган тушунча, мазмун жиҳатдан тор бўлади. М: ―Дарахт тушунчаси ҳажм жиҳатдан ―олма дарахти тушунчасига нисбатан кенг бўлса-да, мазмун жиҳатдан тор. Чунки ―олма дарахти тушунчаси мазмунида дарахт тушунчасининг барча белгилари бўлиши билан бирга, ўзига хос белгилари ҳам мавжуд. Тушунчалар мазмунига кўра, конкрет ва абстракт тушунчаларга бўлинади. Конкрет: ―Тошкент, ―нон, ―об-ҳаво. Абстракт: ―Катталик, ботирлик, ―ғамхўрлик кабилардир. Таъриф таърифлашнинг тўрт қоидаси бор. 1. Таъриф мутаносиб бўлмоғи керак, яъни аниқланувчи тушунча билан аниқловчи тушунча тенг бўлмоғи керак. 2. Таъриф айланма бўлмаслиги керак. М: ―Кулги қистайдиган нарса

кулгили нарсадир. 3. Таърифда инкор бўлмаслиги керак. М: ―Ёруғлик қоронғуликнинг йўқлигидир каби таъриф ёруғликнинг маъносини тушунтириб бера олмайди. 4. Таъриф қисқа, равшан ва аниқ бўлмоғи лозим. Таъриф тушунчани торайтиради. Таърифнинг асосий вазифаси текшириш натижаларини якунлаш, олинган билимларнинг, нутқ қаратилган предмет ёки ҳодисанинг қисқа ифодасини бериб, мустаҳкамлашдир. Таърифда тушунчанинг асосий белгилари мустаҳкамланади. Нотиқ сўзлаётган пайтда қуйидагилардан фойдаланиши мумкин: 1. Кўрсатиш - бевосита идрок қилинаётган предмет билан танишувнинг энг содда усулидир. Кўрсатиш предметнинг хусусиятларини тушунишда биринчи босқичдир. 2. Тасвирлаш - нотиқ ҳикоя қилаётган у ёки бу предметнинг белгиларини бир - бир санаб кўрсатиш. 3. Тавсифлаш - бунда нотиқ предмет ёки воқеаларнинг баъзи, алоҳида характерли белгиларини баён этади. Ақлий хулоса. - тафаккурнинг шундай шаклики, унинг ёрдамида у ёки бу хилдаги муҳокамалардан янги муҳокама чиқарилади. Ақлий хулосанингг уч тури мавжуд: дедуктив, индуктив ва аналогия. 1. Дедуктив ақлий хулосада - фикр умумийдан хусусийга қараб ривожланади. М: Ҳамма планеталар шарсимон. Ер планета. Демак, ер шарсимон. 2. Индуктив ақлий хулосада - фикр хусусийдан умумийликка қараб боради. М: Ўтган куни, кеча ва бугун роса ёмғир ёғди. Шу ҳафтада ёмғир кўп ёғди. Нотиқ учун сочилган фактларни қамраб олиш ва ихчам шаклда ифодалаш муҳим роль ўйнайди. 3. Ўхшаш ақлий хулоса ёки аналогияда - фикр хусусийдан хусусийга қараб боради. Аналогия далил эмас, автор ундан ўз фикрини тушунтириш учун, шунингдек, эҳтимол хулосалар чиқариш, у ёки бу воқеани аниқроқ характерлаб бериш учун фойдаланади. М: Фараз қилайлик, қандайдир А

предмет... В предмет... Ишонтириш, далиллаш, исботлаш ҳар бир нутқнинг асосий белгисидир. Одатда, нутқни исботлаш учун фактик материалдан фойдаланиш керак. Исботлаш махсус мантиқий усулдир. Унинг ёрдамида бошқа муҳокамаларнинг ҳаққонийлиги асосланади. Исбот тезисини ҳақиқатан асослаб бермоқ учун энг зарур қоидаларга риоя қилмоқ керак. 1. Тезис аниқ ва равшан таърифланган муҳокама бўлмоғи керак. Аниқ ва равшан таърифланмаган тезисни исботлаб бўлмайди. 2. Исботнинг бошидан охиригача тезис айнан бирдай бўлиб қолмоғи керак. Кўп нарсани исбот қилишга уринган киши ҳеч нимани исбот қила олмайди. 3. Тезисни мустаҳкамлаш учун келтирилган далиллар шубҳадан ҳоли чин далиллар бўлмоғи керак. 4. Далиллар тезис учун етарли асос бўлмоғи керак Тезис далиллардан келиб чиқмаса, мантиқий хатога йўл қўйилади. 5. Далиллар ростлиги тезисдан қатъи назар, мустақил суръатда исбот қилинадиган муҳокамалардан иборат бўлмоғи лозим. 6. Тезис, хулоса чиқаришнинг умумий қоидаларига мувофиқ, далиллардан мантиқий суръатда келиб чиқадиган хулоса бўлмоғи лозим. Ишонтиришдан кўра, қайта ишонтириш қийинроқ. Бирор тезиснинг нотўғрилиги ёки асоссизлигини исботлаш раддия деб аталади. Тезисни қуйидаги беш усул билан рад қилиш мумкин.: 1. Нотиқ ўртага ташлаган тезисни рад қилишнинг энг тўғри ва муваффақиятли усули фактлар воситаси билан рад қилишдир. 2. Оппонент ўз тезисига асос қилиб олган далиллар танқид қилинади. 3. Рад қилинувчи исбот тезисининг чинлиги тезисни тасдиқлаш учун келтирилган далиллардан келиб чиқмаслиги исбот қилинади. 4. Рад қилинувчи тезисга зид бўлган янги тезис мустақил равишда исбот қилинади. 5. Рад қилинувчи тезиснинг нотўғрилиги исбот қилинади.

Суҳбат - маълум бир мавзу, масала юзасидан диолог ёки полилог тарзида икки ёки бир неча киши ўртасида бўлиб ўтадиган нутқий мулоқот суҳбат дейилади. Суҳбатлашишнинг ўз қонун қоидалари мавжуд Суҳбатдошингизга оғир ботадиган, уни хафа қиладиган, ноқулай вазиятга солиб қўядиган, гапиришни хоҳламайдиган мавзуси бўйича суҳбатлашиш мумкин эмас. Суҳбатда ўзингизга таъриф-тавсиф бериш, ўз муаммо ва ютуқларингизга эътиборни кучайтиришдан қочинг. Суҳбат чоғида ўз ―мен ингизни марказий ўринга қўйманг. Камтар бўлинг. Ўз фикрингизни уқтиришдан олдин, уялиб қолмаслик учун суҳбатдошингизнинг ижтимоий келиб чиқиши, шахс сифатида, айтилаётган масала юзасидан қандай маълумотга эга эканлигини билиб олганингиздан сўнг суҳбатга киришинг. Суҳбатдошингизни ҳурмат қилишга ўрганинг, ҳатто уни фикрини сиз нотўғри деб билсангиз ҳам охиригича эшитинг. Бошқа инсонларни ғийбат қилиш, уларнинг муаммоси ҳақида суҳбат қуриш ҳам ахлоқсизлик саналади. Ҳар қандай суҳбат, биринчи навбатда, маълумотлар алмашинувидир. Суҳбат жамоат жойларида ёки кўчада бўлса, бошқаларни ўзига жалб қилмаган ҳолда, паст овоз овозда гаплашиш лозим. Тез ёки ҳаддан ташқари чўзилиб гапириш ҳам маълумотни ўзлаштиришга халақит беради. Мурожаат қилиш - инсондан кўп нарса талаб қилмайди. У инсонни тарбия кўрганлигидан далолат берувчи ҳаракатлар мажмуасидир. Мурожаат қилиш турли хил бўлиб, бу инсонни қаерда, ким билан қай вақт, суҳбатдош билан ўртасидаги муносабатдан келиб чиққан ҳолда билдирилади. Мурожаат қилиб айтилаётган сўзлар нафақат унга бўлган ҳурмат, балки ўз мақсадига эришиш учун ҳам қўлланади. Инсоний муносабатлар асосида айтилаётган сўзлар фақат ахлоқ нормаларига бўйсунади, бу эса қариндошлар ўртасидаги, севишганлар ўртасидаги, эр-хотин ўртасидаги, дўстлар ёки мансабдор шахс ва қўл

остидаги инсонлар билан бўладиган муносабатларда қўлланиладиган сўзлардан тубдан фарқ қилади. Мурожаат қилиш ҳам бир неча турларга бўлинади: улар расмий, ишончли, интим ва номсиз. Расмий мурожаатда - жамоага ―хонимлар ва жаноблар деб мурожаат қилинади, ―Жаноб Иванов деб мурожаат қилиш керак. Агар фамилия ишлатилмаса, жаноб директор, директор хоним деб мурожаат қилиш мумкин. Ўртоқ Абдуллаев, ўртоқ генерал, яъни ―ўртоқ сўзи ички ишлар ходимлари ва ҳарбийларга нисбатан қўллади. Элчиларга ―Жаноби олийлари деб мурожаат қилинади. Диндорларга - ҳазрат, пирим, ҳожи, мулло йигит деб мурожаат қилинади. Расмий муносабатда фақат сизлаб гаплашилади. Раҳбарнинг қўл остидаги барча кишилар билан бўлган муносабатида ҳам, 9 ёшдан юқори бўлган мактаб ўқувчилардан тортиб, талабалар билан бўлган муносабатда ҳам, нотаниш инсонга мурожаат қилганингизда ҳам сизлаб гаплашилади. Сен деб фақат оилада мурожаат қилиш мумкин. Ишончли мурожаатдан - жамоаларда бир-бири билан дўст, ўртоқ, хамкасб сифатида муносабатда бўлганда фойдаланилади. Амаки, ҳола, тоға, чеча, янга, язна, опоқи, кеннайи, ва бошқалар қариндошлар ўртасида ҳам, инсоний муносабатларда ҳам шевадан келиб чиққан ҳолда ишлатилади. ―Яхши йигит ёки ―яхши қиз деган сўзлар ёшларга қарата ишлатилади. Жамоат жойларида: шофёр, доктор, ўқувчилар, талабалар, йўловчилар, қизлар, йигитлар, болалар ва бошқа сўзлар ишлатилади. Интим - азизим, жоним, бегим, ойим, юлдузим, .... Номсиз муносабатда - ―Кечирасиз фалончи кўча қаерда? ―Айтиб беролмайсизми соат неча бўлди? ―Рухсат берсангиз кирсам Сиз - ўшами? ёки Сен менинг ҳаётимсан ва бошқалар.

Муҳокама - маълум бир масала юзасидан кўпчиликнинг фикрини туплаш, маълум тўхтамларга келишни англатади. Муҳокамада баҳс предметининг ҳамма томонлари назарга тутилади. Ҳар бир иштирокчи ўзининг эркин фикрларини ўртага ташлайди. Мавзу иштирокчиларнинг турли ҳажмдаги диалоглари, монологлари асосида ёритилади. Муҳокамада фикрни оғзаки баён этишнинг турли усулларидан фойдаланилади. Оҳанг - сўз ва гапнинг либоси бўлиб, тил ва нутқ бирликлари қандай ифода этилишига кўра, унинг маънолари ҳам ўзгариб туради. Шунинг учун ҳам ―гап сўзда эмас, оҳангда, қайси сўзнинг қандай талаффуз этилишида- дейди таниқли сўзшунос В.Г.Белинский. Бу гапнинг исботи тариқасида машҳур Афанди латифаларидан бирини эслаймиз: ―Афанди бир бой билан баҳслашиб қолибди. Бой Афандининг нафсониятига тегадиган гап айтган экан: ―Аҳмоқ экансиз - ку! - дебди Афанди. Бундай сўзларни эшитиб ўрганмаган бой Афандини қозига судрабди. Сой-сойга оқар, бой-бойга боқар, деганларидек қози бойнинг тарафини олибди ва улар Афандидан сўзини қайтариб олишни талаб қилишибди. Ноилож қолган Афанди: ―Сиз аҳмок, одам эмассиз, дея ―узр сўраган бўлибди. Оҳанг гапнинг мазмунини бутунлай ўзгартириб юбориши мумкинлигига ―Ўлим йўқ, шафқат! каби гаплар ҳам мисол бўлиши мумкин. Шундай экан, бирор гапни аниқ ифодалай олмас эканмиз, бунда тилимиздан эмас, уқувсиз маҳоратимиздан гина қилишимизга тўғри келади. Одамзот қадим замонлардан бери сеҳрли оҳангнинг, ёқимли овознинг гадоси бўлиб келган. Шу ҳақдаги ривоятлардан бирида айтилишича, қадимда подшоҳлардан бири қўшиқни ва қўшиқ айтган кишини сира ёқтирмас экан. У ҳатто шу даражага бориб етибдики, қўшиқ айтиш тугул, хиргойи қилган кишини ҳам қатл этиш ҳақида фармон чиқарибди. Фалакнинг гардиши билан баджаҳл подшоҳ қаттик касалга чалинибди. Ҳар қандай дори-дармон унга кор қилмаганидан кейин бир табиб бу касални фақат қўшиқ билан даволаш мумкинлигини айтибди ва шу йўл билан подшоҳ шифо топибди. Шундан кейин у қаттик янглишганини англаб, ўз фармонини бекор қилган экан.

Инсон ҳаётида оҳангнинг ўрни ҳақидаги бу каби ривоятларни жуда кўп эшитганмиз. Ҳатто Одам Атонинг танасига жон мусиқа орқали киритилган, деган гаплар бор. Оҳанг турли хил бўлиши мумкин, булар: такаббурлик билан совуқ, ўзига қаратган ҳолда, аччиқ, бир-хил, яъни монотонли гапириш ҳам бошқалар наздида зерикарли бўлиб, қизиқарли маълумотни ҳазм қилиш ҳам қийин бўлади. Ҳар қандай ҳолат, яъни жамиятдаги тутган ўрнингиз, оила ёки ишдаги нохуш ҳолатлар, соғлиғингизнинг ёмонлашгани ва бошқалар атрофдагилар билан қўпол муомалада бўлишга сабаб бўла олмайди. Ҳатто буйруқни ҳам мулойим оҳангда бериш мумкин. Буйруқ оҳангидан фақат бажарилиши шарт ва мажбур бўлган соҳаларда, яъни ҳарбийлар фойдаланиши мумкин. Муомала маданиятининг асосий воситаларидан яна бири - бу инсоннинг манераси, яъни хатти–ҳаракатининг оҳанг билан уйғунлиги. Буларга қоматнинг ҳолати, қўл ҳаракати, юздаги мимикалар киради. Мунозара - бирор масала юзасидан тарафларнинг баҳси, тортишувидир. Баҳс жараёнида ҳар бир иштирокчи ўзининг ҳақ эканлигини исботлашга интилади. Мунозарада сўзланадиган нутқ ҳаяжонли, тингловчиларни қизиқтирадиган мавзуни очувчи далилларга бой ва муҳокамага тортадиган бўлиши лозим. Мунозарада нотиқ ўзини вазмин тутади. Ўз суҳбатдошини ҳурмат қилади. Унинг шахсига тегадиган сўзлардан фойдаланмайди. Мунозарада қатнашувчиларга қуйидаги учта талаб қуйилади: 1. Мунозара бўладиган мавзуни тўғри тушуниш. 1. Ўз фикрларини қувватлайдиган ашёвий ва мантиқий далиллар топа олиш ҳамда уларни тил орқали тўғри ифодалай олиш. 3. Келтирилган далиллардан мантиқий хулосалар чиқара билиш. Ушбу талабларга жавоб бермайдиган нутқ тингловчиларга таъсир этмагандек, нотиқнинг мунозарада ютиб чиқишига имкон ҳам яратмайди. Нотиқона сўзлаш - айтилаётган фикрни тингловчига етиб бориши ва унинг хулқига таъсир этиши нотиқнинг сўзлаш маҳоратига боғлиқдир. Оддий

гаплашишдан нотиқона нутқнинг фарқи шундаки, нотиқ ҳар бир айтилаётган сўзга, гапга, сўз боғламларига алоҳида муносабатда бўлади. Нотиқона нутқни мақсади ва хусусиятларига кўра: т ашвиий, танқидий, табрик нутқларига ажратиш мумкин. Ташвиий нутқ деб, нотиқ кўзда тутган бирон - бир воқеа-ҳодисани бажаришга тингловчиларни даъват этувчи, ундовчи нутққа айтилади. Танқидий нутқ - юз берган ҳодиса, шахс хатти-ҳаракатларига эътирозли муносабатда бўлувчи нутқ танқидий нутқ ҳисобланади. Танқидий нутқ кучли мантиқий мушоҳадаларга суянади. Нотиқ ишончли далиллар асосида нутқ манбаини танқид қилади. Табрик нутқи - табрик нутқида нотиқ турли далиллардан фойдаланади. Бу далиллар нутқ қаратилган шахснинг фазилатларини, яхши хулқи, халқ олдида қилган хизматлари, инсонийлигини кўрсатишга қаратилади. Нотиқлик санъати ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳалари учун хизмат қилади. Буни ҳеч ким инкор қила олмайди. Нутқ услублари сўзловчининг сўз бойликларидан мақсадга мувофиқ танлаб фойдаланиши туфайли нутқнинг тарихан шаклланган кўринишидир. Тил бойликларини танлаб ишлатишга қараб нутқ бир неча турга ажратилади. Ана шу хилма-хилик нутқ услублари (стиллар) деб аталади. Услублар шундай қуролки, ундан тўғри фойдалана олган нотиқ катта муваффақиятларга эришади. Нутқ тарихий тараққиёт жараёнида, онг билан бирга, инсонларда тил воситасида алоқа боғлаш, бир- бирига бирор нарсани айтиш эҳтиёжи туғилиши натижасида пайдо бўлган. Нутқ - тилнинг ва тафаккур тараққийси билан бирга ривожлана боради. Ўз нутқини тўғри ташкил эта билиш нотиқлик санъатини эгаллашнинг муҳим шартларидан биридир. Яхши нотиқнинг нутқи ҳамиша мазмунли, тушунарли, ифодали ва таъсирчан бўлади. Нутқни тўғри ташкил эта билиш буюк нотиқлар тажрибасини ўрганишдан ташқари, нутқ маданиятини уқиб олишни талаб этади. Нутқ маданияти қуйидаги кўринишларга эга: 1. Нутқнинг тил маданияти; 2. Нутқнинг психологик маданияти;

3. Нутқнинг алоқа маданияти (коммуникацияси) Нотиқ нутқининг таъсирчанлигида интонациянинг аҳамияти катта. Нотиқ тингловчиларга табиат ва турмушдаги бирор ҳодисага, нарсага қизиқиш уйғотиш, нутқ қаратилган предметнинг хусусиятларини уларга тўлалигича етказа билиш учун нутқда талаффузга алоҳида эътибор бериши лозим. Интонация стилистик аҳамиятга ҳам эга. Жумладан, интонация одатдаги ва нотиқлик интонациясига бўлинади. Одатдаги интонация умумий характерга эга бўлиб, кишиларнинг нутқий алоқаларида, бир-бирини англаб етишида қўлланса, нотиқлик интонацияси нотиқ нутқининг тингловчилар онгига таъсир этишида муҳим восита бўлиб хизмат қилади. Нутқ маданиятида луғат бойлигини кўпроқ эгаллаш талаб этилади. Бунда нотиқнинг индивидуал луғат бойлиги кенгайиб бориши, сўзларининг тўғри ва кўчма маъноларда ишлата билишининг аҳамияти катта. Синоним, омоним ва антонимлардан тўғри фойдаланиш, терминлар ва уларни тўғри татбиқ эта билиш, чет эл сўзлари ва қисқартирилган, мураккаб сўзларни билиш ҳамда уларни ўз ўрнида ишлатиш нотиқлик маданиятини эгаллашнинг муҳим шартидир. Тилда бўлган барча сўзлар луғат бойлиги деб аталади. Ҳар бир нотиқнинг фойдаланаётган луғат бойлиги қанчалик катта бўлса, унинг индивидуал луғати ва нутқи ҳам шунчалик тараққий қилган бўлади. Нутқ услубларининг қуйидаги турлари мавжуд: 1. Сўзлашув услуби 2. Илмий услуб 3. Бадиий услуб 4. Расмий услуб 5. Публицистик услуб. Сўзлашув услуби . Бу услуб лексикаси, морфологияси ва синтаксиси билан халқнинг оддий сўзлашув тилини ўзида акс эттиради. Сўзлашув услуби учун оддийлик, соддалик, бетакаллуфлик, ҳис-ҳаяжон хосдир. Сўзлашувда, одатда, кундалик муомалада, мулоқотда кўп иштирок этадиган,

ўзаро турмуш икир-чикирлари ҳақидаги муносабатларни таъминлайдиган, кундалик алоқа-аралашув учун хизмат қиладиган тил бирликлари кўп учрайди: ҳол - аҳвол сўрашларда, ўзаро самимий алоқаларда, уй-рўзғор, қўни –қўшничилик, қариндош-уруғчилик муносабатларида, кундалик суҳбатларда учрайдиган сўз ва сўз бирикмаларидан кўп фойдаланилади: майли, майлига, хўп, кириб туринг, чиқиб туринг, сўраб қўйинг, саломат бўлинг, худога шукур, қойил, боровринг, яшаворинг, омон бўлинг, баракалла, ўргилай, айланай, ишқилиб, бўптида, келинг, ишлаб турибмиз, салом айтинг, занғар, қурғур, қотириб ташладик, қўяверинг кабилар кўп учрайди. Сўзлашув услубига баъзан ёзма нутққа, шевага, вульгаризмга ҳос ва сўз шаклларининг таъсири бўлади. Бу хусусият анча яшовчандир. Ҳар бир шева вакили жонли сўзлашувда ўз шевасида гапиришга одатланиб қолган бўлади. Бошқа тилларга оид, кундалик турмуш билан боғлиқ бўлган луғавий бирликлар сўзлашувда кўп учрайди ва аксарият ҳолларда у орқали иккинчи тилга ўзлашади М: остановка, толька, привет, даже, ладно, секция, дом. Кабилар Сўзлашув услубида самимийлик, халқчиллик, соддалик, эркинлик анча кучли бўлади. Ана шунга кўра сўзлар адабий тил меъёрларидан фарқланган ҳолда қўлланади: олиб кел обке, қўйиб юбор қўйвор. Нутқ жараёнида сўзларни, гапларни қисқартирган ҳолда қўллаш ҳам характерли бўлади. Дилфуза - Дилфуз, Ҳа, йўқ! Албатта! Вазият суҳбатдош учун катта аҳамият касб этади. Бундай вазиятда суҳбатдошларнинг имо-ишоралари, ҳаракатлари, овознинг кучайиши ва пасайиши, тўхтамлар, сукутлар, қисқаси, ҳар бир ҳолат муҳим ўрин тутади. Расмий услуб . расмий ҳужжатлар тил хусусиятларини ўзида мужассамлаштиради. Эълонлар, қонунлар, суд ва давлат идоралари ҳужжатлари шу услубда ёзилади. Ариза, тилхат, маълумотнома, чақирув қоғози, таклифнома, шартнома, таржимаи ҳол, эълон, адрес, тавсифнома. ҳисобот каби ҳужжатлар ҳам расмий услубда бўлади. Бундай услубдаги ҳужжатлар қисқа, аниқ ва барча учун тушунарли қилиб т у зилади. Бу услубнинг ҳам ўзига хос лексик ҳамда грамматик хусусиятлари мавжуд:

сўзлар ўз маъносида қўлланади, кўпинча маълум айрим қисқартма сўзлар, ҳар бир соҳанинг ўзига хос терминларидан фойдаланилади. Мазкур услубнинг асосий хусусиятлари, энг аввало, фикрни аниқ ифода қилиниши ва ифоданинг бир хил қолипда баён этилишида кўринади. Расмий услуб лексикасининг яна бир хусусияти унда профессионал (юридик, дипломатик, маъмурий ва бошқалар) терминалогиянинг мавжудлигидир: акт, гувоҳнома, қарор, қидириш, айбни оғирлаштирадиган хато, аҳдлашувчи олий томонлар, элчи, элчихона, ишончли вакил, нота, шартнома, баёнот, декларация, визит, халқаро вазият ва ҳоказо. Мазкур услубда жаргон, оғзаки сўзлашув услубига хос сўзлар ишлатилмайди. Илмий услуб. Илмий услуб фаннинг турли соҳаларига алоқадор сўз ва атамаларнинг қўлланилиши, баённинг кўпроқ мантиқий далилларга суяниши билан бошқа услублардан фарқ қилади. Фикр аниқ қоидалар формулалар, асосида ифодаланади. Илмий услубда сўзлар ўз маъносида қўлланилади: қоида ёки таърифнинг мазмунини очишга хизмат қиладиган ажратилган бўлаклар, кириш сўз ва иборалар, шунингдек, қўшма гаплардан кўпроқ фойдаланилади. Илмий услубнинг аниқ кўринишлари илмий мақола ва рисола, диссертациялар, монографиялар, илмий маърузалар шаклида намоён бўлади. Илмий услубнинг ҳозирги замон тараққиёти билан боғлиқ қуйидаги умумий хусусиятларини кўрсатиш мумкин: 1. Ахборотнинг объективлиги, аниқлиги. 2. Нутқнинг маълумотларга бойлиги. 3. Фикрнинг қисқа ва лўнда ифодаланиши. Илмий услуб китобий услубга тегишли бўлганлиги учун, мантиқийлик, адабий тил нормаларига қатъи амал қилиш, услубий бир хиллик характерига эга бўлади. Публицистик услуб. Даврнинг ижтимоий-сиёсий долзарб мавзусини акс эттириш публицистик услубга хосдир. ―Публицистика лотинча сўз бўлиб, ижтимоий ёки халқ, ижтимоий халқчил деган маъноларни билдиради.

Публицистик услубдаги нутқда таъсирчан сўз ва бирикмалардан, мақол ва афоризмлардан ҳам фойдаланилади. Бу услубда гап бўлаклари одатдаги тартибда бўлиб, кесимлар, буйруқ ва хабар майлидаги феъллар, дарак, ҳис- ҳаяжон ва риторик сўроқ гаплардан, ёйиқ ундалмалар, такрорий сўз ва бирикмалардан фойдаланилади. Матбуот нутқи, одатда, ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий-ахлоқий, адабий-танқидий мавзулардаги оммавий нашрларда, нотиқлар нутқи, радио ва ТВ даги чиқишларда намоён бўлади. Публицистик ва бадиий услубнинг ўхшаш томонлари бор. Ҳар икки услубда ҳам эмоционаллик, экспрессивлик, образли ифодалар, тасвирий воситалар, бадиий тил имкониятларидан фойдаланишга интилиш кучли. Публицистик услубда газета тили алоҳида ўрин эгаллайди. Чунки газета ва публицистика бир-бири билан чамбарчас боғлиқ. Шу билан бирга, газета услуби публицистик услубнинг бир тармоғи ҳисобланади. Публицистик услубда тил воситаларидан фойдаланишда муаллифнинг индивидуал услуби сезилиб туради. Айниқса, бу ҳолат очерк, фельетон, бадиий публицистик мақолада тез кўзга ташланади. Бадиий услуб. Бадиий услубдаги нутқ бошқа услублардан дастлаб ўзининг образлилиги, эстетиклиги ва таъсир этиш вазифаси билан ажралиб туради. Бадиий нутқда тилнинг ҳамма қатламлари иштирок этади. Тил, нутқ ва тафаккур бири-бири билан чамбарчас боғлиқдир. Нутқ фикрлаш қуролидир. Фикрни ифодалаш учун хизмат қиладиган артикуляция, товуш тизими ва интонация, лексика, грамматик тузилиш ва стилистик хусусиятлар тил воситаларидир. Нутқнинг психологик маданияти . Нутқнинг психологик маданияти тил воситалари ёрдамида талаффуз қилиш жараёнида ёзма ва оғзаки нутқни тушунарли, ифодали ва таъсирчан қилади. Нутқнинг психологик маданияти нутқнинг сермазмунлиги, тушунарлилиги, ифодалилиги ва таъсирчанлигини ўз ичига олади. Нутқнинг сермазмунлиги , аввало, маълум қилинаётган фактларнинг ижтимоий, илмий ва бадиий қиммати ва нотиқнинг умумлаштириш

қобилиятига боғлиқ. Нутқнинг сермазмунлиги, шунингдек, баён қилинаётган маълумотнинг актуаллиги ва ҳаётий қимматлилиги билан белгиланади. Нутқнинг тушунарли бўлиши, бир томондан тил ва нутқ ўртасидаги муносабатларга боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, тингловчиларнинг тайёргарлик даражасига ҳам боғлиқ. Тингловчиларнинг қизиқишлари ва ҳаётий талабларига яқин бўлган нутқгина жуда тушунарли бўлади. Нутқнинг ифодалилиги тил формасининг мазмунига, тингловчиларга мурожаат қилинганда сўзлар нақадар тўғри ифодаланганлиги, ушбу шароит қанчалик тўғри ҳисобга олинганлиги ва нутқнинг кимга қаратилганлигига (яъни ким гапирди, нима учун, қайси шароитда, қандай муносабатда эканлигига) ҳам боғлиқ. Нутқнинг таъсир қилувчи томони, аввало, унинг мазмунли, шунингдек, тушунарли ва ифодали баён этилишига боғлиқ. Нотиқ нутқ ёрдамида тингловчиларда онгли ҳаракатга нисбатан қизиқиш уйғотади. Нутқнинг алоқа маданияти (коммуникация) - бу тил воситаси ёрдамида тўғридан-тўғри алоқа қилиш маданиятидир. Маълумот ва алоқа назарияси турли шароитлардаги муомала-муносабатлар ёрдамида олинадиган маълумотларнинг умумий қонунларини ифода этади. Нотиқ - информациянинг чинакам манбаи, унинг нутқи эса маълумотларнинг махсус равишда ташкил қилинган тизимидир. Раҳбар фаолияти билан боғлиқ мулоқот маданияти деганда, қуйидагилар назарда тутилади: 1. Сўзлаш (жумладан, омма олдида) санъати. 2. Тинглаш қобилияти. 3. Суҳбатдош (ҳамкор, ўзга кишилар, қўл остида ишлайдиганлар)ни объектив баҳолаш ва тўғри тушуниш кўникмалари. 4. Ҳар қандай одам билан муносабат ўрната олиш ва ўзаро манфаатдорлик асосида унга самарали таъсир ўтказа олиш.

Чинакам мулоқот маданияти юксак ахлоқий маданиятни назарда тутади, яъни ўзга кишида ўзи учун ўз мақсадига эришиш учун керакли одамнигина эмас, балки тўлақонли шахсни кўра билиш зарур. Раҳбар ва у мулоқотга киришган шахс ёки аудитория бир-бири билан узвий боғлиқ ва у ёки бу масалани ҳал этишда ўзига хос тандемни ташкил этади. Раҳбарнинг мулоқот ўрнатиш маҳорати, ўзгаларни ишонтириш қобилиятининг аҳамияти ва зарурияти мамлакатимиз ҳамда бутун жаҳон миқёсидаги мураккаб мафкуравий жараёнлар билан ҳам белгиланади. Тараққиётнинг асосий шарти мамлакатдаги барқарорликдир. Замонавий раҳбар учун касбга оид билимларнинг, хўжалик юритиш маҳоратининг ўзи камлик қилади. У тарғибот-ташвиқот ишларининг ўзига хос қонун-қоидаларини билиши, одамлар билан мулоқотда уларни қўллай билиши ҳам лозим. Ва аксинча, одамларнинг онгини ўзгартириш, уларни олий мақсадлар сари йўналтириш каби мураккаб ижтимоий вазифаларни уддалай олмаган киши раҳбарлик лавозимини эгаллаши мумкин эмас. Мамлакат ва халқ тақдири, амалга оширилаётган ислоҳотлар самараси, биринчи навбатда, раҳбар кадрлар савиясига, уларнинг замон ва тараққиёт талабларига нечоғлиқ жавоб бера олишига боғлиқ. Энг муҳим талаблардан бири эса - нотиқлик маҳоратини эгаллаш, жонли сўзнинг таъсир кучидан фойдалана билишдир. Шунинг учун ҳам Биринчи Президентимиз Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси IX сессиясидаги нутқида: ―Ўз фикрини мутлақо мустақил, она тилида равон, гўзал ва лўнда ифода эта олмайдиган мутахассисни, авваламбор, раҳбар курсисига ўтирганларни бугун тушуниш ҳам, оқлаш ҳам қийин, - дея алоҳида таъкидлаган эди. 1 Нотиқлик санъатини яхши эгаллаган раҳбар сўз қудратидан фойдаланиб, одамларни ўзига қарата оладиган ҳақиқий йўлбошчига айлана олади. Бу эса, юқорида айтганимиздек, осон иш эмас. Римнинг буюк нотиғи Цицерон шундай деган эди: ―Сухандонлик шундай сифатки, унга осонликча эришиб бўлмайди ва у жуда кўп билим ва меҳнатдан туғилади. Бу сўзлар ҳеч қачон ўз долзарблигини йўқотмайди. Нотиқлик назариясини билиш, одамлар

псиҳологиясини ўрганиш, нутқ сўзлашни доимий машқ қилиш ва сўз устида жиддий ишлаш одамларга таъсир ўтказиш, уларнинг диққатини жалб этиш имкониятини беради. Одамларни мажбур этиш уларни инонтиришдан кўра осонроқ. Шунинг учун айрим раҳбарлар одатда мажбурлаш орқали одамларни ўз иродаларига бўйсундиришга ҳаракат қилишади. Бироқ ишонтиришнинг мажбурлашдан кўра афзал жиҳатлари бениҳоя кўп. Ўзга одам унинг қўрқув ва манфаатпарастлик туйғуларига таъсир ўтказилаётган пайтдагина буйруққа қулоқ тутади ва унга амал қилади. Уни қўрқитиш ёки шахсий манфаат орқали ўзингизга мойил қилишни тўхтатганингиз ҳамоноқ у сизнинг таъсирингиздан халос бўлади ва сиз энди уни ўз иродангизга бўйсундира олмай қоласиз. Шунинг учун куч билан таъсир ўтказиш вақтинчалик ҳолатдир. Ишонтириш эса инсон ақл-тафаккури устидан ҳукмронлик қилиш имконини беради ва доимийлик хусусиятига эга. Агар сиз ўз фикрларингизни ўзга кишининг онгига сингдирсангиз, улар ўша одамнинг ўз шахсий фикридек хатти-ҳаракатларини йўналтирувчи кучга айланади ва оқибат ўлароқ у сизнинг доимий таъсирингиз остида қолади. Тақдир тақозоси билан ўзгаларни ўз фикрига инонтиришга эришган раҳбар эгаллаган лавозимидан кетса ҳам, унинг бошлаган эзгу ишлари давом этади. Нутқ софлиги Адабий тил учун бегона унсурлари бўлмаган ахлоқ нормалари тан олмайдиган сўзлардан ҳоли бўлган нутқ соф нутқ дейилади. Баъзи ҳолатларда нутқ софлигига қуйидагилар путур етказиб туради. а) Маҳаллий диалект ва шеваларга хос сўз, ибора, шунингдек грамматик шакллар, сўз ва сўз бирикмаларининг талаффузи, урғуси; Масалан - «Ока! Қалайсиз? ёки ака ақа бақа бормаймизми? б) Ўринсиз қўлланган чет сўз ва сўз бирикмалари; М: Умуман дейиш ўрнига вообще, хўш ўрнига так. в) Жаргонлар; М: Ўзингни олма. Ташавоссанми? г) Вульгаризмлар;

Бугунги кунда вульгар сўзларнинг ишлатилиши нутқимиз тозалигига салбий таъсир қилмоқда. Оғзаки нутқда учраб турадиган сўкиниш, ҳақорат сўзлари жамиятнинг ахлоқ нормаларга тўғри келмайдиган ҳодисадир. д) Нутқда ортиқча такрорланадиган паразит сўзлар; М: Паразит сўзлар - яъни, демак, хўш, в.х.к. е) Канцеляризмлар. М: Идоравий атамалар ҳам нутқнинг тозалигига доимо хавф солиб туради. Улардан расмий иш қоғозлари услубида фойдаланиш жуда қулай. Аммо уларни оғзаки нутқда қўллаш тавсия этилмайди. Нутқнинг таъсирчанлиги. Нутқнинг юзага чиқишида аниқ бир мақсад - тингловчи онгига таъсир этиш вазифа қилиб қўйилади. Шунинг учун ҳам таъсирчанлик нутқнинг асосий сифатларидан бири саналади. Нутқнинг таъсирчанлиги деганда, асосан, оғзаки нутқ жараёни назарда тутилади. Ва шунинг учун унинг тингловчи томонидан қабул қилинишидаги руҳий вазиятни эътиборга олиш ҳам муҳимдир. Омма тушуна оладиган тилда гапириш, уларни ишонтира олиш нотиқлар олдига қўйиладиган асосий шартлардан ҳисобланади. Нутқнинг тингловчиларга қандай таъсир қилишида нотиқни ўзини қандай тута билиши, имо-ишоралари, ҳатто кийиниши ҳам асосий омиллардан биридир. Самимийлик, хушмуомалалик, одоблилик, тингловчиларга ҳурмат билан қараш каби фазилатлар нутқнинг кишилар томонидан эътибор билан тингланишига сабаб бўлади.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. -Т.: ―Маънавият, 2008. 2. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси. - Т.: ―Ўзбекистон, 2010. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. -Т.: ―Ўзбекистон, 2011. 4. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. - Т.: ―Ўзбекистон, 1996. 5. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ―Мамлакатимизни 2016 йилда ижтимoий-иқтисoдий ривожлантиришнинг асосий якунлари ва 2017 йилга мўлжaлланган иқтисoдий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишлари га бағишланган Вазирлар Мaҳкaмaсининг кeнгайтирилган мaжлисидаги мaърузaси. www.gov.uz 6. Президент Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон Республикаси Кoнститутцияси қaбул қилинганининг 24 йиллигига бағишланган тaнтaнaли маросимдаги мaърузaси www . gov . uz 7. Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидалари Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 2 мартдаги 62-сон Қарори. www . lex . uz 8. Абдулла Шер. Ахлоқшунослик. Дарслик. -Т.: «Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти» нашриёти, 2010. 9. Арасту. Ахлоқи Кабир. Поэтика. -Т.: «Янги аср авлоди», 2004. 10. Ковалёв А. Влияние личности руководителя и стиля его работы на социально - псиҳологический климат коллектива. // Социально - псиҳологичесикий климат коллектива и личность. - М.: ―Мысль, 1983.

Похожие

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Нутқ техникаси ва маданияти

Нутқ маданияти ва услубият

Нутқ техникаси ва маданияти