Ўқитувчи нутқи маданияти, нутқ маданияти ва услубияти - Педагогиka - Рефераты

Ўқитувчи нутқи маданияти, нутқ маданияти ва услубияти

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Ўқитувчи нутқи маданияти, нутқ маданияти ва услубияти РЕЖА: 1. Ўқитувчи нутқида атамашунослик, сўз қўллаш ва нутқ маданияти масалалари. 2. Нутқ маданияти ва услубияти. Нутқнинг услубий турлари. 3. Ўзбек тилининг вазифавий услублари ва нутқ маданияти. 4. Тасвирий воситалар нима? 5. Троплар ва уларнинг турлари (метафора, ўхшатиш, синекдоха, муболаға ва кичрайтириш, аллигария, символ, ирония, антифризм, сарказм, перифран, жонлантириш), эпитетнинг сифатлаш метонимия. 6. Хулоса.

1. Сўзловчи нутқида атамашунослик, сўз қўллаш ва ўрнида ишлатиш нутқ маданияти масалалари бугунги кунда энг аҳамиятли масалалар сафидан жой олган. Чунки ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши унга бўлган муносабатни тубдан ўзгартирди. Ҳозирги кунда ҳамма-ҳаммани эътиборида тилимиз тақдири бор: ёшлар, кексалар, талабалар; касбидан, соҳасидан қатъий назар ҳар бир зиёли тилимизни равнақи, келажаги ҳақида қайғурмоқда, ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилмоқда. Кейинги даврда фан- техниканинг барча соҳалари ривожланди, шаклланди. Натижада ўзбек тилида ҳам барча соҳаларда атамалар вужудга келди, ўзлаштирилди, янги атамалар ясалди. Мавжуд атамаларнинг кўпчилиги ўзгарди, янгиланди. Бу атамаларнинг аксарияти умумадабий тилга ўтиб оммалашиб кетди ва ҳамма учун тушунарли бўлиб қолди. Ўзбек тили атамачилигида илгари кўпроқ араб тилидан ўзлашган: жумҳурият, мунажжим, муарриҳ, мунаққид, муаллиф, инқилоб каби сўзларнинг ўрнини рус тилидан ўзлашган сўзларни қўллаш кучайди. Бошқача қилиб айтганда, айрим сўзларга қайтадан «жон» ато этилди: жумладан, вилоят, туман, шўро кабилар. Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, бир қатор сўзлар борки, уларни ҳозирги талабалар ҳам махсус луғатсиз ёки ўқитувчиларнинг ёрдамисиз тушуниш қийин: Масалан, мунший, қози, додҳоҳ, ҳарам, аврануш, сипоҳсолар, виқор, вожиб, войиз, бадҳу, алфоз, андуҳ, андоза, асно, афгор, афтода, мисқол, муфти, қушбеги, пансод кабилар Бундай ҳолат мумтоз адабиёт намуналарини тўғри шарҳлаб беришга, улардаги бадиятни чуқурроқ ҳис қилишга ҳалақит қилади, у ёки бу байтни асл моҳиятини, шоир ёки адиб кўзда тутган асосий мақсадни тўла англаб етмасликка сабаб бўлади. Ана шу каби сўзларнинг маъносини ўргатмаслик, ўқувчига сингдирмаслик эса асар ёки ғазалнинг чала тушунилишига олиб келади, ўқувчиларни ва тингловчиларни уларнинг сир-асроридан бебаҳра қилади. Бу ўринда Р.Декарнинг қуйидаги фикрини эслатиб ўтиш мақсадга мувофиқдир: «Сўзларнинг маъноларини одамларга тушунтириб беринг,

шунда сиз инсоният оламини англашувмовчиларнинг ярмидан халос қилган бўласиз». Инсон ўқишни, ёзишни, тинглашни, умуман илмни асосан ўрта мактабда ўрганади. Шундай экан, гап ўқитувчи билими, савияси қандайлигига бориб тақалади. Бу дегани ўқитувчи фақат тилни мукаммал билсин дегани эмас, бу билан чекланиб ҳам бўлмайди. Умуман, гўзал ва серқирра тилимиздан фойдаланишда, атамаларни қўллашда ҳар бир соҳа вакили ҳам жуда эҳтиёткор бўлиши шарт. Акс ҳолда маълум бир мавзуни тушунишни, англашни қийинлаштиради. Бу эса тилимизга, маданиятимизга путур етказади. Шунинг учун саводхонликни юксак даражага кўтаришга, ўқиш-ўқитиш ишларига эътиборни кучайтириш керак. 2. Ҳозирги илмий адабиётларимизда нутқ маданияти ва стилистика (услубият) асосан қўшиб талқин қилинади. Баъзи ҳолларда бу икки тушунча бир-бири билан қориштириб юборилади, улар орасидаги фарқ лўнда, аниқ ажратиб берилмайди. Юқорида нутқ маданияти тушунчасига тўла аниқлик киритилди ва унинг моҳияти очиб берилди. Стиль сўзи грекча сўздан олинган бўлиб, ёзиш учун ишлатиладиган учи ўткирлаштирилган таёқчани билдириши бизга маълум. Қадимги римликлар, грецияликлар стилга кишиларни ишонтириш санъати сифатида қараганлар. Стиль сўзининг асл моҳияти ҳозирги кунда ҳам ана шу изоҳлардан унча узоқлашгани йўқ. Фақат кейинги даврдаги талқинларда вазифавий стилга (аслида услуб ўшадир) кўпроқ талқин бериб юборилган: услуб (стиль) нутқнинг жамият ижтимоий фаолияти маълум томони билан боғланган ўзига хос луғати ва бошқа хусусиятларига эга бўлган кўриниши бўлиб, нутқнинг худди шундай бошқа турларидан ўз ички хусусиятлари билан тафовут қилиб туради. Стиль сўзи билан услуб сўзларининг асосий маънолари эса ҳозирги кунда бир-бирига тенгдир: ёзувчининг ўзига хос услуби (ёки тили); бадиий услуб (бадиий стиль) каби. Хулоса қилиб айтганда, ҳозирги кунда тил услублари қуйидаги турларга ажратилади:

1. Сўзлашув нутқи услуби (алоқа-аралашув функцияси) 2. Илмий услуб. 3. Расмий иш қоғозлари услуби (хабар, ахборот бериш). 4. Публицистик услуб. 5. Адабий, бадиий нутқ услуби (тилнинг таъсир қилиш, тарғибот- ташвиқот ораси). Тилнинг тасвирий воситалари Сўзловчи ёки ёзувчи ўзи баён қилаётган фикрни тингловчига ихчам, аниқ, таъсирчан ва тушунарли қилиб етказиб беришга ҳаракат қилади. Масалан, кўпинча бирор нарса, белги, хусусиятини тингловчи ёки ўқувчига тушунарли, аниқ қилиб тасвирлаб бериш учун узундан-узоқ ва бирдан ортиқ гапларга мурожаат қилишга тўғри келади. Шундай вақтларда сўзловчи ва ёзувчи айни шу фикрни баён қилиб беришда айтганимиздан бирдан ортиқ, узундан-узоқ гапларни қаторлаштириб ташлашдан қочади-ю, аммо шу фикрни бошқа воситалар билан ифодалайди. Бу тилшунослик ва адабиётшуносликда ифода – тасвирий воситалар дейилади. Махсус ифода – тасвирий воситалар троплар ва фигуралар деб иккига бўлинади. Махсус ифода – тасвирий воситалар, тилда образлилик, ҳиссийликни келтириб чиқаради. Улардан фойдаланиш билан муаллиф тингловчининг сезгисига таъсир қилади. Бундан ташқари баёнда қисқаликка, аниқликка эришилади. Бунинг учун эса, маълум шарт-шароитлар керак бўлади: биринчидан, муаллиф нотиқ ёки ёзувчи ифода тасвирий воситаларининг табиатини, хусусиятини яхши тушунган, билувчан бўлиши керак; иккинчидан, ифода тасвирий воситаларига нутқни бўяш, кўр-кўрона, ҳаддан ташқари, ўринли-ўринсиз мурожаат қилавермаслик керак. Яъни, уларни ишлатиш ўрни, пайти, вазифасини яхши тушуниш керак. Акс ҳолда, нутқ маданияти бузилади, тингловчи ёки ўқувчидан ўша нутққа, у орқали муаллифга нисбатан салбий муносабат уйғониши мумкин.

Ифодалилик, экспрессивлик ва аниқликни танлаш ниятида бирор нарсанинг номини, белгисини иккинчисига кўчириш, ўхшатиш ёки сўзларни шу мақсадда, умуман кўчма маънода ишлатиш троплар дейилади. Троп нутқда сўз ёки ибораларни кўчма маънода ишлатишдир. Қандайдир хусусияти билан бир-бирига яқин икки тушунчани қиёс қилиб тропларга асос қилиб олинади. Тропларнинг турлари: эпитет (сифатлаш) – грекча сўз бўлиб, изоҳловчи деган маънони англатади. Метофора – ўхшатиш, сифатлаш, метонимия, синекдоха, муболаға, кичрайтириш, киноя, аллигория, жонлаштириш, перифраза каби усуллар тронларни турлари бўлса, такрор, антитеза, градания элипсис, жим қолиш, риторик сўроқ, боғловчисизлик, кўп боғловчилик фигураларнинг (стилистик фигураларнинг) кўринишлари ҳисобланади. Эпитет поэтик аниқловчи. У бошқа доимий аниқловчилардан экспрессивлик ҳосил қилиш кўчма маънода ишлатилиши билан фарқ қилади. Оддий, доимий, анъанавий эпитетлар кишида ҳаёжон, туғён уйғотмайди. Бўларга кўм-кўк осмон, қора куз, олтин куз бирикмалари таркибидаги аниқловчиларни мисол тарзида кўрсатиш мумкин. Бадиий ифодалиликни кучайтириш учун хизмат қилиш эпитетларнинг услубий вазифасини кўрсатади. Услубий эпитетда муаллиф тасвирланаётган нарса ёки воқеанинг ўзи зарур деб ҳисоблаган томонини маълум нуқтаи назардан туриб баҳолайди. Масалан: «Мен бир қаро тунда туғилдим, Туғилдиму, шу он бўғилдим» - деб шоир Ҳ.Олимжон, тун олдидан сифатловчи қора сўзини келтиради. Аммо бу сўзни шоир кўчма маънода (туғилган вақтидаги турмушни қора тунга ўхшатади) ишлатади ва экспрессивликни таъминлайди. Эски турмушни танқидий баҳолайди. Эпитетлар сифатида, одатда сифатлардан фойдаланилади. Аммо улар отлардан (велосипед, кўзойнак, пўлат от, бахмал қир), сифатдошлардан (яшнаган дала, ошиб келган, қалқиб келган қорқизим) ҳам эпитет сифатида ишлатилиши мумкин.

Ўхшатиш – нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликка асосланиб, уларнинг бири орқали иккинчисининг белгисини, моҳиятини тўларок, аниқроқ, бўрттириброқ кўрсатиб бериш ўхшатиш дейилади. Ўхшатиш энг қадимий ва кўп қўлланадиган тасвирий воситалардандир. У асосан, нутқий ҳодиса ҳисобланади. Ўхшатиш тўрт асосий қисмдан таркиб топади: 1) ўхшатилган нарса; 2) ўхшатиладиган нарса; 3) ўхшатиш асоси, белги; 4) ўхшатиш воситаси. Масалан: «Тоғлардаги қип-қизил лола Бўлиб гуё ёқут пиёла. Булоқлардан узатади сув Эл кўзидан қочади уйқу» (Ҳ.Олимжон). Бунда ўхшатилган нарса – лола, ўхшатиладиган нарса – пиёла, ўхшатиш асоси – ёқут, ўхшатиш воситаси – гуё. Ўхшатишда чоғиштириладиган нарса ҳам асосан унинг тўғри маъносида қолади. Метофора – бу грекча сўз бўлиб, кўчим, кўчирма деган маънони билдиради. Нутқда образлилик, экспрессив бўёқ бериш ниятида нарса ва ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликка асосланиб, сўз ёки ибораларни кўчма маънода ишлатиш метофорадир. Масалан: киши умрини ғунча, баҳор, сўлмоқ, хазон бўлмоқ сўзлари орқали тасвирлаш кўчма маънода ишлатилганлиги сезилиб туради. Демак, ғунча ва ёшлик, баҳор ва йигитлик, ўлмоқ ва сўлмоқ сўзлари англатган маънода қандайдир яқинлик мавжуд. Метафорани яширин ўхшатиш дейиш ҳам мумкин. Чунки метафорада ҳам, ўхшатишда ҳам асосан бирор нарса ёки ҳодиса бошқаси билан қиёс қилинади. Аммо уларга бир ҳодиса сифатида қараш мумкин эмас. Юқорида кўрганимиздек, ўхшатишда ҳар доим икки аъзо (ўхшатилган ва ўхшатиладиган) юзада бўлади. Метафора, тузилишига кўра икки хил бўлади: содда ва кенгайган. Содда метафора биргина сўздан ташкил топса, кенгайган метофора икки ёки ундан ортиқ сўзлардан ташкил топади. Масалан: гумбаз (осмон маъносида),

арслон, лочин (кучли одам маъносида), тулки (маккор маъносида) каби метофоралар содда: пўлат от, зангори кема (пахта териш машинаси маъносида), оқ олтин (пахта), зангори олтин (газ), пўлат қуш (самолёт маъносида) каби метофоралар эса кенгайган метофоралардир. Метофораларни қўллаётганда сўзнинг ўз ва кўчма маънолари ҳамда улар ўртасидаги яқинлик, ўхшашликни яхши билиш лозим, акс ҳолда айтилаётган фикр тингловчи ёки ўқувчида нотўғри тасаввур ҳосил қилиши ҳам мумкин. Қуйидаги мисолда метофоранинг энг яхши намуналарини кўрамиз: «Бор лочиним, бор шунқорим, яхши бор! Бор, арслоним, ифтихорим, яхши бор!» Уйғун, «Хайрлашув» Агар метофора нарса ёки ҳодисанинг номига айланиб кетса, у тил асоси сифатида тилшуносликнинг объекти ҳисобланади. Бадиий метофора эса ёзувчининг индивидуал услубига хос бўлиб, уни кўпроқ адабиётшунослик ўрганади. Масалан: ёй – асли ёмғир ёққандан кейин турли хил физик- кимёвий ҳодисалардан сўнг кўринадиган ярим доира шаклидаги ранг-баранг чизиқ. Унинг номи ов учун қўлланиладиган қуролга ҳам ўтган (камалак). Метонимия – грекча сўз бўлиб, бошқача, ном бериш, қайта номлаш, номини алмаштириш деган маънони англатади. Метонимия ҳам сўзларнинг кўчма маъносига асосланади. Бунда ташқи ва ички томонидан бир-бирига алоқадор нарса ёки ҳодисанинг номи бошқа нарса ёки ҳодисага кўчирилади. Агар метофорада бир-бирига ўхшаш нарсалар белгилари кўчирилса, метонимияда икки нарса бир-бирлари билан қандайдир алоқада бўлса ҳам, умуман ўзаро фарқланувчи (бир-бирига ўхшашликка асосланмаган) нарсалар белгилари чоғиштирилади, кўчирилади. Нарсалар ўртасидаги ички ёки ташқи алоқа боғланиш, нарсаларнинг номини бошқа нарсаларга ўтказиш бир неча хил кўринишларга эга: Жумладан : 1. Нарса (идиш) ичидаги нарсанинг маъноси ўша нарсага (идишга) ўтказилади. Масалан: Бир товоқ (лаган) палов едим дейиш ўрнига, баъзан, бир товоқни туширдим: Бир коса қимиз ичдим дейиш ўрнига, бир косани

туширдим, деймиз. Бунда палов ва қимиз маъноси товоқ ва косага кўчирилган. 2. Муаллифнинг номи асарнинг номи билан қўлланилади: Ҳамзани ўқи- дим. Бу ўринда Ҳамза асарларини ўқидим деган маъно тушунилади. 3. Ҳаракат ёки унинг натижаси шу ҳаракатни бажаришдаги восита, қурол билан алмаштирилади: унинг пероси қасос ўти билан ёнарди. 4. Бирор нарсани ўзи ясалган материал билан алмаштириш: қўлда пўлат ширқиллар (қиличи демоқчи). 5. Маълум мамлакатда, давлатда ёки маълум ўринда яшаб турган кишилар маъноси шу ерга, давлат ёки мамлакатга кўчирилади: «Мажлисга бутун қишлоқ келди». 6. Алоҳида олинган аниқловчи тўлиқ нарсани алмаштиради: Ялқов Мамажон самоварда ётиб туш кўради (П.Қодиров «Халқ тили ва реалистик проза», 109- бет). 7. Аниқ тушунча номи ўрнида мавҳум маъноли от қўлланилади: «Мажлис ботир, кескин сўзла, дағдағадир. Шу рапортни бериш учун қилди қарор». Ғ.Ғулом «Кўкан» «…Мажлис раисга хўмрайиб қарайди». (А.Қаҳҳор «Синчалак»). Мажлис қарор қилди, мажлис қарайди, гапларидан мажлисда иштирок этаётган одамлар қарор қилди, мажлисдаги кишилар қаради тушунчаси англашилади. Синекдоха . Синекдоха нарсаларнинг сон ёки бутун ва қисмлари орасидаги муносабат назарда тутилади (бирга англамоқ, қўшиб фаҳмламоқ). Баъзи шеваларда бизни уйга (ҳовлимизга) келинг, дейиш ўрнига бизни эшикка келинг дейдилар. Бу гапда эшик синекдохадир. Лаҳжавий унсур сифатида бундай ҳодиса баъзан бадиий асар тилида ҳам учраб қолади. «Эшикка киринг, ака, чой-нон ичиб кетинг» С.Аҳмад «Уфқ». Синекдоханинг кўринишлари: 1. Бутун ўрнида қисм: Оғзаки нутқда баъзан кишиларни чақираётганда уларни исм ёки фамилияларини айтмасдан, бирор ажралиб турган

белгисига қараб қорни катта бўлса, «Эй қорин», калласи жуда катта бўлса «Эй калла», соқол қўйган бўлса, «Эй, соқол» тарзида мурожаат қилишларга дуч келамиз. Бунда ана шу айтилган қисм орқали киши ёки унинг исми тушунилади. Мисоллар: Калнинг нимаси бор – темирдан тароғи бор (Мақол). Каллик белгиси кишининг соч тўкилган қисмига нисбатан. 2. Қисм ўрнида бутун. Илгарилари «пиво» сўзи умуман ичимлик маъносини англатган, ҳозир эса у ичимликнинг бир турини англатади. Бунга жинс ва тур муносабати тарзида ҳам қаралиши мумкин. 3. Кўплик ўрнида бирликни ишлатиш: Сотувчи, ҳаридор билан хушмуомалада бўлади (оғзаки нутқдан). Айбни Аҳмад қилади, калтакни Раҳмат ейди. 4. Жинс ўрнида тур: Пушка ўрнида курол, бедана ўрнида қуш, сазан ўрнида балиқ сўзларини ишлатилиши бунга мисол бўла олади. Муболаға ва кичрайтириш : Муболаға орттириб, бўрттириб кўрсатиш, маҳоват қилиш маъносини билдиради. Айрим адабиётларда бу атама ўрнида гипербола атамаси ҳам ишлатилади. Кичрайтириш деб нарса ва ҳодисаларни ўз ҳолатига нисбатан ҳаддан ташқари кичрайтириб тасвирланишига айтилади. Баъзи лисоний адабиётларда «кичрайтириш» ўрнида литота (грекча, соддалик демак) атамасидан фойдаланилса, бошқаларида метозис терминининг ишлатилганлигини кўрамиз. Классик адабиётимизда бу санъат тарифий деб юритилган. Муболағада бирор нарса, унинг белги ва хусусияти оширилиб кўрсатилса, литотада унинг акси юз беради, ҳар иккаласи ҳам кўчма маънога асосланади. Лекин тропнинг бошқа турларидаги кўчма маъно асосида қандайдир ўхшатиш, қиёс ёки бошқа бирор нарса, воқеа-ҳодиса тушунилса, мосликни талаб қилади. Кичрайтириш: «Бу сўзнинг маъноси шу қадар теран, Денгизлар бир хўплам унинг қошида». Уйғун «Тинчлик куйлари».

Қадимги адабиётимизда муболаға бадиий маҳорат, асар учун зарурий фазилат саналган. Шу сабабли шоирлар ҳам муболағага кўп мурожаат қилганлар, ҳатто баъзан уни ошириб ҳам юборганлар. Беҳад кучайтирилган, бўрттирилган муболаға ифрат ёки ибрак дейилади. Муболаға ҳақиқатга маълум даражада мос келиши керак, акс ҳолда бадиий бўёқ йўқолади, ўқувчида ишончсизлик ҳосил қилади. Аллегория – грекча сўз бўлиб, киноя, қочириқ, кесатиш деган маънони англатади. Аллегорияда мавҳум тушунчалар аниқ нарса билан алмаштирилади. Бунда тасвирланаётган нарсанинг асосий хусусияти билан ишора қилинаётган тушунча бир-бирига маълум даражада мос келиши керак. Масалан: «Элга берсанг ошингни, эрлар силар бошингни, Итга берсанг ошингни, итлар ғажир бошингни». «Кўрпангга қараб оёқ узат». Аллегорияга кўпроқ бадиий усулнинг масал, эртак жанрида, публицистик услубда тез-тез мурожаат қилиб турилади. Масалан: С.Абдиқаҳҳорнинг «Дарё билан жилға» масалида «Бирлашган ўзар, бирлашмаган тўзар» тушунчаси дарё ва жилға образлари орқали берилган. (Дарё, жилғача бизга қўшил, дейишига қарамай манманлик қилиб, чўлларга томон йўл олади. Аммо йўлда қумлоққа дуч келиб, унга сингиб кетади). Сўз билан иш бирлиги ғояси унинг «Ваъзхон айиқ» масалида илгари сурилади. Айиқ ваъзхонлик қилиб, қуён, сен сабзини барги билан е, тошбақа йўлдан юр, экинларни босма дейди-ю, аммо ўзи уйига қайтишда экинларни поймол қилиб кетади. «Айиқбой кетди секин, пойхон этиб, босиб экин…» Масалларда тулки образи орқали лаганбардорлик, айёрлик танқид қилинса, очкўзлик жосуслик, бевафолик бўри, илон, чаён образлари орқали ифодаланади. Символ – тропнинг бир тури сифатида бадиий нутқда ҳаётий воқеа, тушунча ва нарсалар ифодаси учун шартли равишда кўчма маънода ишлатиладиган сўз ёки сўзлар бирикмаси рамз (символ) дейилади: Масалан:

тонг – ёшлик, қувноқлик, бахт рамзи; тун – бахтсизлик, ўлим рамзи, қорасовуқлик рамзи. Рамз нарса ёки воқеанинг кўриниши шакли эмас, балки шу ҳақда ёзувчи кўрганидан қолган сезги ва таассуротларга асосланган. Ирония (кесатиқ) грекча зимдан кулиш, кесатиш маъносида тушунилади. Баъзан сўзловчи бамайлихотир, жиддий ҳолда гапиради-ю, аммо сўзларни ўз асл маъносига қарама-карши маънода қўллаб, бирор киши, унинг қилиғи ёки ҳодиса устидан кесатиб, масҳараомуз кулади. Сўз ва ибораларни кесатиш, масҳараомуз кулиш ниятида ўз маъноларига қарама-карши маънода ишлатилиши кесатиқ (ирония) дейилади. Ҳақиқатда ҳам итвачча, малъун, аблаҳ, қабиҳ, бемаъни типидаги дағал маъноли сўзларни ўринли-ўринсиз ишлата бериш нутқни нурсизлантиради, унинг кучини, тасирини пасайтиради. Антифраза ирониянинг бир кўриниши бўлиб, шахс ёки нарсага хос бўлган у ёки бу ижобий хусусият кулгули оҳанг билан инкор қилинади, ёзувда у қўштирноқ ичига олинади. «Яшанг! Хотинингизнинг ҳам кайфи ошса, хиқичоқ тутиб, худди ўзингиздай жуда «ширин» булар экан» (А.Қаҳҳор «Йўллар»). Бу ўринда ширин сўзи ўз маъносида ишлатилмаган. Сарказм грекча сўз бўлиб, аччиқ, заҳарханада, истеҳзоли таъна, пичинг демакдир. Сарказм сўзловчининг мурожаат қилинаётган кишига нисбатан устунлик ҳиссиётига асосланади. Сарказм биз кўрсатган хусусиятлари билан иронияга ўхшаш бўлиб, салбий томонларни фош қилинади. Перифраз грекча айлана, атроф, бошқача гапираман демакдир. Нарса ва ҳодисаларнинг номларини уларнинг муҳим белги ёки хусусиятини тасвирлаб кўрсатувчи воситалар ёрдамида баён қилиш перифраз дейилади. Перифразда, нарса ва алмаштирилган тасвирий ифода ўртасида боғлиқлик яқинлик бўлиши керак. «Шу билан муҳтарам устоз менга гўё муборак кўзойнақларини бердилар» (А.Қаҳҳор «Ўтмишдан эртақлар»), А.Қаҳҳорнинг «Ўтмишдан эртақлар»ини ўқиган киши «муҳтарам устоз» бирикмаси А.П.Чехов ҳақида эканлигини яхши тушуниб олади.

«Қуллар» романининг муаллифи С.Айний, «Навоий» романининг муаллифи Ойбек, Қадимги Сўғдиёнанинг маркази Самарканд тарзидаги прифразтик ибораларни тез-тез учратиб турамиз. Перифраз фикрга аниқлик киритади. Масалан: «ўзбек адабий тилининг байроқдори» дейилганда, кўз олдимизга, албатта Алишер Навоий келади. Фақат отлар эмас, феъл, сифат, олмош, ҳатто фразеологизмлар ҳам перифразтик қўлланилиши мумкин: овқатландим ўрнида тамадди қилдим, анқов маъносида аммамнинг бузоғи фразеологизми: «Гап кўп, кўмир оз», «Бўш қоп тик турмас» типидаги мақоллар ҳам перифазтик маънога эга. Жонлантириш. Жонсиз нарсаларни инсон каби ҳаракат қиладиган, фикрлайдиган, сўзлайдиган қилиб тасвирлаш жонлаштириш дейилади. Жонлантиришга шеърий асарларда, эртак ва масалларда кўпроқ мурожаат қилинади. Вокзалда соат учдир, Москвада интизом Терлаб-пишиб, ҳансираб, тўхтади паровоз ҳам. Жонлантириш кўп томонлари билан аллегория ва апастрофага ўхшаб кетади. Чунки аллегорияда ҳам, апастрофада ҳам жонлаштириш борга ўхшайди. Аммо булар ўртасида муҳим фарқлар мавжуд. Масалан: аллегорияда ҳайвон-жониворлар инсонлар каби ҳаракати орқали тасвирланаётган инсоний образларга (кишиларга) қаратади. Бунда одамларнинг қилиқлари, хусусиятлари ҳайвонларга кўчирилади, аммо шу ҳайвон, жониворлар ҳаракати, ҳолати орқали ўқувчи одамларни тушунади. «Калила ва Димна»даги масаллар бунга яққол мисол бўла олади… Гулханийнинг «Туя билан бўталоқ», «Тошбақа билан чаён», «Маймун билан нажжор», Криловнинг «Квартет», «Бўри билан қўзичоқ» асарлари аллегорияга классик мисол бўла олади. «Тошбақа билан чаён»да дўст, меҳрибон кишини тошбақа образи орқали ва яхшиликка ҳам ёмонлик қиладиган, баъзан ниш уришни ўзига касб қилиб олган кишини чаён образи орқали тушунамиз.

Жонлантиришда эса хусусият, белги жонсиз нарсаларга кўчирилади, лекин улар орқали одамлар тушунилмайди, унда образлар тизими бир қатор бўлади. Апострофа – янада бошқача хусусиятга эга. Бунда жонсиз нарса ҳаракат қилмайди, балки унга жонли нарсадек мурожаат қилинади. Яъни бу ўринда жонлаштирилаётган нарса мурожаат қилаётган кишига нисбатан суст характерда бўлади. «Сиёҳдан омон бўл, ишчан ҳамдамим Ишонки, сўққабош бўлмагайсан ҳеч. Сени кўп безовта қилдим қаламим Сен ҳам ухлатмагин мени эрта-кеч». (М.Шайхзода «Сиёҳдон»). Демак, маданий нутқ эгаси, ўз нутқи жараёнида турли хил троплардан фойдаланиши провардида фикрини тўлиқ ва мазмунли ҳамда тушунарли бўлишига эришади. Бунда албатта, тропнинг турларидан ўз ўрнида фойдаланиб қўллай олиш мақсадга мувофикдир. Бинобарин, троплар фикрни аниқ, лўнда, тушунарли ва мазмунли ифодалашда қўл келади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Р.Қўнғуров, Э.Бегматов, Ё.Тожиев. «Нутқ маданияти ва услубияти асослари». Тошкент, 1992. 33-48 бетлар. 2. Р.Қўнғуров ва бошқалар. «Нутқ маданияти ва услубияти асослари». 67- бет. 3. «Нутқ маданияти асослари». 28-бет. 4. «Нутқ маданияти очерклари». 73-бет. 5. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубий асослари. Т., 1992 й. 6. Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари Т., 1977 й. 7. Тожиев Ё., Хасанова Н., Саидова Р., Йўлдошева О. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари амалиёти. Т., 1994 й. 8. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. Т., 1982 й. 9. Раҳматуллаев Ш. Нутқимиз кўрки. Т., 1970 й.

Похожие

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Нутқ техникаси ва маданияти

Нутқ маданияти ва услубият

Нутқ техникаси ва маданияти

Ўқитувчи нутқи маданияти фанинг умумий характеристикаси. Курснинг предмети, мақсад ва вазифалари