Педагогик махоратда нутқ маданиятининг тутган ўрни

Педагогик махоратда нутқ маданиятининг тутган ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

107.5 KB

Педагогик махоратда нутқ маданиятининг тутган ўрни Режа : 1. Нутқ, тил маданияти ва одоби тўғрисида тушунчалар. 1. Нутқ маданияти ҳақида тушунча. 2. Нутқий фаолият ва нутқий мулоқот. 3. Нутқ одоби тўғрисида мутафаккирлар қарашлари .

Кириш Бугунги кунда Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори бўлган баркамол авлодни маънавий-аҳлоқий жихатдан вояга етказиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. “Соғлом авлод” давлат дастури, Комил инсон ғояси, “Ижтимоий ҳимоя йили” каби давлатимиз томонидан амалга оширилаётган йўналишлар фикримизнинг исботидир. Албатта бу ишларни амалга оширишда узлуксиз таълим турлари, айниқса олий таълим ўқув муассасаларининг аҳамияти беқиёсдир. Чунки ушбу масканда таълим олаётган ҳар бир ёш йигит-қиз фақатгина у ёки бу соҳа мутахассислигига эга бўлибгина қолмай, жисмоний ва маънавий жиҳатдан камол топади, жамиятимиз ҳаётида фаол иштирок этади. Ўзининг билими, маънавияти, маданияти билан Ўзбекистон тараққиётининг бош йўли бўлган озод ва обод Ватан учун меҳнат қилади. Албатта бундай улкан вазифаларни амалга оширишда олий таълим ўқув юртларида ўқитиладиган “Педагогик маҳорат” фанининг аҳамияти каттадир. Чунки “Педагогик маҳорат” талаба шахсини маънавий шакллантиришда, миллий истиқлол ғоясига садоқат руҳида тарбиялашда, уларнинг маданиятини ривожланти- ришда муҳим ўрин тутади. Дарҳақиқат, ўқув масканларида, ишлаб чиқариш корхоналарида иш фаолиятини тўғри ташкил этиш ва бошқариш ўқитувчи ёки раҳбарнинг педагогик маҳорати ва педагогик фаолиятига боғлиқ. Ўқитувчи маҳорати-бу бевосита педагогик фаолиятни бошқаришнинг устаси ҳисобланади. Шундай экан, ҳалқимизда ҳар бир ишнинг устаси бўлганидек ўқитувчи ёки раҳбар маҳорати икки баравар усталикни талаб этади. Раҳбар маҳоратида шахс психологиясини, таълим-тарбия жараёнини яхши билиш муҳим ўрин тутади. Чунки маҳоратли ўқитувчи талабаларнинг фанлардан тез ўзлаштириш, мутахассислик касбини тез ўрганишни ташкил этади.

Педагог маҳоратининг хусусиятлари бу аниқ мақсад, объект ва субъект узвийлигини таъминлаш ҳисобланади. Бунда ўқитувчининг асосий мақсади жамият талабидан келиб чиққан ҳолда комил инсонни вояга етказишга қаратилиши ва аниқ вазифаларни белгилаши лозим. Ўқитувчи фаолияти доимо талабалар фаолиятини бошқаришга қаратилган бўлиши керак. Бу жараёнда ўқитувчи маҳорати талаба ёки ўқувчи билан бир қарорга келишини ўргатиши керак. Педагогик маҳоратнинг мақсади шундаки, ўқитувчи мақсади талаба мақсадига айланиши керак. Бунинг учун ўқитувчи ўз ишининг уддасидан чиқиши, ишлашни билиши лозим. Педагог замон билан яшаши, келажакни кўриши керак. Педагог маҳоратининг хусусияти талаба шахсида жамиятнинг вазифаларини, мақсад ва вазифаларни аниқ бажаришида ижодий ёндашиш қобилиятига эга бўлишни шакллантириши лозим. Ўқитувчи маҳоратининг асосий объекти - бу Инсон. Яъни ўқитувчи талабанинг шахсий маънавий хаётини шакллантирувчидир. Бунда ақл, ҳис- туйғу, ирода, ишонч, онг, тафаккур юқори даражада бўлиши лозим. Педагог маҳоратининг объекти қуйидагилардан иборат : 1. Инсон. Инсон-табиатнинг қаттиқ материали эмас. Аксинча, индиви- дуал хусусиятларга эга бўлган, фаол кишидир. У тушунади, фикр қилади, мустақил ишлайди. Педагогик фаолиятнинг объекти бир вақтнинг ўзида субъект бўлиб ҳам ҳисобланади ва бир вақтнинг ўзида фаол иштирокчи бўлиб хизмат қилади. Ўқитувчи талаба шахсига педагогик таъсир этиб ички дунёси билан ёндашади. 2. Ўқитувчи доимо ўзгарувчан, ўсиб борувчи инсон билан мулоқотда бўлади. Албатта бунда шаблон ёки эски харакатларни қўллаб бўлмайди. Бу эса доимо ўқитувчидан ижодий ёндашувни талаб этади. 3. Болага, ўсмирга, талабаларга ўқитувчи билан бирга бутун ўраб турган муҳит таъсир этади. Шунинг учун педагог маҳорати шуни талаб этадики, ўқитувчи ўқувчининг ҳар бир харакатида таъсирчан бўлишида турли муносабатда ёндашиш керак. Яъни ўқувчи ва талаба шахсини тарбиялаш, тарбиявий жараёнини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Субъект - яъни

тарбияланувчга таъсир этувчи-педагог, ота-оналар, кенг жамоатчиликдир. Тарбияланувчига таъсир этишнинг асосий қуроли-бу ўқитувчи шахси, унинг билими, малакаси, нутқ маданияти. Тарбиянинг асосий омиллари-меҳнат, мулоқот, ўйин, ўқиш фаолият- ларидир. Педагогик маҳорат – бу: биринчидан, шахснинг структурасида ўз- ўзини бошқариш; иккинчидан, фундаментал билимларини, касб маҳора- тини, мутахассислик малакасини эгаллаш; учинчидан, педагогик қобилият- ларни, маҳоратни такомиллаштиришни тезлаштириш; тўртинчидан, техник билим ва қобилиятларга таяниш, педагогик фаолият мақсадларини бир-бири билан боғлаш кабиларга эришишдир. Шуни айтиш керакки, кейиги йилларда кўпгина нопедагогик олий ўқув юртларида касбий таълим факультетлари вужудга келди. Албатта уларнинг асосий вазифалари хар бир талабани ўз мутахассислиги бўйича фан асосларини чуқур эгаллашини таъминлаш билан бирга, уларда педагогик маҳорат ҳақида билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришига қаратилган. Чунки, улар келажакда ўз мутахассислиги бўйича касб-ҳунар таълими коллежларида ўқувчиларга таълим берадилар. Шунинг учун ҳам нопедагогик олий ўқув юртлари талабаларида “Педагогик маҳорат” фанини ўқитилиши муҳим аҳамиятга эга. Ушбу фанни ўрганиш жараёнида талабалар коллежларда ўқитувчи бўлиб ишлаш маҳорати ҳақида дастлабки кўникмаларга эга бўладилар. Педагогик амалиёт жараёнида эса уни тажрибада янада такомиллаштирадилар. Шунинг учун хам ушбу маъруза матнида “Педагогик маҳорат” фанининг мазмуни, шакл ва услублари, йўналишлари ўз ифодасини топган. Ушбу маъруза матнини тайёрлашда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг таълим-тарбия ҳақидаги ғоялари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, “Таълим тўғрисида”ги Қонун, халқ педагогика, педагогика тарихи ва назариясига оид илмий тадқиқот ишлари, ўқув қўлланмалари,

дасрликларидан, педагог олимларнинг тайёрлаган маъруза матнларидан фойдаланилди. Ушбу маъруза матнидан нопедагогик олий ўқув юртлари талабалирини “Педагогик маҳорат” фанини ўқитишда, шунингдек касб-ҳунар коллеж- ларида таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришда кенг фойдаланиш мумкин. Нутқ, тил маданияти ва одоби тўғрисида тушунчалар . Нутқ маданияти тўғрисида сўзлашдан олдин нутқ ўзи нима, унинг тилдан фарқи борми деган саволга жавоб топишимиз керак. Ҳар қандай соҳанинг мадани - яти бўлгани сингари нутқнинг ҳам ўз маданияти бор. Тил ва нутқ бир-бирига боғлиқ ҳодисалардир, уларни бир-биридан ажратиб қараш асоссиздир. Тил нутқ уч ун моддий материалдир. Шу асосида нутқ ташкил топади. Тилда руҳий ва моддий материал мавжуд бўлиб, сўзнинг кишилар хотирасидаги образлари руҳий мате риал, нутқ яратиш жараёнида қўлланиладиган сўз шакл л ари, материаллар, товушлар моддий материал ҳисобланади. Тилнинг руҳий ҳодисалиги унинг онгда сақланиши бўлса, моддий ҳодиса эса ундаги товушлардир. Нутқ – бу , тил деб аталувчи, ўта муҳим вазифани бажарувчи ноёб қуролдан фойдаланувчи жараён. Тил бирикмалари имкониятларининг борлиқ, тафаккур, онг ҳамда вазият каби ҳодисалар билан муносабатда намоён бўлишидир. Нутқ ҳаракатдаги тил бўлиб, нутқ аъзоларининг ҳаракати жараёнида пайдо бўлади ва сўз бирикмалари, эркин бирикмалар, сўз тартиби ва гаплардан ташкил топади. Маданий гапиришга интилиш тушунчаси барча халк л ар тилларида қадимдан мавжуд ҳодисадир. Бу тушунча одоб ва нафосат талаблари билан алоқадор тушунчадир. Демак, нутқ маданияти тушунчаси ҳар бир халқ тили ва миллат маънавиятини белгиловчи ёки кўрсатувчи одоб ва нафосат категориясидир. Ҳозирги нутқ маданияти атамаси билан юритилаётган ҳодиса ва илмий муаммо анча кенг мазмунга эгадир. Нутқ маданияти миллатнинг умумий

маданиятини кўтариш, одамларга маълум тилнинг дидини (языковый вкус) тарбиялашга хизмат қилувчи фаолият ҳамдир. Нутқ маданияти уч хил ҳодисанинг номидир: 1. Маданий нутқнинг, яъни нутқий ҳодисанинг номи. 2. Маданий нутқ тушунчаси билан боғлиқ ва нутқ маданияти деб юритилувчи (муаммосини ўрганиш) илмий муаммонинг номи. 3. Нутқ маданияти муаммосини ўрганиш билан махсус шуғулланувчи соҳанинг, тилшунослик фани бўлимининг номи. Келтирилган учта ҳодисанинг ҳар бири ўз мураккаб кўринишларига, қирраларига эга, уларни бир-б и ри билан қориштириб юбормаслик лозим. Ушбу баён этилган мулоҳазалар нутқ маданияти тушунчасини тушуниш ва таърифлаш тилшуносликда ҳозир қуйидаги кўрини ш ларга эга деган хулосага кел и ш имконини беради: 1. Нутқ маданияти адабий тил ривожининг ўзига хос хусусиятларидан бири; 2. Нутқ маданияти бу-адабий тил меъёрларининг шаклланиши ва силлиқланишига ёрдамлашишдан иборат бўлган фаолият, яъни тил ривожига онгли аралашувдир; 3. Нутқ маданияти тилни, унинг қонун-қоидаларини онгли идрок қилиш, аниқ, равшан, ифодали нутқ туза олиш маҳоратидир (А.Грачёв ва бошқ). 4. Нутқ маданияти кишиларни ўзаро тўлиқ ва теран фикрлашиши, тилнинг барча имконият ва воситаларини пухта эгаллашдан иборатдир (Б.Н.Головин ва бошқ). 5. Нутқ маданияти фақат тўғри нутқгина эмас, ўқитувчилик ҳамда нутқий чечанлик ҳамдир (Г.О.Винокур) . 6. Нутқ маданияти тил воситаларидан ўринли фойдаланган ҳолда мақсадга мувофиқ сўзлаш ва ёза олиш санъатидир (А.Н.Ефимов). 7. Нутқ маданияти, бу аввало, фикрлаш мадания ти дир; (Д.Э.Розенталь).

8. Миллий, ўзига хослиги билан ажралиб турувчи нутқ маданий нутқдир (М.Агафонова). Нутқ маданияти шу тилнинг алоқа-аралашув қуролини ишлатишга бўлган муносабатдир. Тил вакилларида бу ноёб қуролнинг имкониятларига муносабат, уни ишлатишдаги бошқа омиллар: тафаккур, онг, борлиқ, турли вазият ва ҳолатлар, мақсадга бўлган муносабат қанчалик юқори савияда бўлса, нутқ ма данияти ҳам юқори савияда бўлади ва акс ҳолда нутқ маданияти ҳам паст савияда бўлади. Нутқ маданияти тўғрисида гап борар экан, табиийки нутқда қўлланилган ўринли ёки ўринсиз сўзларнинг қўлланиши тўғрисида баҳс боради. Қўлланган тил бирлиги тўғри ёки нотўғри дейилганда, албатта, маъ- лум бир ўлчов (мезон)га асосланганлиги тайин. Мана шу ўлчов (мезон) тилшуносликда адабий тил меъёри деб юритилади. Адабий меъёр ва нутқий маданият. Нутқий фаолият ва нутқий малака. Ҳар лаҳжанинг, сўзлашув тилининг, адабий тил нинг ўз меъёрлари бўлганидек, нутқнинг алоҳида кўринишлари бўлган арголар, жаргонлар ҳам ўз меъёрига эга. Хусусий меъёрлар қуйидагича кўрсатилган: 1. Диалектик меъёр. 2. Сўзлашув нутқи меъёри. 3. Арголар, жаргонлар меъёри. 4. Адабий тил меъёри (адабий меъёр). Адабий меъёр. Маълум бир ҳудудда тарқалган ўша ҳудудда яшовчи аҳоли учун истисносиз тушунарли бўлади, яъни алоқани енгил амалга ошувига имкон беради. Бу тилнинг ўзи меъёрдан иборатлигини кўрсатади. Меъёр — тилнинг яшаш шаклидир. Адабий меъёр узусга асосланади, ундан олинади. Ада бий меъёр адабий тил билан бирга туғилади, бадиий адабиётнинг, халқ маданияти тараққиёти билан ривожланиб уз қонун-қо и даларини мустаҳкамлаб боради. Адабий меъёр узусдан олинганлиги сабабли ҳамма учун тушунарли бўлади. Шунинг учун жамият тараққиётида муҳим аҳамият касб этади.

Жамият аъзоларини уюштиришда, катта вазифаларга отлантиришда адабий тил, унинг меъёрлари жамият учун ниҳоятда зарурдир. Ў збек адабий тили меъёрлари илмий асарларда қуйидагича тасниф қилинади: 1. Лексик-семантик меъёрлар. 2. Талаффуз (орфоэпик) меъёри. 3. Ёзув (орфографик) меъёри. 4. Фонетик меъёр. 5. Аксентологик (урғуни тўғри қўйиш) меъёр. 6. Грамматик (морфологик, синтактик) меъёр. 7. Сўз ясаш меъёрлари. 8. Имловий меъёр. 9. Услубий меъёр. 10. Пунктацион меъёр. Адабий меъёрнинг оғзаки ва ёзма кўринишлари мавжуд бўлиб, оғзаки адабий меъёрнинг ривожланишига халқ қизиқчилари, аскиячилар, маърифатгўй халқ шоир-бахшилари катта ҳисса қўшсалар, ёзма адабий меъёрнинг шаклланишида белгиланган ёзув шакли асосида ёзиб қолдириладиган ёзма адабиёт-нинг хизмати чексиздир. Умуман олганда, адабий тил меъёрини ўрганиш янги ҳодиса эмас. Тил меъёри ва адабий меъёр муаммо сифатида нутқ маданияти илмий соҳа, деб тан олинганга қадар ҳам ўрганиб келинган. Адабий тил меъёри, унинг шаклланиши, ривожланиши, стабиллашув қонуниятлари нутқ маданияти соҳасининг текшириш обьекти ҳисобланади. Нутқ маданияти соҳасининг адабий тил меъёрига ёндашуви қуйидаги хусусиятлари билан грамматик муносабатда фарқ қилади: — нутқ маданияти адабий тил меъёрини доимий ривожланиб, ўзгариб- бузилиб турувчи нутқий нуқсонларни юзага келтирувчи хусусиятларни топиши ва уларни тузатишга интилиши лозим;

— нутқ маданияти адабий тил меъёрини доимий ривожланиб ўзгариб турувчи ҳодиса сифатида текшириши ва тил меъёри тизимидаги янги ҳолатларни, ўзгараётган, ўзгарган ҳолатларни ҳисобга олиши керак; — нутқ маданияти тил меъёри тизимидаги қарама-қарши ҳолатларни белгилаши лозим ҳамда барча яруслари бўйича текширилиши керак. Нутқ маданияти адабий меъёрни маълум мақсад билан, аниқроғи маданий нутқнинг чегараси ва воситаларини аниқлаш мақсадида ўрганади. Шу сабабли, нутқ маданияти соҳаси адабий тил ва унинг меъерий тизимини баҳолайди ва назарот қилади. Нутқ маданияти соҳаси адабий тилга фаол ёндашади, аралашади. Тилнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши жамият тараққиёти билан узвий боғлиқдир. У жамият тарақ қиёти, меҳнат фаолияти жараёнида юзага келадиган, фақат жамиятда, одамлар орасида мавжуд бўладиган ижтимоий ҳодисадир. Жамият ривожлангани сари тил ҳам шаклланиб боради. Демак, шу тилда сўзловчи миллатнинг маънавияти юксалиб, нутқий малакаси ортиб боради. Акс ҳолда тил таназзулга юз тутади. Бу эса нутқий малаканинг сўнишига, маънавиятнинг қашшоқланишига олиб келади. Жамиятда яшаётган ҳар бир шахс алоҳида нутқ эгаси саналади. Лекин уларнинг ҳаммаси учун умумий бўлган нутқий қурол — ягона шу жамиятнинг тили ҳисобланади. Инсон нутқий фаолиятга адабий тил маданияти қоидаларини мукаммал билган ҳолда мустақил шуғулланиши, айниқса, бадиий адабиетларни, газета ва журналларни ўқиши, радио ва телевидениени тинглаши орқали эришади ва тинимсиз шуғулланиш натижасида нутқий малакага эга бўлади. Адабий тил маданиятини чуқур эгаллаган ҳолда инсон нутқ маданиятига эга бўлади. Адабий тил мада ниятини эгаллашда тилга бўлган эътибор, унга чинакам мухаббат ва ҳурмат муҳим роль ўйнайди. Адабий тил ва меъёрларини шунчаки қизиқиш ва у билан номигагина шуғулланиш билан эгаллаб бўлмайди. Инсоннинг нутқий фаолияти уч кўринишда бўлади. Булар: сўзлаш, мутолаа ва эшитиш.

Сўзлаш деганда сўзловчининг маълумот, маслаҳат бериши, буюриши, ўзига номаълум бўлган нарсалар ҳақида сўраши тушунилади. Сўзлаганда сўзловчининг билими, маданияти, аҳлоқи, одоби юзага чиқади. Сўзлашнинг диалог ва монолог кўринишлари мавжуд. Мутолаа қилиш — ўқувчининг ёзма нутқ орқали асар муаллифи, тимсоллари билан мулоқотидир. Му толаа туфайли ёзма нутқда акс этган воқеа-ҳодисадан хабардор бўлади. Эшитиш. Жамият ўқитувчининг қўлига ёш авлодни, яъни ўз келажагини ишониб топширади. Унинг камол топишида ўқитувчининг нутқи ўта муҳимдир. Демак, бу касб инсонпарварлик, ватанпарварлик, юксак маданиятлилик, нутқий малакага эга бўлиш кераклигини талаб қилади. Ўқитувчи нутқининг мантиқийлиги, грамматик жихатдан тўғрилиги. Ўқитувчи нутқини такомиллаштириш йўллари. Маълумки, тил инсон ақлий фаолиятининг энг ақлий ва асосий воситасидир. Чунки инсонни бошка жонзотлардан ажратиб турадиган ҳам тил эмасми! Шундай экан, инсон ақлий фаолиятининг энг олий махсуллари тафаккур мевалари тил ва нутқ орқали рўёбга чиқади. Тил тафаккур махсулларининг ҳаётга тадбиқ этилишига восита бўлувчи қудратли қуролдир. Қадимги Шарқ педагогикасининг ажойиб асарларидан бири “Қобуснома”да ҳам тил ва нутққа алоҳида эътибор берилганки, улар ҳозир ҳам уз аҳамиятини йўқотмаганини кўрамиз. Кайковус хамма ҳунарлар ичида сўз ҳунари- нотиқликни аъло деб билади: Билгинки, ҳамма ҳунардан сўз ҳунари яхши. Шунинг учун хам киши суҳандон ва нотиқ бўлишини таъкидлайди. Муаллиф нотиқликни эгаллашнинг йўлини тинимсиз меҳнат ва ўрганиш деб уқтиради. Тилнинг олийжаноб имкониятлари нутқ орқали нутқ жараёнида очилади. Нутқ бўлмас экан, тилнинг чексиз имкониятлари юзага чиқмай қолаверади. А.Навоий тил ва нутқ муносабатларини шундай изоҳлайди: «Тил шунча шарафи била нутқнинг қуролидир. Агар нутқ номақбул бўлиб чиқса, тилнинг офатидир». Демак, тил ҳар қанча қудратли зўр бўлмасин, у нутқ учун қурол

сифатида хизмат қиларкан. Унипг куч-қудрати нутқ жараёнида намоён бўлар экан. Агар тил ўқ бўлса, нутқ камондир. Ўқнинг қудрати камоннинг қобилиятига ҳам боғлиқ. Тил миллатнинг ноёб хазинаси бўлиб, доимо оғзаки ва ёзма ҳолда намоён бўлган. Бой, ёрқ и н, мароқли ну т қ, у ким бўлишидан қатъий назар инсон нури ҳисобланга н . Нутқ маданияти жуда катта ва ке н г с оҳа бўлиб, у боланинг ку н далик оддий салома т лигидан тортиб, кимга нимани, қачон, қаерда ва қандай сўзла шиг ача бўлган барча нутқий жараё н ларни ўз ичига о л ади. Нутқ маданияти фақат нутқни згаллаш йўллар и ни эмас, балки ундан фойдалан и ш маданиятин и ҳам тарбиялайд и . Нугқ маданияти ўқитувчи л арда ижодийлик, мустақил фикрлаш, ижодий фикр маҳсули н и нутқ шароитига мо с равишда оғзаки, ёзма ша клларида тўғри, равон нфодалаш кўникмаларин и шакллантириш ва ривожлантириш, тил сезгиларини тарбиялашга хизмат қилмоғи лозим. Шу н дан келиб чиққа н ҳолда н угқ маданияти: ўз фикрини нутқ шароитига мо с равишда турли шароитларда баён эта ол иш воситаларини, маънони турли шаклларда бера олиш йўлларини, бадиий, нлмий, ижтимоий асарларни ўрганиб, улар ҳақидаги фикр мулоҳазани, шах с ий муносаба тин и оғзаки ва ёзма шаклларда тўғри баён эта олиш маданиятин и ифодалайди. Инсон нутқи ра н г-баранг. Дўстларнинт с у ҳ бати ҳам, са н ъаткорнинг сахнадаги монологи ҳам, талаба н и аудиториядаги жавоби ҳам нутқ нин г бир кўриниш и дир. Шароитга қараб нутқ турли х и лда намоён бўлади. У баъзан истак-тилак, баъзан чақириқ-мурожаат, баъзан эса инсон қувончи ёки руҳий истироби ш аклида ифодаланади. Нутқ ички ва ташқи кўринишларга эга. Ички нутқ одамнииг ўз ичида га п ирадиган пассив нутқи бўлиб, у иккинчи киши н инг иштирокини талаб этмайди. Шунинг учун ҳам бу нутқ ўз ўзига қаратилган ну т қ саналади ва уни назора т қилиб бўлмайди. Ички ну т қ оғзаки ва ёзма нутқнинг асоси сифатида хизмат қилади.

Шунинг учун нугқ маданиятинн ички нутқни ривожлантиришга ҳам алоҳида эътибор беришга тўғри келади. Ташқи нутқ бошқаларга ва назорат қилиш мумкин бўлган фаол нутқ бўлиб, у оғзаки ва ёзма кўринишларга зга. Оғзаки нутқ одатдаги товушли сўзла ш ув нутқи бўлиб, бу ну т қ кўпроқ-оҳанг ва турли имо-ишоралар билан алоқадордир. Оғзаки ну т қда фикрни ихчам ифода л аш мақсадида тўлиқсиз га п лар кенг қўлланилади. Ну т қнинг бу тури бир ёки бир неча киши томонидан амалга оширил а ди ва монологик, диалогик шаклда намоён бўлади. Монолог ик нутқ - бир кишининг бошқаларга қаратилган нутқи ҳисобла н ади ва ҳикоя қилиш, хабар бериш, ўқиганни қайта сўзлаб бериш, ўзи савол бериб, ўзи жа в об бериш шаклида намоён бўлади. Диалогик нутқ - икки ва ундан ортиқ киши ўртасида ама л га оширилади. Нутқнииг бу кўриниши ўзига хос хусусиятларга эга бу нутқ кенг жумлалар н и талаб этмайди. Шунинг учун диалогик ну т қ таркибида тўлиқсиз гаплар жуда кў п бўлади. Бундай ну т қ таркибида сўроқ ва ундов га п лар ҳам учрайди. Оғзаки диалогик нутқда сўз билан нфодалаш қийин бўлган бир ка т ор воситалар: мимика, имо-ишоралар, оҳанг ҳам ш унга киради. Ўқитувчиларда шу воситаларни тарбиялаш муҳим вазифалардан биридир. Ўқувчилар томонидан ўқув материали ни тўғри яхши тушуниб олиш жараё н и ўқитувчи нутқининг мукаммаллигига боғлиқдир. Одатда ўқувчилар муаллимнинг сўзлаша олиш маҳорати, қобилиятини қай даражада эканлиги га тез эътибор берадилар. Муаллим томонидан баъзи бир сўзлар н и, товушларни нотўғри талаффуз қилинса ўқувчилар орасида кулгига, маза ҳ қили шг а олиб келади. Шуни н гдек, бир оҳа н гдаги ну т қ ўқувчиларни зерик т иради, аксинча очик кўнгил билан ўгказилган сухбат давомида кўтарин ч и руҳдаги нутқ оҳанги, яъни кат т а шавқ-завқ билан олиб бориладиган бундай сухбат ўқувчилар г а қалбакидек туюлар ва ўқитувчига нисбатан ишонч с излик уйғотади. Баъзи бирлар, сўз ҳам уни н г ўзига хослиги ҳам инсонга инъом этилган деб ҳисоблайдилар. Ле к ин замонавий физиологик илми й тажриба, овоз сифати н и тубдан ўзгартириши мумкин эканлиги ни та с д иқл айди. Бу

фикрни тарихий мисоллар ҳам тасдиқлаши мумкин. Масалан, Қадимги Грециялик Демосвен ўзидаг и баъзи бир нуқсонлар н и енгиб, ўша даврнинг буюк ваъзхони бўлиб етишган. Кўпчилик ўқитувчилар ўртасида табиий овозга, яъни ҳам жарангдор, ёқимли овозга эга бўлганларни учратиш мумкин. Лекин табиий овоз ҳам вақти билан ўз кучини йўқотади, ўзгаради. Яъни шуни айтиб ўтиш керакки, ҳар бир инсон овози кучли, ўзгарувчан ва жарангдор бўлиши мумкин. Ўқитувчи овозининг хусу сия тлари нимадан иборат: 1. Бу овознинг кучи. Овоз кучи товуш органларини ишига, уларнинг фаолиятига ҳамда нафас чиқаришга боғлиқдир. 2. Товушн и нг қанча масофага етказилиши. Бу билан мутахассислар ўқитувч и овозини қай масофага етказа олиш ва у н и қай йўл билан созлан и ш и ни аниқлаб оладилар. 3. Ўқитувчи нутқида овознинг ҳаракати ва ўзгарувчанл иг и муҳим аҳамиятга эга. Товуш ҳаракати унинг баланд-пастл и гига боғлиқ. Одам овози осонгина 2 октава баландлигида ўзгариб тури ши мумкин, аммо кундалик нутқимизда 3-5 нота кучида овоз ишлатилиши мумкин. 4. Диа п азо н - овоз кўлами, кенгл и ги. Унинг чегарас и товушнинг қанчал и к паст ёки бала н длигига боғлиқ. Овоз чегарасининг к у чрай и ши бир хил оҳангдаг и нутқга айланади. 5. Товушнинг ўзига хос с ифатлари - овоз тембрига боғлиқ, яъни май и н, аниқ, жарангдор овоз бўлишига боғлиқ. Юқорида айтиб ўтилганлар йиллар давомида тажриба асосида амалга оширилади. Овозни тарбиялаш - бу узоқ давом этувчи ҳамда якка ҳолда амалга оширувчи жараёндир. 6. Энди ўқитувчи овозининг гигиенаси устида бир неча сўз айтамиз. Мутахасс ис ларни ўтказган махсус илмий-тадқиқот ишлари шуни кўрсатадик и , доимо нутқ билан боғлиқ бўлган касб эгалари орасида товуш органларини касалла н иши жуда кў п дир. Ўқитувчилар орасида бундай касалланга нлар 40,2% ташкил этади. Овоз буз и лишинннг сабаблари хилма-хилдир. Асосан тўрттаси жуда кўп учрайди: - ҳар к ун и овозга бериладиган ортиқча ҳаракат, юклама ; - овоздан тўғри фойдаланмаслик;

- овоз гигиенасига амал қилма с лик; - овоз органлари кучининг туғма пастлиги. Профессионал ка с алликни олдин товуш гигиенаси билан шуғуллан и ш ва шу жойида КҲК да баъзи шароитларга риоя қилиш керак. Ўқитувчи ҳар кунги ишдан сўнг 2-3 соатга узоқ гапиришда н ўзини тийиши керак. Шунинг учун бир қаторда ўқитувчилар н афас оли ш йўли, нерв си с темаси, овқатланиш тартибига ҳам эътибор бериши керак. Жуда ҳам совуқ ёки иссиқ, аччиқ, спиртли ичимликларн и ис т еъмол қил и ш: чек и ш оғиз бўшлиғи ва товуш органларига салбий таъсир этади. Оғиз бўшлиғи ва товуш органларини кўриб изолишини олдини олиш учун ош содаси ва йодни аралаштириб ҳосил бўлган суюқлик билан оғиз н и вақти вақти билан чайқаб туриш керак. Шу борада я на бир неча маслаҳат: - бир оҳангдаги нутқ овоз бер и ш аппаратларини тез чарчатади, чунки бу вақтда товуш органларида н фақат бир гуруҳ мускуллар ишлайди. Нутқ қанча ифодали бўлса, овоз шунча соғлом бўлади: - б ўрнинг ҳар куни чангини юти ш за р арли, шунинг учун доска артадиган мато нам бўлиши керак; - д арсдан сўнг ўқитувчи совуқ ҳавода тез юриб бўлмайди, чунки совуқ ҳаво н афас олиш ва товуш органларига салбий таъсир кўрсатади. Дикция - талаффуз тарзи, талаффузни аниқ равша н лиги даражаси. Ўқитувчи учун тўғри талаффуз керакли қурол хисобланади, чунки ўқитувчи ўқувчилар тушуниши учун нутқи, талаффузи равон, ҳар бир бўғин, сўз ва товушларни аниқ айтиши керак. Дикция бу сўзларни, товушларни-бўғинларни унли ва ундош товушларни (харфларни) аниқ ва равон талаффуз этилишидир. Нутқда органик ва ноорганик камчиликлар бўлиши мумкин. Дикцияни такомиллаштириш артикуляция билан боғлиқ. Нутқдаги камчиликларни тўғрилаш учун ифодали ўқиш бўйича адабиёт қўлланмаларидан фойдаланиш мумкин.

Ритмика - овоз мароми ёки вазни. Баъзи бир сўзларни н г, бўғи н ларни н г талаффузи, уларнинг тезлиги- н утқ нин г суръати н и ташкил этади. Ритмика-нутқни тезлиги ўқитувчини хусусиятлари билан, маърузанинг мазмуни билан боғлиқ бўлади. Ўрта хисобда 1минг 120та сўз бўлиши мумкин. Мавзунинг мураккаб қисмини ўқитувчи секинроқ (темпда) ифода этади, қолганини эса тезроқ темпда ифодали маъруза ўқийди. Маъруза жараёнида логик ва психологик паузалардан маҳорат билан фойдаланиш зарур. Мантиқий, яъни логик паузалар савқодхонлигни билдиради. Психологик паузалар ёрдамида маъруза жонли ўтади. Овоз тезлиги - ҳар бир ўқитувчининг фазилати нутқ мазмуни ва муомала вазиятига боғлиқ. Пауза темп ва нутқиинг ёқимли бўлиши нутқ оҳангини ташкил этади. Бир оҳангда нутқ зерикарли бўлиб, қизиқиш ва диққатни пасайтиради. Демак, нутқ техникаси ҳақидаги тушунчага эга бўлгач энди доимий машқ қилишга ўтиш керак. Нафас олишни бир маромга келтириш, талаф- фузнинг аниқ-равшанлиги даражасини машқ қилиш, товуш органларини мустаҳкамлаш керак. Ўкитувчи овози равон, жарангдор, аниқ ва ўзига жалб этадиган бўлиши керак. Ўқув материалини қийин жойларини ўқитувчи овозини секинлатган ҳолда тушунтириб, қолган вақтда тезроқ гапириши мумкин. Айниқса мавзу асосида хулоса вақтида, яъни қоида, қонун, ақидаларни ифодалашда овоз тезлигини камайтириш керак. Хулоса қилиб айтганда, ҳар бир ўқитувчида нутқ маданияти бўлиши зарур, чунки ҳар бир педагог ўз нутқи, чиройли ва равон ўқиши, муомала маданияти билан ўқувчиларга намуна бўлади. Ў китувчи доимо ўзининг нутқ маданияти устида ишлаши ва т акомил - лаштириб бориши лозим. Нутқнинг аниқлиги ва мантиқийлиги. Нутқ маълум бир сўзловчи томонидан тингловчи ёки ўқувчига қаратилган матннинг шакллантирилган ташқи кўринишидир. Албатта, бу йўлланган нутқ тинловчига етиб бориб

маълум бир таъсир кўрсатсагина, унга нисбатан яхши нутқ дейишимиз мумкин. Нутқ ҳар томонлама яхши бўлиши учун ўз олдига маълум талабларни қўяди. Бу талаблар нутқнинг тўғрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги, таъсирчанлиги, тозалиги, тушунарлилиги ва мақсадга мувофиқлигидир. 1. Нутқнинг тўғрилиги. “Тўғрилик деганда, - деб ёзади В.Г. Костомаров – нутқ маданиятининг зарур ва биринчи шарти сифатида адабий тилнинг маълум пайтда қабул қилинган меъёрига қатьий ва аниқ мувофиқ келишини, унинг талаффуз, имловий луғат ва грамматик меъёрларини эгаллашни тушуниш лозим бўлади”. Нутқнинг тўғрилиги унинг энг муҳим алоқавий фазилатидир. Нутқ тўғри бўлмаса, бошқа коммуникатив сифатлари ҳам вайрон бўлади. Нутқнинг тузилиши тўғри бўлмаса, унинг мантиқийлиги, аниқлиги мақсадга мувофиқлигига путур етади. Нутқ тўғри бўлиши учун, асосан, икки меъёрга - урғу ва грамматик меъёрга қаттиқ амал қилишни талаб қилади. Сўзлардаги урғунинг кўчиши билан маънонинг хам баъзан ўзгариб кетиши мумкинлигини эсдан чиқармаслик лозим. Бу хам нутқнинг бузилишига олиб келади. Гап таъсиридаги бир сўзга тушадиган мантиқий урғунинг ҳам маънони фарқлашдаги хизмати катта. Грамматик меъёрга риоя қилиш деганда, гап тузиш қоидаларидан тўғри фойдаланиш, ўзак ва қўшимчаларни ўз ўрнида қўллаш, эга ва кесимнинг мослиги, иккинчи даражали бўлакларнинг уларга боғланиш қонуниятлари тушунилади. Таянч иборалар: тил, маданият, одоб, нутқ, нутқий фаолият, нутқий мулоқот, дикция, ритмика, овоз тезлиги, овоз хусусиятлари,диалог, монолог.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Ахлоқ – одоб сабоқлари». Улфат Махкамов. «Фан» –1994 й. 2. «Дил ажойиботларининг шархи». «Камолат» Муҳаммад Абу Ҳамид Ғаззолий. – Т.1990 й. - 199 бет. 3. «Аждодлар ўғити». – Т. «Чўлпон» 1991 й. – 118 бет. 4. «Нутқ ўстириш машғулотлари» А.Ғуломов, Б.Қобилова. – Т. «Ўқитувчи». - 1995 й. 5. Махкамов У., Тилабова Н., Тилабоева Ш. “Педагогик маҳорат”. Ўқув қўлланма. – Т. 2003 й. 6. Султонова Г. “Педагогик маҳорат”. Маърузалар матни. – Т. - 2001й.

Похожие

Педагогик маҳорат ҳақида тушунча, унинг ўқитувчи фаолиятида тутган ўрни ва аҳамияти

Педагогик маҳорат асослари. Педагогик махоратнинг назарий асослари хамда унинг педагог фаолиятида тутган ўрни ва аҳамияти

МАКТАБНИНГ ИЧКИ НАЗОРАТИ, БОШҚАРУВ ТИЗИМИДА ИЧКИ НАЗОРАТНИНГ ТУТГАН ЎРНИ ВА ПЕДАГОГИК АҲАМИЯТИ

Педагогик техника ҳақида тушунча нутқ техникаси ва маданияти

Ўзбек халқ педагогикаси фани ва унинг таълим-тарбияда тутган ўрни