Нутқ маданиятини эгаллашнинг усул ва йўллари - Педагогиka - Рефераты

Нутқ маданиятини эгаллашнинг усул ва йўллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Нутқ маданиятини эгаллашнинг усул ва йўллари Режа: 1. Нутқ маданияти адабий тил тушунчалари. 2. Ўзбек аҳолиси нутқининг кўринишлари. 3. Тил ва нутқ маданиятини эгаллашнинг тўрт йўли. 4. Тилни нутқ маданиятини эгаллашнинг босқичлари ва муҳим томонлари. 5. Хулоса.

Жамият аъзоларининг ўзаро олишув жараёнида тилдан фойдаланиши ва фойдалана олиш қобилияти ўзининг маълум қонуниятига эга. Бундаги бир умумий ҳолат шундан иборатки , ҳар бир киши ҳам уз она тилиси ёки узи эгаллаган бошқа бирор тилдан эҳтиёжига яраша фойдаланиш кўникмасига эгадир . Ушбу кўникма кўп замонлар давомида авлоддан - авлодга ўтиб келувчи инсоний мушоҳада ва тафаккур анъаналарининг ҳар бир шахсда такрорланувчи интеллектуал хусусиятларига таянади . Бундай қобилият шахснинг ўзи гапираётган тил ёки тил шаклининг меъёрий тизимини эгаллаганлиги , уни ижодий идрок эта олиши билан боғлангандир . Шахснинг ўзи эгаллаган тилни қайси даражада ( оддий ёки чуқур ) билиши шу шахснинг ўз фаолияти , интилиши , ҳаётий тажрибаси ҳамда ҳаётий эҳтиёжига боғлиқ бўлган масаладир . Демак , одамнинг ёшликдан маълум бир тилда сўзлай олиши табиий , шахсий ва объектив қобилиятдир . Шу туфайли ҳам нутқ маданияти соҳаси кишиларни умуман сўзлашга маълум тил воситасида фикр алмашишга ўргатиш вазифасини кўзда тутмайди . Чунки қайд этилганидек , инсоннинг ўз она тилида сўзлай олиш қобилияти аввалдан бор бўлган табиий инстинктдир . Шундай экан , нутқ маданияти соҳасининг мақсади нима ? Бу соҳа умуман она тилида эмас , балки жамият аъзоларини она тилини махсус шаклида ( маданий шаклида ) гапира олишни ўргатишни кўзда тутади . Тилнинг бундай шакли маълум бир миллий тилда гаплашувчи ижтимоий гуруҳларнинг барчаси учун муштарак бўлган тил – адабий тилдир . Шу туфайли нутқ маданияти учун кураш бу кишиларнинг ўзаро ҳар қандай фикр алмашишини маданийлаштириш ( масалан , шева ва лаҳжаларда гаплашиши ) учун кураш эмас , балки бутун миллат аъзолари учун ягона бўлган адабий тилда тўғри фикр алмашиш учун курашишдан иборатдир . - Нутқ маданияти соҳаси бутун миллатни (халқни) кўзда тутиб иш олиб боради;

- Нутқ маданияти фақат зиёлилар (ўқимишли омманинг ) нутқини яхшилашни кўзда тутади; - Нутқ маданияти соҳаси, биринчи навбатида, ёш авлод нутқини тўғрилашни кўзда тутиб иш кўради; - Нутқ маданияти тушунчаси адабий тил билан боғлиқдир. Шунинг учун адабий тилни эгалламаган ва унда сўзлай олмайдиган кишининг нутқий маданияти ҳақида гапириш ҳам ортиқчадир. - Нутқ маданияти соҳаси адабий тилда гапирувчилар, адабий тилни эгаллаган ва эгаллаётганлар нутқини, нутқий фаолиятини кўзда тутган ҳолда иш кўради. Аммо ҳозирда адабий тил умумхалқнинг сўзлашув қуролига айланаётган бизнинг жамиятимизда ҳам аҳолининг кўпчилик қисми маҳаллий лаҳжа ва шеваларда ёки адабий тил билан ўз шеваларининг қандайдир қоришмасидан иборат бўлган бир тилда сўзлашмоқдалар. Ўзбек миллатига мансуб кишилар кундалик фаолиятларида ўзбек адабий тилидан қай даражада фойдалаётганига кўра қуйидаги гуруҳларга ажратилади: 1. Ўзбек адабий тили меъёрида гапира олувчи ва ёза олувчи кишилар гуруҳи; 2. Ўзбек адабий тилида ёза олувчи, аммо оғзаки нутқида адабий тил меъёрларига тўлиқ амал эта олмайдиган кишилар гуруҳи; 3. Расмий доираларда адабий тилда сўзлай олмайдиган, аммо оддий сўзлашувда, айниқса оилада шевасида ва шева билан адабий тилнинг аралашмасидан иборат бир тилда гапирувчи шахслар гуруҳи; 4. Маҳаллий шеванингн кучли таъсири сезилиб турадиган нутқ эгаси бўлмиш кишилар гуруҳи; 5. Маҳаллий шевани кучсиз таъсири (асосан талаффузида айрим сўзларни танлашда) сезилиб турадиган тилда сўзлайдиган кишилар гуруҳи; 6. Адабий тилни ўз маҳаллий шевасида гапирадиган кишилар гуруҳи.

Ўзбек аҳолиси нутқининг келтирилган кўринишлари оғзаки нутқ маданиятини барчадан бир хилда талаб этиб бўлмаслигига ёрқин далилидир. Кишиларнинг «адабий тилни билмаслиги» тушунчаси нисбий ҳодиса бўлиб, яъни адабий тилни тамоман тушунмайди маъносида эмас, балки улар адабий тилдан тўла маънода фойдаланмайди, бу тилда гапиришга ва ёзишга тамоман одатланмаган деган маънода тушуниш лозим. Аммо шундай бўлганда ҳам келтирилган олтинчи гуруҳ кишиларининг мавжудлиги, ҳаттоки уларниннг ўзбек аҳолисининг кўпчилик қисмини ташкил этиши нутқ маданияти талабларини бутун ўзбек миллати доирасига қўйиш мумкин эмаслигини кўрсатиб турибди. Бунга сабаб ўзбек аҳолисининг маълум қисми ҳали адабий тилда гаплашишга ўтмаган ва бундай нутқий фаолиятга ҳали тўлиғича кўникмаган. Мана шу каби сабаблар туфайли бўлса керак, нутқ маданияти соҳасининг иш тутиш доирасини (нутқ маданияти ҳақидаги гап кетганида кимларни кўзда тутиш лозимлигини) белгилаш фанда мулоҳазалидир. Чунончи, баъзи тадқиқотчилар нутқ маданияти, асосан, ўқимишли кишиларни (зиёлилар оммаси) кўзда тутиб иш кўради деган фикрни олдинга сурадилар: «Ўзбек адабий тилидан фойдаланиб иш олиб борадиган ва нутқ маданиятлари юқори бўлиши шарт деб ҳисобланувчи кишилар деганда, биринчи навбатда олимлар, матбуот ходимлари (журналистлар) адиблар, шоирлар, артистлар, лекторлар давлат арбоблари, идора ва ташкилот хизматчилари, адабий тилнинг оммавий оғзаки шакли бўлган, радио, телевидение, кинонинг диктор ва нотиқлари: педагоглар, ташвиқотчилар кўзда тутилади» (профессор Собиржон Иброҳимов). Нутқ маданияти – ижтимоий маданиятни, кишилик жамияти маданиятини акс эттирувчи кўзгудир. Нутқ маданияти адабий тилнинг ҳар икки шакли ёзма ва айниқса оғзаки шакли учун (биринчи навбатда, кино, радио, телевидение, театр саҳналари маърузалари учун) зарурдир. Нутқ маданиятига эътибор ёлғиз нотиқдан эмас, балки ҳар бир фуқародан талаб қилинадиган ишдир.

Нутқ маданияти ижтимоий маданий ҳаётнинг қонуний талаби бўлса-да, уни эгаллаш аслида ҳар бир шахснинг маданий савияси, онг ва билимига боғлиқдир. «Кишининг нутқ маданияти унинг умумий маданийлиги даражасининг ошиши билан бевосита алоқадордир. Чунки у ўзининг хилма- хил фикр ва мушоҳадаларини нутқи орқали ифодалайди». Нутқ маданияти шахснинг маданий камолотининг таркибий қисмидир. Нутқ халқ эришган маданият даражасини ўзида ифода этади. Ҳар бир кишининг нутқи унинг маданийлик даражасини кўрсатувчи ёрқин ва ишончли далилдир. Нутқ маданияти маълум маънода ҳар қандай кишилар, одамлар гуруҳини эмас, балки маълум савияга эга адабий тилни муаяйн даражада эгаллаган одамларни кўзда тутган ҳолда иш кўради. «Нутқ маданияти ҳақида қайғуриш – умумхалқ ишидир». Нутқ маданияти соҳасининг тўлиқ, яъни пировард мақсади барча халқ оммасининг нутқини адабий тарбияга олишни кўзда тутмоғи лозим. Ҳар қандай ҳолда ҳам нутқ маданияти – бу аввало нутқий кўникма, нутқий-амалий жараён бўлиб, махсус меҳнат ва машқ эвазига, ўқиш ва ўқиш орқали эришиладиган қобилият, маҳоратдир. Инсоннинг алоқа қуроли бўлмиш тилни, жумладан адабий тилни ўрганиши ва эгаллаши тўрт хил йўл билан амалга ошади дейиш мумкин. 1. Тилни табиий ҳолда эгаллаш; Бунга боланинг ўз она тилида оила муҳитида, шунингдек атроф-муҳит таъсирида ўрганиши ва билиб олиши киради. Бола тилни ота-онадан, оила аъзоларидан, шунингдек ўзи дуч келган кишилардан табиий ҳолда эшитиш ва ўзлаштириш орқали эгаллайди. Болада, бола тили малакаси табиий ҳолда, стихияли равишда юзага келади ва шаклланади. 2. Тилни ўқитиш, ўргатиш орқали эгаллаш; Бунга асосан ўрта ва олий мактаб таълими киради. Шунингдек, қисман болалар боғчасидаги таълимни ҳам мана шу омилга қўшиш мумкин. Тил ва унинг қонуниятлари нутқ қоидалари ўрта мактабда она тили (ўзбек тили) ва

адабиёт дарсларида ўқитилади. Боланинг тил эгаллашида бошқа фан дарсларининг ролини ҳам камситиб бўлмайди. Тарих, география, астрономия, биология, ҳатто математика дарслари ҳам ўқувчиларда нутқ маданияти малакасини шаклланишида сезиларли роль ўйнайди. Бу фанларга оид дарслар жараёнида боланинг луғат бойлиги ошади. У гап тузишнинг бир қатор мураккаб типларини, фикр ифодалашнинг баъзи мантиқий асосларини эгаллайди. Табиий фанлардан дарс берадиган ўқитувчилар орасида ўзбек адабий тилини яхши эгаллаган, сўзга уста, моҳир нотиқлар талайгинадир. Нутқ маданиятини тарбиялашда ўқитиши (педагогик таълим) асосий омилдир. 3. Тил ва нутқ маданиятини мустақил ўқиш, шуғулланиш орқали ўрганиш. Тилни, пировард натижада нутқ маданиятини эгаллашда мустақил ўқиш, тил ва нутқ устида мустақил ишлаш муҳимдир. Бу иш икки хил характерлидир. Биринчиси, киши тилга оид махсус адабиётлар, дарслик ва қўлланмалар, луғатларни ўрганади. Ундаги тил ва нутққа оид махсус адабиётлар ва қонуниятларни эгаллайди. Иккинчиси, полингвистик адабиётларни мустақил ўқийди ва бу ҳол киши нутқини ўсишига, адабий тил меъёрларини эгаллашига туртки бўлади. Масалан, бадиий адабиёт асарларини кўплаб ўқиш, шеърларни ёд олиш, газета ва журналларни ўқиш, радио ва телевидение эшиттиришларини тинглаш ва бошқалар. 4. Тил ва нутқ маданиятини эгаллашнинг кўринишларидан бири нутқий тақлиддир. Ҳар бир ўзидан яхшироқ, чиройлироқ, маъноли ва ўткир гапирадиган кишилар нутқига ҳавас билан қараши ва унга тақлид қилишга интилиши мумкин. Бу ҳолда нутқий тақлид – намунали тил, нутқ маданиятини эгаллашга интилишнинг омилларидан бирига айланади. Намунали яхши гапирувчилар, одатда радио ва телевидение сухандонлари, машҳур артистлар, бадиий сўз ижрочилари, баъзи ёзувчилар, олимлар орасида учрайди.

Нутқий тақлид – онгли фаолиятдир ва миллий нотиқликнинг энг яхши намуналари ва анъаналарини авлоддан-авлодга ўтказиш, етказиш, кўп асрлар давомида сақлаб қолишнинг воситаси ҳамдир. Тилни нутқ маданиятини эгаллашнинг қуйидаги босқичлари мавжуд: - Оила ва атроф муҳитдан ўрганиш; - Ясли, боғча таълими; - Ўрта мактаб таълими; - Олий мактаб таълими; - Тил устида мустақил шуғулланиш. Тилни эгаллаш ҳақида гап борганда икки сифатий нарсани фарқламоқ керак. Бўларнинг биринчиси, умуман ўзбек тилини – халқ тилини билиш, иккинчиси, ўзбек адабий тилини эгаллаш. Нутқ маданияти шахснинг умуман тилни билиш даражаси билангина эмас, балки адабий тилни намунали бўлиши ва ундан нутқнинг оғзаки ва ёзма шаклларида намунали фойдалана олиши даражаси билан ўлчанади. Нутқ маданиятини эгаллаш учун нутқни ўстиришга оид бўлган адабий тил меъёрларини ва унга восита бўлувчи нарсалар: - ўзбек тилининг дарслик ва қўлланмалари, ўзбек тили грамматикаси, ўзбек тилининг турли луғатлари, луғат-справочниклари ва бошқалар; - ўзбек адабиёти дарслари; ўрта ва олий мактабда ўтиладиган бошқа ижтимоий ва табиий фанларга оид дарслар, уларнинг тили; - ўзбек адабиёти тили (мустақил ўқиш кўзда тутилади); - ўзбек матбуоти тили; - ўзбек радиоси ва телевидениеси тили; - бадиий ўқиш дарслари ва таълими; - нотиқ санъати юзасидан ўқитиладиган факультатив курслар таълими ва бошқалар. Она тили ва ўзбек адабиёти оғзаки нутқ маданиятини кўтаришга хизмат қилади, бадиий асарларни ёд олиш, бадиий ўқиш дасрлари, радио ва

телевидение нутқини тинглаш, нотиқлик сирларини ўрганиш оғзаки нутқ маданияти ривожи учун мислсиз омилдир. Ёзма нутқ маданияти, оғзаки нутқ маданиятининг юзага чиқишини таълим этадиган воситалардир. Масалан: ёзма нутқ маданияти учун имло ва тиниш белгиларга оид қоидалар, ёзув техникаси, ёзишни кўп машқ қилиш, кўп ёзиш ва кўп ўқиш, сўзларнинг ёзилиш шаклларини хотирада сақлай олиш, синтаксисга доир меъёр ва қоидаларни яхши ўзлаштириш муҳимдир. Ёзма нутқ маданиятини оширишда имло луғатлари етакчи ўрин тутади. Оғзаки ва ёзма нутқ маданиятини эгаллаш учун киши қуйидаги томонларга ҳам эътибор бермоғи керак: - киши ўзининг кундалик тилига эътибор қилмоғи, ундаги ютуқ ва нуқсонларни сеза билмоғи керак; - киши тилга, унинг қонун-қоидаларига онгли, илмий муносабатда бўлиши лозим. Бунинг учун ўша тил грамматикасини, фонетикасини, лексикологияси ва стилистикасини яхши билиши талаб қилинади; - киши ўз ёзма ва оғзаки нутқ устидан онгли назорат ўрната олмоғи лозим. Бу шахслар ўз нутқи устидан ютуқ ва камчиликларига танқидий ёндаша олиш кўникмасини юзага келтиради; - кишида нутқ маданиятини эгаллашнинг муҳим шартларидан бири тилга ҳурмат билан қараш, унга муҳаббат қўйишдир; - тилни ўрганиш, нутқ маданиятини эгаллаш киши ҳаётининг маълум даврига тўғри келадиган вақтинчалик иш, бир фасллик тадбир эмас, балки доимий интилиш ва шуғулланишни, бир умр такомиллаштириб боришни талаб қилувчи ҳодисадир. «Нутқ маданияти – сўз санъати соҳаси бўлиб, нутқ воситаларидан мақсадга мувофиқ фойдаланилган ҳолда яхши гапириш ва ёзиш санъатидир». Нутқ маданиятининг чинакам соҳиби бўлиш учун нутқ маданиятининг ҳар иккала босқичини мукаммал эгаллаш лозим, ушбу даражага эриша олган ҳар бир киши, ўз навбатида, ўзбек адабий тилининг суст меросхўригина эмас,

балки ўзбек тилининг софлиги ва янада ривожи учун фаол курашувчи шахсга, тилпарварга айланиши шубҳасиздир. Нутқ маданияти ва бошқа фанлар Ҳар қандай фан ҳам у ёки бу томонлари билан бошқа фанлар билан боғланган бўлади, унда кўтарилган масалалар муаммолар, бошқа фанлар томонидан ҳам ўрганилади, баъзида уларнинг ҳам текшириш объекти бўлади. Услубият ҳам, адабиётшуносликнинг текшириш объекти бўла олади. Фақат тилшунослик нуқтаи назаридан бошқа йўсинда, адабиётшунослик нуқтаи назаридан бошқа йўсинда текширилади, услубиятга ҳар икки фан ўз хусусиятларидан келиб чиқиб ёндашади икки хил муносабатдан бўлади. Нутқ маданияти грамматик ҳодисаларга, тил асосларига, асосан шу тил адабий меъёрларига мос келиш келмаслиги чекиниш мумкинлигини, унга йўл қўйилиши мумкинлиги нуқтаи назаридан баҳолайди. Нутқ маданиятининг сифатларидан бири нутқ бойлигидир. Нутқ бойлигини тилнинг луғат бойлиги таъминлайди. Шунинг учун ҳам тилда луғатларнинг ўрни каттадир. У сўзловчи учун катта хазинадир. Нотиқ шу хазинадан баҳраманд бўлса, ўз нутқини бой қила олади. Маълумки, янги сўзлар, атамаларнинг ҳосил бўлиши, ўзлаштирилиши тилшунослик фанининг текшириш объектидир. Нутқ маданияти соҳасининг лексикология ва семасиология соҳалари билан узвий боғлиқлиги ҳеч шубҳасиздир. Нутқий аниқлик ва мантиқлиликни тилнинг сўз бойлигини эгалламасдан, бир сўзнинг маъносини аниқ билмасдан туриб, тушунчаларни аниқ ифодалаб бўлмайди. Масалан: юз сўзини англатган тушунча билан башара сўзини англатган тушунча бир эмас. Юз ва башара сўзлари ўзаро синоним бўлса-да, улар англатадиган тушунчалар бир-биридан фарқ қилади. Демак, нутқ маданияти илмий тармоқ сифатида луғатшунослик (лексикография) билан узвий алоқадордир. Нутқ маданиятининг соҳасини текшириш объекти нутқнинг алоқавий сифатлари йиғиндиси ва тизимини, уларни таъминловчи шарт-шароитлар, шу

сифатларнинг такомиллашуви, ривожи ва қолоқлашуви, пасайиши кабиларни ўз ичига олади: услубият соҳасининг объекти тил ва нутқ услубларини ўрганишдир. Модомики, услубият, нутқ услубларини ҳам ўрганар экан, худди шу ҳолатда нутқ маданияти билан унинг муносабати вужудга келади. Чунки нутқ маданияти ҳақидаги таълимот ўз-ўзидан тил услубларини батафсил акс эттириш, ҳар бир услубнинг ўзига хос томонларига эга эканлиги, уларнинг имкониятларини ёритилишига эҳтиёж сезади. Услубият билан нутқ маданияти бир-бирини тамомила инкор этмайди, аксинча, бир-бирини тўлдиради, алоҳида соҳа бўлишларига қарамай, бир- бири учун хизмат қилади. Нутқ маданияти илмий соҳа сифатида мантиқшунослик ва руҳшунослик фанлари билан чамбарчас алоқада бўлади. Маълумки, мантиқий тушунчалар ва ҳукмлар билан иш юритади. Модомики, сўз билан фикрлар, ҳукмлар гап билан ифодаланар экан, ана шу сўзлар ва гаплар билан улар ифодалаган тушунчалар ва ҳукмларнинг бир-бирига мос келган-келмаганлиги улар ўртасида зидликнинг бор-йўқлиги муҳимдир. Сўз ва гапларда тушунча ва ҳукм акс этишидан ташқари инсоннинг сезгиси, кайфияти, хоҳиши, истаги, кечинмалари ҳам ўз аксини топган бўлади: бошим оғрийди, бошгинам оғрийди; укам-укагинам; Мени қийнаб юборди – Мени адойи тамом қилди. Хотинчангиз ишламайдиларми? – Келин ойим ишламайдими? Ўзбек тилида ораз, чеҳра, висол, жамол каби сўзлар юз тушунчасига ижобий муносабатни ифодалайди. Нутқ маданияти билан психологиянинг муносабати, нутқнинг ўринли- ўринсиз эканлигини белгилашда намоён бўлади. Сўзловчи ҳар хил вазиятларда, ҳар хил одамлар ўртасида бўлади. Демак, у ўз нутқини ана шу вазиятлар ва одамлар ҳолатини ҳисобга олган ҳолда тузиши керак. Бундан ташқари тингловчилар кайфияти деган нарса ҳам бор.

Агар тингловчиларнинг зерикиб турганлиги сезилиб турса-ю, нутқ қанчалик тўғри бўлмасин, нотиқ ўта зерикканликни ҳис қилмаса ва нутқни чўзиб юборса, унинг таъсир кучи йўқолади. Нутқни таъсирчан қилишда тилнинг тасвирий воситаларидан ҳисобланган метонимия, метофора кабиларда нутқнинг қайси қисмида ишлатганда тингловчилар кайфиятига таъсир қилишини, улар кайфиятини ўзгартиришини яхши билиши лозим. Ана шундагина кўзланган мақсадга эришиш мумкин. Нутқ маданияти нафосат (эстетика), бадиий адабиёт, адабиёт, адабиётшунослик, адабий танқидчилик каби фанлар билан узвий боғлиқдир. Чунки яхши нутқ тингловчига эстетик завқ бериши керак, уни ҳаяжонлантириши лозим. Бадиий нутқ эгаси бадиий таъсир воситаларидан жуда кенг фойдаланади. Хуллас, нутқ маданияти соҳаси кўпгина бошқа фанлар билан ҳам ўзаро муносабатда бўлади. Айниқса, унинг тилшунослик, услубият, нотиқлик санъати, матншунослик, психология, эстетика, фалсафа ҳамда адабиётшунослик фанлар билан алоқаси жуда мустаҳкамдир.

АДАБИЁТЛАР: 1. Қўнғуров Р., Бегмтаов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубияти асослари. Т.: 1992 йил. 2. Тожиев Ё., Хасанова Н., Саидова Р., Йўлдошева О. Ўзбек нутқ маданияти ва услубияти асослари амалиёти. Т.: 1994 йил. 3. Қудратов Т. Ўзбек нутқи маданияти. 4. Тожиев Е., Хасанова Н., Тожиматов Х., Йўлдошева О. Ўзбек нутқ маданияти ва услубият асослари (оммабоп қўлланма). Т.: 1994 йил. 5. Мусаев К. Бадиий таржима ва нутқ маданияти. 6. Раҳматуллаев Ш. Орфорграфия қоидалари – саводхонлигимиз асоси. Т.:1990 йил.

Похожие

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Ўқувчиларда интизомлиликни тарбиялашнинг усул ва методлари

Нутқ техникаси ва маданияти

Нутқ маданияти ва услубият

Нутқ техникаси ва маданияти