Ўзбек тили дарсларида ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар матни устида ишлаш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар таҳлили - Педагогиka - Рефераты

Ўзбек тили дарсларида ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар матни устида ишлаш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар таҳлили

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

111 KB

Ўзбек тили дарсларида ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар матни устида ишлаш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар таҳлили Режа: 1. Узбек тилини урганишда бадиий асар таҳлилининг ўрни. 2. Бадиий асарнинг қиммати. 3. Асар мазмунини урганиш босқичлари.

Умумтаълим мактабларда ўзбек тили дарсларида бадиий асар таҳлилига ҳам катта аҳамият берилади. ўзлуксиз таълимнинг мазкур бўгинида бадиий асарнинг ўзига хос сюжети ва композициясини, тасвир усулини, асар қаҳрамонларини ўрганиш орқали муаллиф нуқтаи назарини мушоҳада қилиш, эпик асарнинг бадиий тафаккур тарзини таҳлил этиш ва асарга эстетик баҳо бериш меъёрларини ўқувчиларнинг ўзлаштириб олишларига эришиш - асосий таълимий мақсадни ташкил этади. Ёзувчиларнинг турли жанрларда яратилган эпик асарларини ўрганиш жараёнида ўқувчилар адабий асарлар муайян жанр талаби асосида яратилишини ўзига хос композицион қурилишига, бадиий тасвир усулига, баён тарзига, ҳаётий ҳодисаларни қамраб олиш хусусиятига эга эканлигини тушуниб оладилар. ўлар, шунингдек, муайян бир жанрда ижод қилган ёзувчиларнинг асарлари ўзига хос услуби, тафаккур тарзи, мавзуси, ҳаётий материали, муаммолари, сюжети, қаҳрамонлари, бадиий тили каби қатор унсурларга кўра бир-биридан фарқ қилишини англаб етадилар. Айни пайтда улар ҳар қандай бадиий асар марказида инсон тимсоли туришини, насрий асарларни ўрганишда уларга ҳам бошқа адабий турга мансуб асарлар каби бадиият талаблари асосида ёндошиш лозимлигини тушуниб оладилар. Хаётий ҳодисалар ва бадиий тимсолларнинг таъсирчанлиги, ижодкорнинг бадиий бўёқлардан фойдаланишдаги санъаткорлиги, бадиий асарга эстетик баҳо беришда муҳим аҳамиятга эга эканлигига ишонч ҳосил қиладилар. Эпик асарларни ўрганиш ва таҳлил қилиш воситасида ўқувчиларнинг огзаки ҳамда ёзма нутқлари такомиллашиб боради, улар асардан бадиий завқ олишга, ҳайратланишга ўрганадилар. Энг муҳими, ўқувчининг эстетик диди шаклланиб боради: гўзаллик ё дагаллик, нозиклик ё қўполлик тушунчаларига нисбатан ўқувчи муносабати таркиб топдирилади. Зеро, ҳар қандай таълим-тарбия ёшларнинг ҳаётга, одамларга, эл-юртга, эзгу мақсад ва тилакларга соглом муносабатини шакллантиришга йўналтирилсагина самарали якунланади. "Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури"да ҳам бош мақсад бадиий жиҳатдан юқори талабларга жавоб берадиган

асарларни ўрганишга қаратилган. Шунинг учун ўқитувчи қайси синфда машгулот уюштиришидан қатъи назар бадиий адабиётнинг сўз санъати эканлигини, санъатнинг эса аввало эстетик дидни шакллантириш воситаси эканлигини ёдда сақламоги лозим. Бизнингча, бу вазифани амалга оширишда санъат асарини баҳолаш мезонига суяниш яхши натижа беради. ўқитувчининг ўқувчи онгида ҳосил қилиш керак бўлган асосий тушунчалардан бири санъат асарининг қимматини унинг ҳажми, жанри, образларнинг кўплиги билан эмас, балки бадиий мукаммаллиги билан белгиланишидир. ўқитувчи сўз санъатининг санъат тури эканлигини, санъат сўзи маҳорат маъносини англатишини машгулотлар давомида ўқувчилар онгига сингдиради. Маҳорат, ўз навбатида, адиб фаолиятининг бир неча йўналишларида намоён бўлади. Хусусан, адиб аввало ўз асарида албатта бирорта янги фикрни ифода этиши лозим. Хаётни кузатиш оқибатида оддий инсон эътибор бермаган янги бир қонуниятни кашф этиш адибнинг фазилатларидандир. Масалан, пиёланинг пешонасидан одамнинг ўпиши, янги кўз очган булоқнинг дарёга туташиш учун қилаётган ҳаракатларига одамлар ёрдам бермаслиги лозимлиги, қолаверса, пиёла ва булоқ ҳақидаги шеърларнинг заминида пиёла эмас, камтар инсон, булоқ эмас, мустақил ҳаётга биринчи қадам қўяётган инсон қиёфаси яратилганини эътироф этиш мумкин. Бинобарин, фикр юритаётган асарларимизда шоирлар ўзига хос янги фикрни ифода этганлар. Бу қарашлар оддий китобхон учун янгиликдир. Шунинг учун ўқитувчи, бизнингча, синфда ўқилаётган ҳар бир асарда китобхонни қандай янгилик кутаётганини тушунтириши лозим. Маълум машқлардан кейин бу янгиликни ўқувчининг ўзи топа оладиган бўлиши талаб қилинади. Адабиёт ўқитишдаги янги технологияда субъект сўзи алоҳида мазмунга эга. Субъект деганда ўқувчининг асарни мустақил ўқиши, мустақил баҳолаши, мустақил мушоҳада юритиши назарда тутилади. Айтиш жоизки, стандартдаги асосий талаб ана шу нуқтаи назарни тасд и қлайди. Стандартдаги бош й ў налиш синфда ўқитиладиган асарларнинг матни

устида махсус ишлашни тақозо этади. Асар матн и устида ишлаш эса бир неча босқичлардан иборат бўлади. Аввал айтиш лозимки, XX аср адабиёти намун а ларини тил жиҳатидан тушуниш мумтоз адабиётга нисбатан анча қулай. Аммо бу фикр ўқувчи бил а н асар мазмунини ўзлаштириш устида ишлаш керак деган х улосага олиб келмайди. Асар мазмунини ўзлаштириш ва таҳлил қилиш жараёнини шартли равишда қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин: 1. Асарни ифодали ўқиш. 2. Образларни тавсиф қилиш. 3. Адиб нинг мақсадини аниқлаш. 4. Бадиий тасвир воситаларини белгилаш. 5. Асарнинг адиб ижодидаги, ўзбек адабиётидаги ўрнини белгилаш. гайд этилган моддаларни синф хусусияти ва ўқитувчи билим, тажрибас и га кўра кенгайтириш ҳам мумкин. Аммо, бизнингча, умумий таҳ л ил босқичларининг асосий йўналиши унда акс этган, деса бўлади. Х ар бир моддани қисман шарҳлашдан олдин шуни таъкидлаш лозимки, ўрганилаётган асарни умумий ва конкрет таҳлил қилиш й ў лларини белгилаш ҳам ў қ итувчи ихтиёридадир. 90-йилларгача давр талаби бил а н бад и ий асарнинг синфийлиги, партиявийлигини кенгроқ ёритиш имкони яратилар эди. Шу бил а н бирга асарнинг бадиий жиҳатдан у қадар мукаммал эмасл и гини ҳам яшириш ёки умуман четлаб ўтиш мумкин бўлар эди. Х озирги пайтда т а жрибалар шуни кўрсатадики, бадиий асарни конкрет таҳлил қил и ш ўқувчи у ҳақида чуқурроқ, тасаввур ҳосил қилишига имкон яратар экан. Иккинчи томондан, асарнинг бадиий даражаси ҳақида к енгро қ тушунча ҳосил бўлиш и га олиб келар экан. Фақат бу ўринда эслатаб ўтамизки, ўқитувчи конкрет таҳлил жараёнига берилиб кетиб, асарнинг умумий к ўламини хаёлдан четда қолдирмаслиги керак. Умумий ўрта таълимда ифодали ўқиш жараёни фақат ўқувчида ҳарф таниш, бадиий асарни тез ва ифодали ўқиш кўникмасини шакллантириш

билан чекланмайди. Бу жараёндан ҳақиқий мураббий ўқувчи эстетик дидини шакллантиришда, бадиий асарни тушуниш имконини кенгайтиришда, қолаверса, илгор фикрли ўзбек зиёлилари ўртасида кенг тарқалган навоийхонлик, машрабхонлик анъаналарига садоқат фазилатларини шакллантиришда ҳам фойдаланади. ўрганилаётган асар матнидаги сўзларни аниқ талаффуз қилиб, асарни ортиқча ва сунъий эҳтиросларга берилмай самимий ўқишга ўрганишнинг тарбиявий аҳамияти ҳам борлигини ёдимиздан чиқармаслигимиз мақсадга мувофиқдир. Шу билан бирга , ифодали ўқиш жараёнини методик жиҳатдан тўгри ташкил этиш билан асар мазмунини ўзлаштириш асоси яратилади. Бадиий асар ифодали ўқилгандан сўнг унинг мазмунини ўзлаштириш жараёни бошланади. Имконият даражасидан келиб чиқиб, ўқитувчи асар мазмунидаги қаҳрамонларнинг руҳий ҳолатлари акс этган лавҳаларга кўпроқ эътибор берса, бугунги кун талабларидаги асарнинг бадиий жиҳатларини алоҳида диққат билан ўрганиш асослари яратилади. Шу билан бирга матн устида ишлаш жараёни ҳам самарали амалга оширилади. ўқитувчи томонидан асар мазмуни ҳикоя қилинганда асардаги ёрқин характерли ўринларга, сифатлаш, ўхшатиш, табиат манзараси ифодаларига кўпроқ диққатини қаратади. Табиат манзараси билан образ кайфиятидаги уйгунликни яхшироқ баён этишга уринади. Бизнингча, XX аср ўзбек адабиёти юзасидан маълумот беришда ўқувчи бадиий адабиётнинг жинс турлари ҳақида тасаввур ҳосил қилишини назарда тутиб иш юритиш зарур. Бугунги кунда баъзи ўқувчилар назм, наср ёки проза, поэзия каби жинсларнинг бир-биридан фарқини яхши тушунмайдилар. Бунинг y ч y н , аввало , лирик, эпик, драматик асарлар моҳиятини тушунтиришга эринмаслигимиз лозим. Достонлар шеърий тарзда ёзилса ҳам, эпик асарлар силсиласига тааллуқли экани, аммо ички ҳис-туйгу акс этган асарлар лирика намунаси бўлиши мумкинлиги ўқитувчи томонидан ўқувчига таъкидланиши л î зим.

Хар қандай адабий асар таҳлили ундаги қаҳрамонлар тимсолини ўрганиш орқали амалга оширилади. Эпик адабий турга мансуб ҳикоя, қисса, роман, эпопея сингари жанрларда яратилган асарларнинг сюжет, композиция унсурлари марказий қаҳрамонлар тимсолини ёритишга йўналтирилган ҳолда шаклан яхлит ва узвий бирликни ташкил этган бўлади. Бош қаҳрамонлар тимсоллари орқали ўқувчилар ёзувчининг ҳаётий муаммоларга, инсон шахсига, зиддиятли ҳодисаларга муносабатини англаб боради. Асарнинг барча шаклий унсурлари билан унинг мазмунини ёритишга хизмат қилувчи воситалар эпик тафаккур миқёсини юзага келтиради. Инсон ва уни қуршаб турган оламдаги чигал муносабатлар, ҳаётий зиддиятларни ўқувчи кузатиб, бу ҳодисаларнинг жонли гувоҳига айланади, ҳар бир масалага ўз муносабатини билдириш имконига эга бўлади. Бошқа адабий тур ва жанрларда яратилган асарлардан фарқли равишда эпик асарлардаги қаҳрамон тимсоли амалий иш олиб бориш учун ўқувчига катта имконият беради. Эпик асардаги қаҳрамон тимсоли устида иш олиб борилганда ўқитувчи икки муҳим жиҳатга эътибор бериши зарур: 1. Асардаги қаҳрамонлар тимсоли инсоннинг типик тимсолини намоён этади. 2. Асар қаҳрамони ёзувчининг ижодий фантазияси, санъаткорлиги натижасида яратилган бадиий тимсолдир. Демак, ўқувчи онгида ана шу икки тасаввур ва тушунчани тимсоллар таҳлили давомида уйгунлаштиришга эришиш лозим. Шундагина ўқувчи бадиий асарларни ўрганиш маънавий эҳтиёжга айланиши зарурлигини англаб етади. Нима учун ҳамиша эзгулик билан ёвузлик, яхшилик билан ёмонлик ўртасида кураш кечади? Нима учун Инсон муаммоси ҳамиша адабиёт ва санъатнинг бош масаласи бўлиб келган? «Адабиёт инсоншуносликдир», дейилишининг боиси нимада? каби саволларга ўқувчилар асар марказидаги тимсолларни ўрганиш орқали жавоб топишлари мумкин. Айни пайтда, тимсоллар устида амалий иш олиб бориш давомида ўқувчининг ҳар бир

тимсолга нисбатан муносабати, уни баҳоловчи маънавий меъёрлари, шахсий хулосаси юзага келади. ў ўзининг мустақил қарашларини далиллар асосида баён этишга ўрганади. Эпик асарларни ўрганиш қуйидаги йўналишда ташкил этилади: 1. Асар матни устида ишлаш (Асардаги нутқ қатламларини ўрганиш, портрет, пейзаж, жой ва бадиий деталлар тасвирига эътиборни қаратиб, ёрқин манзаралар тасвирини ифодали ўқиш ва шарҳлаш кабилар). 2. Асарнинг бадиий тил хусусиятларига эътиборни қаратиб, ёзувчи услуби ва маҳоратини ўрганиш. 3. Асар сюжети, композицияси, тимсолларини узвийликда ўрганиш. Эҳтиросли гоя руҳи сингдирилган бадиий тасвир образли ифодалар воситасида ўқувчига таъсир кўрсатади, қаҳрамоннинг ҳар бир хатти- ҳаракати, ҳар бир сўзи, ҳолати орқали англашиладиган мазмунни чуқур тушунишга йўллайди. Холатлар, кечинмалар, ҳаракатларнинг ҳаққоний тасвири китобхонда ҳам ҳамдардлик туйгуларини ҳосил қилади ёки табиий равишда газаб-нафрат ҳиссини қўзгаб, эзгуликни улуглашга чорлайди. ўқувчиларга сингдирилиши лозим бўлган амалий кўникма ва назарий билимлар бадиий ижоднинг муҳим қонуниятларини чуқур тушунишлари учун имкон яратмоги шарт. Бунинг учун ўқитувчи ўз олдига қуйидаги мақсадларни қўяди: 1) эпик асар тимсоллари, сюжети ва композицияси, эпизодлари устида иш олиб бориш орқали асар гоясини, қаҳрамоннинг руҳиятини ёритишга ва адабий тимсол қиёфасини гавдалантиришга хизмат қилувчи тасвирларни танлаш, ифодали ўқиш, шарҳлаш; 2) ўқувчиларни асар матни устида ишлаш жараёнида бадиий тил хусусиятини ўрганишга йўллаш; 3) ёзувчи услубининг ўзига хос жиҳатларини аниқлашга эришиш воситасида ўқувчиларни санъат асарларини бадиийлик ва ҳаққонийлик тамойиллари асосида баҳолашга ўргатиш.

Хозирги даврда мактаб олдидаги энг асосий вазифалардан бири жамиятимизнинг ижтимоий фаол аъзоларини - ҳамма жабҳада ўзининг мустақил қарашлари, фикрларига эга бўлган, ҳар қандай шароитда мустақил ҳаракат қила олгандагина турли ижтимоий-сиёсий ва маърифий-ахлоқий муаммоларни ўз билими ва ҳаётий тажрибалари заминида тўгри ҳал қила билувчи фуқароларни тарбиялаш эканлиги барча Уқитувчиларга маълум. Ушбу муҳим вазифани бажариш улардан ҳар бирининг жамиятимиз олдидаги шарафли бурчи саналади. Myc тақил фикрловчи фуқароларни тарбиялаб етиштиришда бошқа барча фан устозлари қаторида Узбек тили Уқитувчилари ҳам фаол иштирок этишлари - давр талаби. Бунинг учун эса ҳар қайси Уқитувчи, аввало, ушбу соҳадаги ишлар кУлами, мазмуни, услубияти ҳақида аниқ тасаввурга эга бУлиши керак. Маълумки, адабиёт дарсларида Уқувчиларни мустақил фикрлашга Ургатишнинг бош вазифаси уларда адабиётнинг ижтимоий ҳаётдаги Урни, сУз санъати сифатидаги хусусиятлари, адабий тараққиёт қонунлари ва жамият аъзоларини юксак маънавий қадриятларимиз руҳида камол топтиришдаги имкониятлари, бадиий ижод жараёнининг табиати, адабий жанрлар, бадиий тасвир воситалари, вазн ва қофия, бадиий тил назарияси, у ёки бу асарнинг гоявий-бадиий қиммати, лирик ёки эпик қаҳрамонлар қиёфаси, ижодкорнинг уларни чизишдаги бадиий маҳорати ҳақида атрофлича билимга эга бУлиши ҳамда юқорида таъкидланган масалаларни мустақил баҳолаш малакасига эга бУлишни тақозо этади. Бундай билим ва малака эса Уқувчиларга 5-9-синфлардаги Узбек тили дарслари давомида аста-секинлик билан изчил равишда сингдириб борилади. Мамлакатимизнинг йирик услубшунос олимлари, кУплаб етук Уқитувчиларнинг тажрибалари Уқувчиларни адабиёт дарсларида мустақил фикрлашга Ургатишнинг энг мақбул усулидан суҳбат-мунозара, баҳс, хилма- хил ноанъанавий дарсларда синфни фаол иштирок эттириш эканлигини узил- кесил аниқлаб берган. Бундай шакллардаги дарслар , аввало , Уқувчиларни Уқитувчи томонидан қУйилган муаммо, савол, вазифа устида Уйланишга ,

жавоб излашга сафарбар этади. Шунинг Узи ижодий жараён бУлиб, Уқувчидан Уз билимларини фаол ишга солиш, хилма-хил жавоб вариантлари устида бош қотириб, изланиб, тУгри хулоса чиқаришни талаб қилади. Албатта, Уқувчи бу жараёнда Уқитувчи томонидан берилган маълумотлар, дарсликдаги тайёр кУрсатмалар доирасида чегараланиб қолмай, уларни тУлдиришга интилиши, Уқитувчи ҳам уни худди шу хил фаолиятга йУналтириб бориши зарур. Иккинчи босқичда Уқувчи Узи аниқлаган ва тУгри деб билган илмий хулосаларини жавоб тарзида шакллантириш устида ишлайди, яъни Уз фикрини саводли ифодалаш устида бош қотиради. Бу эса огзаки саводхонликни шакллантиришда алоҳида аҳамиятга эгадир. Зеро, Уқитувчи айтганларини ёки дарсликдаги фикрларни айнан такрорлашдан фарқли Улароқ, мазкур жараён соф ижодий моҳият касб этади. Уқувчиларни мустақил фикрлашга даъват этувчи бу хил вазифаларни изчил бажариш давомида Уқувчиларнинг огзаки нутқлари тобора такомиллашиб б op ади. Учинчи , ҳал қилувчи босқичда Уқувчи Уз қарашлари, хулосаларини синф олдида баён қилар экан, Узи учун масъулиятли, лекин гоят аҳамиятли бир жараённи бошидан кечиради. Унинг хулосаларига синф, аввало, Уқитувчи баҳо бериб, уларнинг тУгри ёки асоссизлигини тан олган, жавоби тУгри деб топилган ва Уқитувчи томонидаи рагбатлантирилган Уқувчи онги, қалбида Уз хулосаларидан қониқишгина эмас, б a лки Уз билим ва малакаларининг зарур даражада эканлигига, қУйилган муаммони мустақил ҳолда ҳал этишга қодирлигини англаш унга кУтаринки бир py ҳ багишлаб, кейинги дарсларда янада фаолроқ иштирок этишга интилишни вужудга келтиради, уни завқлантиради. Утмиш бадиий ижодини давлат стандарти томонидан белгиланган дастур асосида Ургатиш Уқитувчидан, аввало, назарий билимларни: мумтоз адабиётнинг тасвир усуллари, бадиий ифода воситалари, вазн ва қофиядан фойдаланиш маҳорати, ундаги ранг-баранг лирик ва эпик тимсоллар талқини ҳақида атрофлича билимга эга бУлишни тақозо этади. Мумтоз

адабиётимизнинг бадиий тасвир тамойиллари , тасаввуфий тимсоллар моҳияти, хилма-хил шеърий шакллар ва жанрларнинг хусусиятлари, шеърий санъатлар, аруз ва қофия ҳақидаги илмлардан, айни вақтда мумтоз шеъриятимиз ва насримизнинг етук намояндалари ижодидан атрофлича хабардор бУлган Уқитувчиларгина бу мураккаб вазифаларнинг уддасидан чиқа оладилар. Узбек тилини иккинчи тил сифатида Урганувчи Уқувчилар адабий тур ва жанрларни, бадиий ифода воситалари ва шеърий санъатларни билишлари , уларнинг асар мазмунини очишдаги аҳамиятини англашлари лозим. 5-6-сифларда адабиётнинг сУз санъати эканлиги ҳақида дастлабки маълумотлар Узлаштирилгач, дастурда белгиланган ижодкорлар ҳаёти ва фаолияти, адабий мероси билан Уқувчиларни таништириш назарда тутилган. Ана ш y маълумотнинг мазмундорлиги, жозибадорлиги Урганиладиган асарга Уқувчилар қизиқишини уйготишда муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам ижодкор ҳаёти ва фаолияти ҳақидаги Уқитувчи маърузаси жонли ва мароқли ҳикоя тарзида уюштирилиши зарур. Бундай ҳикоя мазмуни эса шоир яшаган даврдаги ижтимоий-сиёсий ва маданий-адабий ҳаёт, ижодкор шахси, оиласи, устозлар, халқ ҳаётига, Уз давридаги воқеаларга муносабати, асарлари ва уларнинг яратилиш тарихи, ижтимоий-маърифий ва тарибиявий аҳамияти, ҳозирги кунда истиқлол маънавиятини шакллантириш ва камол топтиришдаги қиммати ҳақидаги маълумотларни Уз ичига олиши керак. Ижодкор ҳаёти ва фаолияти ҳақида маълумот беришга багишланган суҳбат давомида эътибор қилиниши лозим бУлган яна бир муҳим жиҳат мавжуд: Уқитувчи мазкур суҳбатни олиб борар экан , Урганилиши назарда тутилган асарлар матнини Узлаштириш ва уларни гоявий-бадиий таҳлил қилишда қУл келадиган воқеа-ҳодисаларга диққат қилиши зарур бУлса, дарсликдаги маълумотни тУлдириши лозим. Мазкур асарга қизиқишни кучайтирадиган яна бир восита уни ифодали Уқишдир. Ха, шеърий асарнинг синфда таъсирчан қилиб бадиий Уқилиши Уқувчиларни ҳеч қачон лоқайд қолдирмаслиги, уларнинг руҳиятига кириб бориб, ижобий таассурот ҳосил

қилиши , бу эса асарга қизиқишни кучайтириши кУплаб тажрибалар билан далилланган. Хусусан, синфда бадиий қилиб ёддан Уқилган асарлар Уқувчилар эътиборини Узига тортишдан ташқари, санъаткорлик билан Уқиётган устозга эҳтиром ҳиссини тарбиялайди, уларнинг ҳар бирида асарни худди шундай Уқишга ҳавас уйготади. У эса сУз санъатига муҳаббатни камол топтириш жиҳатидан алоҳида аҳамиятга эгадир. Шунинг учун ҳам биз Уқитувчиларга Узлари Уқитаётган синфларнинг дарсликларидан Урин олган шеърий асарларни ёки улардан парчаларни ёд олиб, дарс давомида бадиий Уқиб беришларини тавсия қиламиз. Албатта, шеърият намуналарини ифодали Уқишнинг Узига хос мураккабликлари мавжуд. Бу асарларнинг аксарияти аруз Улчовлари асосида яратилганлиги туфайли мазкур Улчов хусусиятларидан хабардор Уқитувчиларгина уларни ифодали Уқиб бера оладилар. Аруз вазни қоидалари бу вазн асосида яратилган асарларни ифодали Уқиш усуллари A нвар Хожиаҳмедовнинг "Мактабда аруз вазнини Урганиш" ("Уқитувчи", 1995) китобида баён қилинган. Уқитувчилар ана ш y китобдан аруз тизимининг назарий асосларини Узлаштиришлари, Уқиш чогида қисқа, чУзиқ ва Ута чУзиқ ҳижоларнинг Уқилишини билиб олишлари мумкин. Шубҳасиз, асарни ифодали Уқиш чогида фақат вазн хусусиятлари сақланибгина қолмасдан, шоир ифодалаётган гоялар , у чизган лирик ёки эпик тимсоллар руҳияти, туйгулар олами ҳам ёрқин акс этиши зарур. Шеърий асарни шундай Уқиш керакки, лирик қаҳрамон ҳиссиёти Уқувчи қалбига кУчсин, эпик тимсоллар ҳаёти, кечинмалари Уқувчи дилини Узига мафтун қилиб, уни асар воқеаларининг фаол кузатувчисига, иложи бУлса, иштирокчисига айлантирсин. Асар матнини Узлаштириш мумтоз адабиёт намуналарини Урганишнинг энг муҳим жиҳатларидан. Таҳлил қилинаётган шеърий ёки насрий асар мазмунини пухта Узлаштирмай туриб, унинг таҳлилига киришиш фойдасиз машгулот. Уқувчи а cap мазмунини атрофлича англаб етгандагина унинг гоявий-бадиий

таҳлилини тушуна олади. Асар матни устида ишлаш давомида Уқувчилар Уқитувчи раҳбарлигида: - асардаги барча қийин сУзлар мазмунини англаб олишлари; - шеърий асарнинг ҳар бир байти, ҳ ap қайси мисрасида ифодаланган мазмунни тушуниб етишлари, - асарда қУлланган ҳар бир тасвирий воситалари, шеърий санъатларни аниқлашлари; - ижодкор тасвирлаган лирик кечинмалар ёки эпик тимсолларни нг етакчи хусусиятлари билан атрофлича танишишлари; - асарнинг вазни ва қофия тузилиши ҳақида маълумотга эга бУлишлари зарур. 5-6-синфларда мумтоз адабиёт намуналари матнини Узлаштиришда шеърий асар бУлса, байтма-байт, насрий асар бУлса, жумлама-жумла шарҳлаш усули яхши натижа беради. Бу жараён Уқитувчи бошчилиг и даги суҳбат тарзида уюштирилиши маъқул. У қитувчи саволлари: - асардаги тушунилиши қийин бУлган сУз ёки иборалар мазмуни; - мисра ёки байт мазмуни, - тасвир воситалари тури ҳамда асардаги вазифаси; - бутун асар мазмуни ҳақида бУлиши мумкин. Мумтоз адабиёт намуналарини гоявий-бадиий таҳлил қилиш ҳам Уқувчиларнинг фаол иштирокида олиб борилади. Суҳбат жараёнида асарларнинг мавзуси , ижодкор илгари сураётган гоя, лирик ёки эпик тимсолларнинг маънавий қиёфаси, муаллифнинг шеърий санъатлар, тил бойликларидан фойдаланиш маҳорати, асарнинг тарбиявий аҳамияти изчил очиб борилади. Ана шу масалаларнинг ҳар қайсиси Уқитувчи саволларига Уқувчилар жавоби орқали ёритилади. Жавоблар Уқитувчи томонидан якунлаб борилади, албатта. Асарда ифодаланган гояни белгилашда Уқитувчи "Биз Урганаётган асар билан шоир Уз замондошлари ва келажак авлодларни нимага чақиради?'',

"Ижодкор Уз асарини яратишда қандай мақсадни назарда тутган?" каби саволлардан фойдаланиши мумкин. Уқувчилар асарда гавдалантирилган лирик ёки эпик тимсоллар қиёфасини аниқлаш жараёнида ҳам фаол иштирок этадилар. Албатта, эпик қаҳрамонлар маънавий қиёфасини Урганиш унча мураккаб эмас. Асар мазмунини пухта Узлаштирган Уқувчилар у ёки бу эпик қаҳрамон фаолиятини баҳолашда қийналмайдилар. Лирик қаҳрамонларга баҳо бериш эса муайян малакани талаб этади. Масалан, Бобур рубоийлари таҳлил этилар экан, Уқитувчи: "Бобур рубоийларида қандай инсоннинг кечинмалари, ички олами акс эттирилган?", "Бу туйгуларни шоҳ ва шоир Бобурнинг дилидаги ҳиссиётлар деб ҳисоблаш мумкинми?, "гайси рубоийларда кечинмалар фақат Бобургагина хос?", "гайси асарларда фақат Бобур эмас, балки барча пок қалб инсонларга ҳам хос фазилатлар акс эттирилган?" каби саволлар асосида шоирнинг лирик қаҳрамони ҳақида атрофлича тушунча ҳосил қилиш мумкин. 5-6-синфлардаги дарслар давомида лирик ва эпик асарларнинг гоявий мазмунинигина Узлаштириб қолмай, улар бадиий хусусиятларини, ижодкорнинг бадиий салоҳиятини ҳам Урганиб бориш муҳимдир. Шундагина Уқувчилар сУз санъатининг гУзалликлари билан танишиб борадилар. Бу синфларнинг Уқувчилари мумтоз асарларда, хусусан, шеърият намуналаридаги хилма-хил бадиий тасвир воситаларини, жумладан, ташбеҳ (Ухшатиш), ташҳис (жонлантириш), муболага, истиора, интоқ, ирсоли масал, тажнис ва бошқаларни аниқлашда қизиқиш билан иштирок этадилар, қофияларни осонгина белгилай оладилар. Бу хил таҳлил Уқувчиларнинг фаоллигида ва Уқувчининг бевосита раҳбарлигида уюштирилади. Уқитувчи Уз ҳикоясини фақат дарсликлардаги маълумотлар билангина чекламай, бошқа асарлардан олинган янги тафсилотлар, муҳим фактлар билан тУлдириб борса, айни муддао бУлади. Шунингдек, ҳикоя давомида ижодкор асарларидан танланган аҳамиятли парчаларни Уқиб бериш ҳам дарс самарадорлигини оширади. Бу жараёнда кУргазмалиликдан кенг

фойдаланиш, хусусан, расмлар, хариталар, ёзувчи асарлари нашрлари, альбомлар, магнит ленталаридаги ёзувлар, видеофильмлар ва бошқалардан фойдаланиш, эшиттириш ҳам ҳикоя таъсирчанлигини кучайтиради. Ижодкор ҳаёти ва фаолияти Узлаштирилар экан, Уқитувчи дастур бУйича монографик ва мустақил тарзда Урганиладиган асарларга замин яратиши, жумладан, шу асарларнинг вужудга келиши билан боглиқ ҳаётий маълумотларни бериб бориши ниҳоятда муҳим. Бу синфларда адабий асарлар матни устида ишлаш масъулиятли жараён бУлиб, Уқитувчидан кенг қамровли билим ва юксак педагогик маҳоратни талаб қилади. Умумтаълим мактаблари дастури бу босқичда хилма-хил жанрлар, ранг-баранг мавзулар, турли ижодий услублар қУлланган қатор- қатор шеърий санъатларга бой лирик ва лиро-эпик асарларни Урганишни назарда тутади. Бинобарин, Уқитувчи уларнинг барчаси бУйича етарли даражадаги назарий маълумот ва услубий малакага эга бУлгандагина бу асарларнинг пухта Узлаштирилишига эриша олади. Бу синфларда матн устида ишлаш асарларни ифодали Уқишдан бошланади, албатта. Биз назарда тутаётган аксарият асарлар аруз Улчов тизими асосида яратилган. Шундай экан , ҳар бир шеърий обида ана шy тизим хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда Уқилиши керак. Лиро-эпик асарлардаги тимсоллар таҳлили ҳамиша Уқувчиларга завқ багишлайди. Зеро, бу хил асарларда тасвирланган қизиқарли воқеалар, ҳаяжонли бадиий лавҳалар асар қаҳрамонлари қиёфасини очишда қУл келади. Асар қаҳрамонларига баҳо бериш жараёнида Уқувчиларнинг эркин фикрлашларига кенг имконият яратиш, баҳс-мунозара усулидан фойдаланиш, тест саволларини қУллаш дарсга қизиқишни кучайтириб, мустақил фикрлаш малакаларининг мустаҳкамланишига ёрдам беради. Навбатдаги вазифа асарни бадиият нуқтаи назаридан таҳлил қилиш , ижодкорнинг бадиий салоҳияти: асар композицияси, тимсолларнинг тУлақонлиги, нафосати, оҳанг латофатини яратишдаги маҳоратини Урганишдан иборатдир.

Назм дарслари Утилганларни якунлашнинг мақбул шаклларидандир. Ижодкор Уқитувчиларимиз бу хил машгулотларнинг хилма-хил усулларини дарс жараёнига татбиқ этиб, ижобий натижаларга эришмоқдалар. Уқитувчиларга назм дарсларининг қуйидаги турларини тавсия этамиз: 1. Байт барак (баҳру байт) усулидаги назм дарси. Бу хил машгулотларда Уқувчилар бир ёки бир неча шоир ижодидан байтлар ёдлаб, икки гуруҳга бУлиниб, мусобақалашадилар. Натижада Урганилган асарлар пухтароқ Узлаштирилади. 2. Уқувчилар икки гуруҳга бУлиниб, бир ёки бир неча шоир ижоди бУйича баҳслашадилар: бир томондаги Уқувчи байт ёдлайди, иккинчи томондаги гуруҳ унинг қайси асардан олингани, шеърий санъатлари, иложи бУлса, вазни ва қофиясини топадилар. СУнг иккинчи гуруҳ биринчисига худди шундай топшириқ беради. Мусобақани Уқитувчи якунлайди. 3. Уқитувчи синф Уқувчиларининг барчасига бир байт ёзилган карточкалар тарқатади. Икки гуруҳга бУлинган Уқувчилар галма-галдан байтларни ифодали Уқиб таҳлил қиладилар. Ижодкор Уқитувчилар назм дарсларининг яна бошқа кУринишларини ижод қилишлари мумкин, албатта .

Фойдаланилган адабиётлар: 1. А.Хожиаҳмедов. Шеърий санъатлар ва мумтоз қофия. – Т.: Шарқ, 1998, 160 б. 2. А.Хожиаҳмедов. Шеърий санъатларни биласизми? – Т.: Шарқ, 1999, 96 б. 3. А.Хожиаҳмедов. Мумтоз бадиият малоҳати. – Т.: Шарқ, 240 б. 4. А.Хожиаҳмедов. Мактабда Урганиладиган мумтоз шеъриятнинг вазн кУрсаткичлари. – Т.: Шарқ, 2001. 5. А.Хожиаҳмедов. Узбек арузи лугати. – Т.: Шарқ, 1998. 6. А.Хожиаҳмедов. Мактабда аруз вазнини Урганиш. – Т.: Уқитувчи, 1995. 7. А.Хожиаҳмедов, О.Мадаев. Узбек адабиётидан тест-синов учун машқ саволлари. – Т.: Университет, 1993. 8. А.Хожиаҳмедов, Ё.Тожиев, О.Мадаев. Умумий Урта таълимнинг давлат таълим стандарти ва янги Уқув дастурини амалга тадбиқ этиш бУйича услубий тавсиялар (5-9-синфлар). – Т., 2000, 64 б. 9. Н.Ууломова, С.Мирзараҳимова. Адабиётдан VIII синф учун йУриқнома ва режалаштириш. – Т., 2001. 10. Н.Ууломова. Адабиётдан IX синф учун ДТС асосида режалаштириш ҳамда йУриқнома. – Т., 2002. 11. Т.Зиёдова. Уқувчиларни мустақил фикрлашга Ургатиш. – Т., 2002. 12. www.Ziyonet.uz

Похожие

Матн. Матн турлари. Ўзбек тили дарсларида матн устида ишлаш методикаси

Чет тили дарсларида грамматикани ўрганиш ва ўргатиш

Она тили дарсларида дидактик ўйинлардан фойдаланиш

Ўзбек тили нутқ маданиятининг асоси

Чет тили дарсларида бекатларда чет тилини ўрганиш усулидан фойдаланиш