Укиш дарсларида бадиий асарларни жанрий хусусиятларига кура урганиш - Педагогиka - Рефераты

Укиш дарсларида бадиий асарларни жанрий хусусиятларига кура урганиш

Загружено в:

23.09.2022

Скачано:

0

Размер:

47.779296875 KB

Укиш дарсларида бадиий асарларни жанрий хусусиятларига кура урганиш Режа: 1. Эртакни ўқиш методикаси 2. Кумуш қиш ўқув материали. рангин қорлар. Оллоёр. 3. Хикояни укиш методикаси

Бошланғич синфларнинг ўқиш дарсларида гарчи илмий жиҳатдан бўлмаса-да, амалий жиҳатдан турли жанрга мансуб асарлар ўқиб ўрганилади. Ўқиш дарсликларга, асосан, ҳикоя, шеър, эртак, масал, мақол, достон, ривоят ва топишмоқ каби жанрдаги асарлар киритилган. Булардан ташқари, илмий- оммабоп асарлар ҳам ўқитилади. Турли жанрдаги бадиий асарлар қурилиши, услуби жиҳатидан ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, уларнинг ўқувчиларга таъсири ҳам ҳар хил бўлади. Табиийки, ҳар бир жанрга оид асар матни лингвистик жиҳатдан ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Масалан, шеърий асарлар матни ҳикоя матнидан, эртак матни шеър матнидан, илмий-оммабоп мақола матни масал жанрига таалуқли асарлар матнидан тубдан фарқ қилади. Топишмоқ предмет, воқеа- ҳодисалар ўртасидаги ўхшашликни таққослаш орқали ўзлаштирилса, мақоллар мазмуни ҳаётий мисоллар воситасида шарҳлашни тақозо этади. Шунга кўра, турли жанрдаги бадиий асарларни ўқишда ўқитувчидан унга мос усуллар танлаш талаб этилади. ЭРТАКНИ ЎҚИШ МЕТОДИКАСИ Халқ оғзаки ижодида эртак жанрининг болалар томонидан яхши қабул қилиниб, қизиқиб ўқилишининг сабабларидан бири эртак тилининг таъсирчанлиги, ўткирлиги, маънодорлиги ва халқ тилига яқинлигидир. Эртакларнинг кўпчилигида реал ҳаёт тасвири саргузашт элементлар билан қўшилиб кетади. Эртакнинг ўткир мароқли сюжети, воқеа ривожидаги фавқулодда ажойиб вазият болаларни мафтун қилади, ундаги мард, кучли, топқир, довюрак, чаққон қаҳрамонлар, эртакнинг ғоявий йўналиши, унда эзгулик кучининг - яхшиликнинг доимо ғалаба қилиши болаларни ўзига тортади. Эртакда қабул қилинган ҳикоя қилиш шакли бир хил сўз ва ибораларнинг қайта-қайта такрорланиб туриши, оҳангдорлиги, тилининг таъсирчанлиги, ифода воситаларининг жонлилиги, болалар учун жуда қизиқарлидир.

Эртакда қатнашувчилар кўпинча раҳмдил, сахий, адолатли ҳамда уларнинг акси бўлган ёвуз, бахил, очкўз образларга бўлинади. Эртакнинг педагогик қиймати шундан иборатки, ўқувчилар унда тўғрилик, ҳалоллик ғалаба қилганидан, камбағал кишилар қийинчиликдан қутилганидан, яъни яхшилик, эзгулик рўёбга чиққанидан ва ёмонлик, ёвузлик маҳкумликка учраганидан қувонадилар. Улар ҳаётда ҳам доимо шундай бўлишини истайдилар. Масалан, «Ҳалоллик» эртагида (3-синф) асосий фикр камбағалларга ёрдам кўрсатиш, ўз меҳнати билан ҳаёт кечириш бўлиб, бу ҳатто бутун халқ истаги эканлиги ғояси илгари сурилган бўлса, «Ҳийлагарнинг жазоси» эртагида (4-синф) соддадилнинг тўғрилиги ҳийлагарнинг макри устидан ғолиб келиши, хиёнат жазосиз қолмаслиги ғояси илгари сурилган. Ҳар икки эртак ҳам тўғрисўзлиликнинг ғалабаси билан якунланади. Бундай ғалаба маиший эртаклардан ташқари, сеҳрли эртакларда ҳам ифодаланган. Эртак болаларда қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатини муҳокама қилиб, баҳолаш кўникмасини ўстириши билан бирга яхшиликнинг доимо ғалаба қозонишига ишонч уйғотади. Ўқувчилар эртакни таҳлил қилиш жараёнида «Кишилардаги қандай сифатлар сизга ёқди? (ёки ёқмади?) Нима учун?», «... нима учун жазоланди? (ёки рағбатлантирилди?)», «Нима учун эртакдаги баъзи қаҳрамонларга ҳатто табиат кучлари ҳам ёрдам беради? (ёки баъзиларидан юз ўгиради?)» каби саволларга жавоб топиш жараёнида мушоҳада қиладилар, муҳокама қилиб, хулосага келадилар. Бошланғич синфларда ҳайвонлар ҳақидаги эртаклар кўпроқ ўқитилади. « Бўрининг табиб бўлгани ҳақида эртак» (Анвар Обиджон), «Кўзача билан тулки», «Олапар, Мош, Мусича» каби эртаклар аниқ ҳаётий ҳикоялар тарзида ўқитилади ва таҳлил қилинади. Эртак матни устида ишлашда танлаб ўқиш, саволларга жавоб бериш, ўқувчиларнинг ўзлари эртак мазмунига оид саволлар тузиб, жавоб беришлари, режа тузиш, қайта ҳикоялаш, ижодий давом эттириш, эртак айтиш, қаҳрамонларни график тасвирлаш каби иш турларидан

фойдаланилади. Бундай эртакларда ҳайвонларнинг одатлари таҳлил қилинади, аммо уларни кишилар характерига таққослаш тавсия қилинмайди. Мактаб тажрибасидан маълумки, кичик ёшдаги ўқувчилар эртакдаги ҳайвонлар гапирмаслигини, тулки ва турна бир-бириникига меҳмонга бормаслигини яхши биладилар, аммо эртаклар дунёсини ҳаётий ҳикоя каби қабул қиладилар. Эртакни ўқиб таҳлил қилганда, барча ишлар унинг мазмунини яхши идрок этишга, сюжет ривожини, қатнашувчи персонажларнинг хатти-ҳаракати, ўзаро муносабатларини тўғри тасаввур этишга йўналтирилади. Бунда танлаб ўқиш ва қайта ҳикоялашнинг аҳамияти катта. Масалан, «Одобли бўлиш осонми?» (А. Обиджон) эртагининг мазмунини ўзлаштириш учун қуйидаги топшириқлардан фойдаланиш мумкин: 1. Сичқончанинг онаси билан қилган суҳбатини ўқинг. Сичқончанинг «Одобли бўлиш учун нималар қилиш керак?» деган саволига онаси қандай жавоб қайтарганлигини сўзлаб беринг. 2. Сичқончанинг Мушук билан учрашган ҳолати акс эттирилган ўринни топиб ўқинг. Нима учун «Шум Бароқ» кўзидаги ёвузлик бирданига сўнади? 3. Эчки нима учун Сичқончани «Кам бўлма» деб дуо қилади? Шу ўринни топиб ўқинг. Эртакни таҳлил қилишнинг охирги босқичида «Эртакда сизга жуда ёққан жойини топиб ўқинг», «Нима учун айнан шу жойи ёққанини айтинг», «Ҳаётингизда эртакдаги воқеаларга ўхшаш воқеалар бўлганми?» каби савол- топшириқлар ёрдамида ўқувчиларнинг эртак хулосасини тушунишларига эришилади. Бошланғич синф ўқувчилари ҳайвонлар ҳақидаги эртаклардан ташқари, «Давлат», «Илм афзал», «Ҳийлагарнинг жазоси», «Ҳунарсиз киши ўлимга яқин» каби маиший эртакларни ҳам ўқийдилар. Бундай эртакларда халқ ўз ҳаётини ҳикоя қилади, шу сабабли ўқувчилар эртакни ўқигач, ўтмишдаги халқ ҳаётини, ўй-фикрлари ва орзу-истакларини билиб оладилар.

Бундай эртакларни таҳлил қилиш бадиий ҳикоя тарзида уюштирилади. Болалар ўқитувчи раҳбарлигида эртакда қатнашувчиларнинг ҳулқ - атвори, айрим хатти-ҳаракатларини баҳолайдилар, уларнинг бир-бирларига бўлган муносабатларини айтадилар ва шулар асосида айрим образлар ҳақида хулосалар чиқарадилар, эртак режасини тузадилар, эртакни ролларга бўлиб ўқийдилар. «Давлат» эртаги (4-синф) оддий турмушга тегишли ҳодисаларни тасвирловчи эртакдир. Эртакни ўқишга тайёрлаш учун ота-боболаримиз атрофни, табиатни, борлиқни қандай тасаввур этишлари ҳақида суҳбат ўтказилади. Бундай суҳбат эртакдаги бадиий образларни, уларнинг ўзаро муносабатларини, хулқ-атворлари, характерларини тўғри тушунишга ёрдам беради. «Давлат» эртаги матни устида ишлаш жараёнида ўқувчилар «Деҳқоннинг хонадони қандай ҳаёт кечирар экан?», «Нима учун Давлат деҳқоннинг хонадонидан кетишни истамайди?» каби саволларга жавоб топиш орқали эртак қаҳрамонларини баҳолайдилар, аҳил ва иноқ бўлиб, ҳалол меҳнат қилиш лозим деган хулосага келадилар. Эртак устида ишлашда болаларни эртакни ўқишгагина эмас, балки уни айтиб беришга ўргатиш ҳам муҳимдир. Эртак айтиш оғзаки нутқни ўстиради, болалар нутқини янги сўз ва иборалар билан бойитади. Ўқувчиларни 1-синфдаёқ эртак тилидан эркин фойдаланишга ўргатиш учун эртак билан биринчи таништиришда уни ўқитувчи айтиб бериши мумкин. Ўқувчи эртак мазмунини ўзлаштириб олгандан сўнг, унинг тили устида ишлашга алоҳида аҳамият қаратилиши зарур. Эртак мазмунини қайта ҳикоялашда, қаҳрамонларга тавсиф беришда ўқувчиларнинг ўз нутқида тил воситаларидан ўринли фойдаланиш талаб қилинади. Тил воситаларидан фойдаланиш учун талаб ва вазият, эҳтиёж яратиш зарур. Эртак тилида шундай сўз ва иборалар борки, улар болага ўзгача таъсир кўрсатади. Масалан, «Йўлбарс, Тулки ва Бўри» эртагида «Тоғ эчкиси сиз улуғимизники бўлсин», «Қуён сиз подшоҳимизнинг эрталабки нонуштангиз

бўлсин», «Кийик кечқурунги таомингиз , қўй кундузги хўрагингиз бўлсин» каби гаплар таркибидаги ажратиб кўрсатилган сўзларга ўқувчилар диққати қаратилиб, эртакни сўзлаб бераётганда улардан нутқда фойдаланишларига эришиш зарур. Эртакларда келтирилган мақоллар устида ишлаш, уларда илгари сурилаётган ғояларни болалар онгига етказиш, ёд олдириш йўли билан боғланишли нутқни ўстириш, нутқнинг таъсирчанлигини ошириш лозим. Масалан, «Ростгўй бола» (1-синф) эртагида бола ўз ростгўйлиги билан подшога маъқул бўлганлиги ҳикоя қилинган. Эртак ғоясига мос хулоса эса «Бошингга қилич келса ҳам тўғри гапир» мақоли билан ифодаланган. Ўқувчилар ушбу мақол мазмунини тушуниб олишса, ўзлари ҳам юқоридаги каби эртак тузиб, ҳикоя қилиб беришлари мумкин. Сўз маънолари устида ишлашда бошланғич синф ўқувчиларига мос бўлган усуллардан бири расмдан фойдаланишдир. Масалан, 2-синфда «Кўнгилчан ўтинчи» эртагида қайин , эман , шумтол , заранг , зирк , тоғтерак , қарағай , қайрағоч , чинор каби дарахт номлари келтирилган. Уларни бола кўз олдига келтира олмайди. Эртакни ўқишдан олдин шу дарахт расмларини кўрсатиб, унинг ўзига хос хусусиятларини изоҳлаш ва номларини айтиш лозим. Шундан сўнг дидактик ўйин ўтказилади: «Дарахт расмлари болаларга бўлиб берилади. Ҳар бир ўқувчи ўзига берилган расмдаги дарахтнинг номини айтиши ва эртакдаги шу дарахтнинг сўзини ўз сўзлари билан айтиб бериши керак бўлади». Шу эртакни ўқиб, мазмуни билан таништирилгач, ўқувчилардан шайланиб , рўпарасида , шарбат , хайрли иш , хивчин , муҳайё сўзларининг маъноси сўралади. Жавоблар тўлдирилади, умумлаштирилади. Юқоридаги барча фикрларни ҳисобга олганда, эртакни ўрганиш дарсларининг қурилиши қуйидагича бўлиши мумкин: 1. Ўқувчиларни эртакни идрок этишга тайёрлаш; 2. Ўқитувчининг эртакни ифодали ўқиши, ёд айтиб бериши;

3. Эртакни ўқувчилар қай даражада идрок этганликларини аниқлаш мақсадида қисқача суҳбат ўтказиш; 4. Эртакни қисмларга бўлиб ўқиш ва таҳлил қилиш; ундаги айрим тасвирий воситалар, маънодош сўзларни топиш, луғат иши (айрим сўзлар маъносини тушунтириш); 5. Эртакни айтиб беришга тайёрланиш (ичда ўқиш); 6. Эртакни сўзлаб бериш; 7. Умумлаштирувчи суҳбат (эртак ғоясини очиш); 8. Маълум вазифа билан эртакни қайта ўқиш (ижодий ва мустақил ишлар); 9. Вазифани текшириш ва якунлаш; 10. Уйда эртакни ўқиб (ёки айтиб) беришга тайёрланиш. Эртак ўтиш дарси намунасини келтирамиз: Кумуш қиш Ўқув материали. Рангин қорлар. Оллоёр. Дарснинг мақсади. 1. Ўқувчиларнинг қиш фасли ҳақидаги тушунчаларини бойитиш. 2. Табиатдан завқ олишга, унга зарар келтирмасликка ўргатиш. 3. Уларни мустақил фикрлаш қобилиятларини ўстириш, хотирасини мустаҳкамлаш. Ўқиш кўникмаларини такомиллаштириш, луғатини сўзлар билан бойитиш. Дарс тури. Янги билим берувчи, эртак ўқиш дарси. Дарс методи. Изоҳли ўқиш, мустақил иш методи, гуруҳларда ишлаш. Дарснинг жиҳози: Қоғоз, фломастер, елим, қисқич, қайчи, микротестлар, аквариум, балиқлар, рағбатлантириш учун жетонлар. Синф шароити. Ўқитувчи турли усуллар билан ўқувчиларни гуруҳларга ажратади. Синфдаги парталар доира шаклида қўйиб чиқилади. Ташкилий қисм. Синф ўқувчилари гуруҳга бўлиниб ўтирадилар. Ўқитувчи гуруҳлар билими тенг бўлиши учун қизил, кўк, оқ, йзшил, сариқ рангли

доирачалардан фойдаланиши мумкин. Бир хил рангдаги доира эгалари бир гуруҳни ташкил этиши айтилади. Ҳар бир гуруҳ ўзига ном танлайди. Бунинг учун ўқувчиларни дарсга ҳозирлаш, қизиқтириш, ҳаракатга келтириш, мавзуни мустақил англаб етишлари учун топишмоқлардан фойдаланиш лозим. – Топишмоқнинг жавобини топинг. Елакдан ун эланди Супра унга беланди. — Қор қайси фаслда ёғади? —Ўйланг, бугун ўрганадиган ўқиш мавзуимиз ҳам нима ҳақида экан? Доскага бўлим номи - «Кумуш қиш» ёзилади. Сўнг гуруҳга қиш фасли билан боғлиқ ҳолда ном танлашлари мустақил иш қилиб берилади. Тахминан 1-гуруҳ «Қорпарча», 2-гуруҳ «Аёзбобо», 3-гуруҳ «Қорбобо», 4- гуруҳ «Сумалак», 5-гуруҳ «Қиш» деб номлайди. Гуруҳ аъзолари ўзларининг ичидан сардор сайлайди. Дарснинг бориши. И. Чақирув босқичи. Гуруҳлар тақдимоти. Ҳар бир гуруҳ ўз номининг маъносини изоҳлайди, номини ифодаловчи расм чизиб кўрсатиши ҳам мумкин. 1-гуруҳ — «Қорпарча»: Мен қиш фаслида дунёга келганман. Қир-адир, тоғу-тош, дала-даштда учиб, ўйноқлаб ерга томон интиламан. Ҳаммаёқни оқ чойшаб билан ўрайман. Мен ёғганда болалар, ҳатто катталар ҳам қорбўрон ўйнайди, қорбобо ясашади. Қорхат ёзишади. 2-гуруҳ — «Аёзбобо»: Мен иссиқ ҳавони совутаман. Ерларни, сувларни музлатаман. Мен туфайли яхмалаклар пайдо бўлади. Болалар яхмалакда чанғида, чанада учади, конки отади. Тарновларда сумалаклар осилади. 3-гуруҳ — «Қорбобо»: Мен қиш фаслида болаларнинг энг севимли бобосиман. Узоқ-узоқ ўлкалардан уларга янги йил байрами совғаларини, қорқизимни олиб келаман. Уларнинг куй-қўшиқлари, ўйин-кулгилари жаранглаган байрамни бирга нишонлайман. Мен туфайли Аёзбобонинг

изғирин совуқларини сезмайдилар. Мен уларга куч-қувват бағишлайман. Ҳаммангизни янги — қутлуғ йилингиз билан табриклайман. 4-гуруҳ — «Сумалак»: Мен Аёзбобо билан Қорпарчаларнинг фарзандиман. Томларнинг бўғотида қишнинг қуёш нурларида ялтираб тураман. У ердан болаларнинг ўйин-кулгиларини томоша қиламан. Бориб болаларга қўшилиб ўйнай олмаганимдан кўзларимдан чак-чак ёшим оқади. Шу кўз ёшларим билан ернинг дардларига малҳам бўламан. 5-гуруҳ — «Қиш»: Юқоридаги сўзга чиққанларнинг барчаси менинг дилбандларим. Улар туфайли мен борман. Улар туфайли мен йилнинг бошида тураман. Декабр, январ, феврал ойлари менинг қўйнимда яшайди. Уларнинг ҳар бирига яхши кунларни — байрамларни тақсимлаб берганман. 8-декабр - Ўзбекистон Республикаси Конститутсияси кунини, 31-декабр Янги йил байрамини нишонлайди. 14-январ Ҳарбийлар кунини байрам қилади. 9-февралда улуғ бобомиз Мир Алишер Навоийнинг таваллуди нишонланади. Ўқитувчи ўқувчиларнинг жавобини умумлаштириб, ҳар бир гуруҳни рағбатлантиради. Шу тарзда янги бўлимни, асарни ўқишга тайёргарлик даври якунланади. ИИ. Англаш босқичи. Бу босқичда "Рангин қорлар" (Оллоёр) эртаги (ўқитувчи қисмларга бўлиб келган бўлади)нинг ҳар бир қисми гуруҳдаги яхши ўқийдиган ўқувчиларга ўқитилади. "Ифодали ўқиш" мусобақаси уюштирилади. Энг яхши ўқиган ўқувчи аниқланади ва рағбатлантирилади. Шундан сўнг гуруҳларга асар матни ичда ўқишга топширилади. Гуруҳ ўқувчиларига қуйидаги топшириқ берилади: — Ҳар бир гуруҳ ўз қисмини ичида ўқийди. Унинг мазмунига ва қаҳрамонларига доир савол-топшириқлар тузади ва конвертга солиб узатади. ИИИ. Фикрлаш босқичи. 1. Ўқувчилар тузган саволлардан намуналар: — Қадимда қорбўрон қандай қорлар билан ўйналган? Нима учун? — Буёқ бозори қанча йилда бир бўлар экан? — Нега қорлар оқ рангда ёғар экан?

— Баҳорой қайси бўёқларни харид қилибди? — Куз келганда қозонларда қайси бўёқлар бор эди? — Қиш келганда қозонда қайси бўёқ қолган эди? — Ёз уйқудан уйғониб нимани ўйлаб кетибди? — Ёз қайси буёқларни олганини ўйлаб топинг. — Куз қайси бўёқларни ўчириб, унинг ўрнига қайси бўёқларни суртиб чиқди? — Қиш ўз заҳрини нималарга сочадиган бўлиб қолибди? Ҳар бир савол ва унинг жавоби рағбатлантириб борилади. 2. Дарсликдаги савол-топшириқлар устида ишлаш. Буларни барча гуруҳ бажаради. Гуруҳнинг фаол иштирокига қараб балл қўйилади. 3. Ўқитувчи «Кумуш қиш» ва ўқилган асар юзасидан тузган тест топшириқларини гуруҳларга тарқатади. Тест намуналари. 3. Қиш фасли билан боғлиқ мақол ва топишмоқлар айтиш. Баҳор, ёз, куз қишлайди, Қиш пайтида ишлайди. (Печка) Қиш ёпингичингни қўйма, Ёз ўзинг биласан. (Мақол) 4. Ўқитувчи сардорлар учун асар матни юзасидан қуйидаги савол- топшириқларни тузиб келади: Бу савол-топшириқлар конвертларга солиниб гуруҳларга берилади. 1 – гуруҳ учун. Аёзбобо дераза ойналарига қандай қилиб нақшлар чизади? — Қиёмига келиб — бирикмасининг маъносини изоҳлаб беринг, (айни меъёрига, маромига етган нормал ҳолга келган). — Баҳоройнинг гуллари номини санаб беринг? 2 – гуруҳ учун. Фалак, либос сўзини қайси сўзлар билан алмаштириш мумкин? (фалак — осмон гумбази, осмон, кўк; либос — кийим, уст-бош)

3 – гуруҳ учун. Шитоб сўзининг маъносини биласизми? (ҳаракатнинг бажарилишидаги тезлик — Саратон қайси пайт эканини айтинг. 4 – гуруҳ учун. Баҳор табиатида юз берадиган ҳодисаларни айтинг? — Заъфар, зарғалдоқ ранглар қандай ранг? Ранглар ичидан олиб кўрсатинг. (зарғалдоқ — тўқ сариқ ранг; заъфар — сап-сариқ, сомон ранг) 5 – гуруҳ учун. Қиш чилласи неча кун ва унга қайси вақт киради? — Эртакда бадиий воситалардан нима кўпроқ қўлланган? (жонлантириш) 5. Дарсни якунлаш ва тарбиявий хулоса чиқариш. Дарс сизга ёқдими? Нимаси ёқди? Бугун дарсда нималарни билиб олдингиз? Сиз қишда табиатни, табиат эҳсонларини асраш учун нималар қиляпсиз? 6. Ўқувчиларнинг умумий балларини эълон қилиш. 7. Уйга вазифа: Эртак матнини ифодали қилиб ўқишга, унга режа тузиб, шу режа асосида қайта ҳикоялашга тайёрланиб келиш. Хикояни укиш методикаси Ҳикоя кичик ҳажмли бадиий асар бўлиб, унда киши ҳаётидаги маълум бир воқеа, ҳаётнинг муҳим томонлари умумлаштириб тасвирланади. «Ҳикоя кўпинча киши ҳаётида бўлган бир эпизодни тасвир этади. Унинг мазмунини эртакдагидан ортиқроқ ҳаётийдир». Ҳикоя мазмунан бошланғич синф ўқувчилари учун мос жанр ҳисобланади. Кичик ёшдаги ўқувчиларни қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракати, ташқи кўриниши, портрет тасвири, воқеа-ҳодисалари ҳақидаги ҳикоялар кўпроқ қизиқтиради. Шунинг учун болаларни бадиий асар тури бўлган ҳикоя билан таништириш унинг сюжетини тушунтиришга боғлаб олиб борилади. Бошланғич синфларда ҳикояни ўқишга бағишланган изоҳли ўқиш дарсларида ўқилган ҳикоя мазмунини очиш, луғат устида ишлаш, ўқилган матнни қайта ҳикоялаш кабилар асосий иш турларидан ҳисобланади. Ҳикоя

мазмуни одатда саволлар асосида таҳлил қилинади. Сўроқлардан икки мақсадда: ҳикоя мазмунини таҳлил қилиш ҳамда далиллар, мулоҳазалар, хулосаларни таққослаш, воқеа-ҳодисалар, хатти-ҳаракат ўртасидаги боғланишларни аниқлаш ва умумлаштириш учун фойдаланилади. Ҳикояни ўқиш дарсида ўқувчилар тушунмайдиган сўз ва иборалар маъносини тушунтириш ҳам муҳим, акс ҳолда улар ҳикоя мазмунини тушуна олмайдилар. Ҳикояни ўқишда унинг мазмунини таҳлил қилиш ва шу асосда ўқувчилар нутқини ўстириш марказий ўрин эгаллайди. Ҳикоя ўқиб бўлингач, ўқувчилар ўйлаши, ўз мулоҳазаларини айтиши учун тайёрланишга вақт бериш керак. Ўқилган асар юзасидан бериладиган дастлабки саволлардан мақсад, ҳикоя болаларга ёққан-ёқмаганлиги, ундаги қайси қаҳрамоннинг характери болага таъсир этганини билишдан иборат. Шундан кейингина ҳикоя сюжети, воқеанинг йўналишини очишга, персонажлар характерини тушунишга, ниҳоят, асарнинг асосий ғоясини билиб олишга ёрдам берадиган саволлардан фойдаланилади. Бадиий асарни таҳлил қилишда сюжетни тўлиқ тушунтиришга берилиб кетиб, қаҳрамонларга тавсиф бериш, асар қурилиши ва тилини таҳлил қилиш каби иш турлари эътибордан четда қолмаслиги лозим. Эртак жанрига хос матнлар жозибадорлиги билан болани ўзига тортади. Лекин, ҳикоя жанри ҳам ҳаётийлиги билан ўзига хос. Ҳикояда воқеалар тез ривожланиб боради. Унда инсон ҳаёти, у билан боғлиқ ҳаётий лавҳалар баён этилади. ўқувчилар қаҳрамонларнинг характери, улардаги хусусиятлар билан қизиқадилар. Масалан, 3-синф «Ўқиш китоби»да «Дадам қурган денгиз» (Ҳаким Назир), «Олма» (Малик Муродов), «Илмли минг яшар» (Нурмат Мақсудий), «Хазончинак» (Ў. Ҳошимов), «Қўштерак» (А. Ирисов), «Ваъда берди» (К. Ерсарин), «Меҳнаткаш қиз» (Ойбек) ва бошқа қизиқарли ҳикоялар берилган. Улар мавзу жиҳатдан хилма-хил бўлиб, қаҳрамонларининг характер - хусусиятлари билан ҳам фарқ қилади.

Ҳикоя бирор бир давр билан боғлиқ бўлади. Ўқувчилар қаҳрамонларнинг маънавиятига бўлган қизиқишлари туфайли ҳаётнинг нурли ва қоронғи томонлари хусусида муайян тушунчага эга бўла бошлайдилар. Уларда гўзаллик ва нафосатга муҳаббат, ёвузликка нисбатан нафрат туйғуси ҳикоялар билан танишиш ва уни таҳлил қилиш давомида шаклланиб боради. Масалан, 3-синфда «Жалолиддин Мангуберди» ҳикоясида Чингизхон ва унинг қўшинларига нисбатан нафрат уйғотилса, Жалолиддин Мангубердининг хатти-ҳаракати орқали она-Ватанга меҳр-муҳаббат уйғотилади, унинг тақдири орқали ўз аждодларидан фахрланиш туйғуси пайдо бўлади. Ҳикоя таҳлили адабий тур сифатида ўзига хос хусусиятлари ва вазифасидан келиб чиқиб иш кўришни тақозо этади. Ундаги ҳар бир сўз, ибора, гап ёзувчининг фикрини ифодалашга хизмат қилади. Ҳикоя матни унинг мазмунини ёки бадиий хусусиятларини ўрганишдагина эмас, таҳлилнинг ифодали, адабий, шартли ёки ижодий ўқиш, муаммоли усуллардан фойдаланиш учун ҳам манба бўлиши лозим. Бошланғич синфларда ҳикоя сюжети, композистияси, қаҳрамонларини ўрганиш бўйича турли таҳлиллар матн устида ишлаш асосида олиб борилади. Бунда ўқувчининг ижодий фаоллиги ортади, ижодий фикрлаш доираси кенгаяди. «Жалолиддин Мангуберди» ҳикояси қаҳрамонларини, уларнинг хатти- ҳаракатларини ўрганиш ва таҳлил қилишни матнга таянган ҳолда қуйидаги режа асосида амалга ошириш мумкин: 1. Чингизхоннинг ҳийла ишлатган ўрнини матндан топинг. У сизда қандай таассурот қолдирди? 2. Жалолиддин Мангубердининг Эрон ва Афғонистонда мўғулларга қарши курашиб, эришган ғалабаси тасвирланган ўринни топиб ўқинг. 3. Лашкарбошиларнинг ўлжа тақсимлаши оқибатида нима юз беради? Бу ўринни матндан топинг. 4. Жалолиддин Мангубердининг жасорати яна қайси ўринда кўринади?

5. Чингизхон Жалолиддин Мангубердига нима учун тан беради? Шундан сўнг ўқувчилар Жалолиддин Мангуберди ҳақида онгли фикр юритадилар. Чингизхон билан Жалолиддин Мангубердининг хатти- ҳаракатларини таққослаб, фарқлайдилар. Ҳикоя мазмунини ўзлаштириш бўйича матн асосида қуйидагича ишлар амалга оширилади: 1. Матн мазмуни юзасидан ўқитувчи саволларига жавоб бериш; 2. Ҳикоя матнига берилган савол-топшириқларни бажариш; 3. Ҳикоя мазмуни юзасидан ўқувчиларнинг саволлар тузиши; 4. Ҳикоя мазмунига мос расмлар чизиш; 5. Ҳикоя матнини қисмларга бўлиш; 6. Ҳар бир қисмга сарлавҳа топиш; 7. Ҳикояга режа тузиш; 8. Режа асосида қайта ҳикоялаш (тўлиқ, қисқартириб ва ижодий қайта ҳикоялаш) 9. Режа асосида баён ёзиш. Таҳлилда ўқилаётган ҳикоя матнининг тушунарлилиги ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Тушунарлилик деганда ёзувчи яратган бадиий оламнинг ўзига хослиги, образли тасвирнинг ўқувчи ҳаётий тажрибаси, билим даражасига мувофиқлиги назарда тутилади. Ҳикояни ўрганишда саволларни, одатда, ўқитувчи беради, аммо асар мазмуни, қатнашувчи шахсларнинг хулқ-атворини очиш юзасидан ўқувчиларга ҳам савол туздириш жуда фойдали. Бу усул болаларга жуда ёқади ва ишни жонлантиради, асар мазмунини яхши тушуниш, ўз фикрини изчил баён қилиш малакасини эгаллаш, мазмун ва воқеалар орасидаги боғланишни тўлиқ эсда сақлаб қолишда ўқувчиларга ёрдам беради. Ҳикояни изоҳли ўқиш дарсини қуйидагича режа асосида олиб бориш мумкин: 1. Ҳикояни ўқишга тайёрлаш (ҳикоядаги каби одамлар ҳаёти ва даврга характеристика бериш ва бошқа.);

2. Ҳикояни ўқиш (бунда тўлиқ ва маъно жиҳатдан тугал қисмни ўқитувчи ёки олдиндан тайёрланган ўқувчи ифодали ўқиши мумкин); 3. Луғат устида ишлаш; 4. Идрок этишни текшириш (қатнашувчиларнинг хатти-ҳаракатлари, шахслар ва воқеалар ўртасидаги муносабатлар юзасидан қисқача суҳбат); 5. Ҳикояни қайта ўқиш (қисмларга бўлиб, ролларга бўлиб ўқувчиларга ўқитиш) 6. Ҳикоянинг ҳар бир бўлими (қисми) юзасидан суҳбат уюштириш, хикоя режасини тузиш; 7. Режа асосида қайта ҳикоялаш; 8.Ҳикоя асосида ижодий ва мустақил ишлар; 9. Ҳикояни ифодали ўқишга ёки саҳналаштиришга тайёрланиш (синфда ёки уйда); 10. Ҳикояни ифодали ўқиш ва ифодали қайта ҳикоялаш. Қуйида ҳикоя ўтиш дарси намунасини келтирамиз: Мавзу. Ширин қовунлар мамлакатида. Ўқув материали. Қовун сайли. Ш. Саъдулла. Дарснинг тури. Янги билим берувчи, ҳикоя ўқиш дарси. Дарс шакли. Ноанъанавий дарс. Асосий масалалар. Ўқувчиларнинг куз фаслида полиз маҳсулотларини йиғиб олишнинг тартиб-қоидалари, деҳқончилик, халқ анъаналари ҳақидаги тушунчаларини бойитиш, қовун турлари билан таништриш, ўқиш малакаларини такомиллаштириш. Таянч тушунчалар. Умбирвоҳи, кўкалампиш, дониёр, қизилуруғ, қўзивой. Дарсда фойдаланиладиган таълимий воситалар: турли қовун расмлари , полиз маҳсулотларини йиғиб олиш тасвири, тест. Дарс методи. Изоҳли ўқиш, тармоқлаш, муомоли ўқитиш методи. Ўқитувчининг мақсади. 1. Ўзбекистонда етиштириладиган полиз экинлари, қовун сайли ҳақида ўқувчилар билимини бойитиш. 2. Ўқувчиларда она-юртимиз бойликларини асраш, халқ анъаналарини ҳурматлаш ва давом

эттириш ҳиссини тарбиялаш. 3. Луғатини бойитиш, нутқини ўстириш, ўқиш малакаларини шакллантириш. Идентив ўқув мақсади. 1. Ҳикоя матнини тўғри, ўқув суръатига мос, онгли ва ифодали ўқийдилар. 2. Асар матни юзасидан берилган топшириқларни якка ва жуфт бўлиб бажарадилар. 3. Матн мазмунини қайта ҳикоялайдилар. Дарснинг бориши. 1. Даъват босқичи. 1. «Куз» шеъри ифодали ёд айттирилади ва ўқитилади. 2. Ўқитувчи ўқувчиларнинг олдинги дарсларда олган билимларини мустаҳкамлаш мақсадида куз ҳақида, унинг ноз-неъматлари ҳақида суҳбат ўтказади. — Ўлкамизга куз фасли келганини нималардан билиш мумкин? — «Олтин фасл» матнидан табиат тасвирини топиб ўқинг. Кузда қайси сабзавот ва мевалар пишади? стол устидаги узум расмларини олиб, номини айтинг. (кишмиш, ҳусайни, ҳасайни, чарос, ...) Сиз олманинг қайси навларини биласиз? Олма номларини тармоқлаш усулида кўрсатинг. Намуна.Шема. олма 3. Янги мавзуни ўрганишга ўқувчиларни тайёрлаш. Қовун қайси туркумга киради? Сабзавотгами ёки меваларгами? Қовун номларини биласизми? Уларнинг номларини ҳам тармоқлаш усулида ёзиб кўрсатинг. «Куз» шеърини ким ёзган эди? Ш. Саъдулланинг ҳаёти ва ижодини 4. Бугунги дарсда Ш. Саъдулланинг «Қовун сайли» ҳикояси билан танишамиз.

Ҳикоянинг биринчи дарсга мўлжалланган қисми ўқиб берилади ёки магнит тасмаси орқали эшиттирилади. 5. Кичик гуруҳлар билан ишлаш. Ўқувчилар 5 гуруҳга бўлинади. Ўқувчилар 1,2,3,4,5 деб санадилар. Ўз рақамлари бўйича гуруҳланиб стол атрофига ўтирадилар. Ҳар бир стол атрофидаги ўқувчиларга ҳикоянинг қисмлари бўлиб берилади ва топшириқлар конвертларда узатилади. 1-топшириқ. Гуруҳингизга ном қуйинг. Уни таърифланг. 1. «Ҳандалак» гуруҳи. Ҳандалак баҳор фаслининг охирги ойида эрта пишади. Одамлар уни соғиниб кутишади. Ҳандалак думалоқ, унинг ҳиди ёқимли, ўткир бўлади. Устки қисми сертўр, мазаси тилни ёрар даражада ширин бўлади. 2. «Қўзивой» гуруҳи... 3. «Умрбоқи» гуруҳи... 4. «Кўкалампиш» гуруҳи... 5. «Дониёр» гуруҳи... ИИ. Англаш босқичи. 1-топшириқ. Ҳамма гуруҳга бир хил топшириқ берилади. Берилган қисмни, тўғри ва ифодали ўқишга, тайёрланинг. Маъноси тушунарсиз сўзларни ўқиш дафтарингизга ёзинг. Асосий фикрни аниқланг. 2-топшириқ. 1. Ўқиган қисмингизни матнга яқинлаштириб қайта ҳикоялаб беринг. 2.Маъноси тушунарсиз сўзларнинг маъносини изоҳлашга ҳаракат қилинг. 3. Ўз қисмингиздаги беринг кўчма маъноли сўзларни топинг ва изоҳланг. 4. Ўқиган қисмингизга сарлавҳа қўйинг ва дафтарингизга ёзинг. «Ҳандалак» гуруҳи. Луғат иши: қовун бошига — бошига кўчма маънода; бежирим — ихчам; сертор — пўстида тарам-тарам чизиқлари бор. Сарлавҳа: «Болалик хотиралари».

«Қўзивой» гуруҳи. Луғат иши: Дастурхон ёздилар — ёздилар — ёйдилар маъносида; ёзди хат ёзди — шаклдош сўзлар; ўчоқ боши – боши сўзи кўчма маънода; карч – қовун ёки тарвуз қисмидан кўндалангига кесилган қисм; тилни ёрай дейди — ибора, ўта ширин маънода; коса — кўчма маънода, қовуннинг 4 дан 1 қисми. Савлавҳа: Қовунхўрлик. «Кўкалампиш» гуруҳи. Сарлавҳа. Тоғамнинг фикри. «Дониёр» гуруҳи. Луғат иши: ой чиқди — чиқди кўчма маънода; қулоқ солинглар — эчшитинглар; қовун дум беряпти — пишди маъносида. Савлавҳа «Тунги воқеалар». Ўқувчилар ҳамма гуруҳнинг луғатини ва топган сарлавҳасини давтарларига ёзиб боради. Ўқувчилар аниқламаган сўзларни ўқитувчи айтиб, изоҳлаб беради. 4. Ифодали ўқиш ва қайта ҳикоялаш машқи. Ҳар бир гуруҳ ўз қисмини ўқиб гапириб беради. 5. Ролларга бўлиб ўқитиш, ҳар бир гуруҳдан ўқувчилар танланади. (Тоға, муаллиф, Ҳасан, Зуҳра). ИИИ. Фикрлаш босқичи. 1.Ҳар бир гуруҳ асар матни остида берилган 1-, 2-, 3-, 5- саволларга жавоб беради. Ўқувчиларга қўшимча саволлар: — Ўзбек халқининг куз фаслида ўтказиладиган қайси анъанавий байрамларини биласиз? «Қовун сайли»да қандай ишлар қилинади? Жавоб намунаси. Ўзбек халқининг жуда яхши ва кўп анъаналари бор. Шулардан «Ҳосил байрами», «Қовун сайли» байрамларидир. «Қовун сайли» қовунлар айни ғарқ пишган паллада қовун полизда ўтказилади. «Қовун сайли»да қовунлар айтишуви ҳам бўлади. Бунда ҳар бир қовун ўзини таърифлайди, мақтайди. Қовун-тарвузларни узиб, йиғиб олишга ёрдам беради.

«Қовун сайли»да йиғилган одамлар пишиб кетган қовунларни сўйиб, қовун қоқи қиладилар. Қишки қовунларни осиб қўйиш учун тўрва халталар тўқийдилар. Булар ҳаммаси деҳқонга анча ёрдам бўлади. 2. Режа тузиш.Ҳар бир гуруҳ ўз қисмига режа тузади. Режа намунаси: 1. Тоғамнинг таклифи. 2. Чўлда қовун полизлари. 3. Қовунхўрлик. 4. Ҳасан — Ҳусан чайлада. 5. Тунги воқеалар. 3. Режа асосида ҳикоянинг 1 бўлимни тўлиқ қайта ҳикоялаш мусобақаси. 4. Тест ечиш. Ҳар бир гуруҳга конвертда тест топшириқлари берилади. Тест намуналари. 1. Қовун номлари берилган қаторни топинг. А. Бўрикалла, дониёр, босволди. Б. Қўзивой, кўкаланиш, умрбоқи. Д. Чарос, қизилуруғ, даролти. 2. Узум номлари берилган қаторни топинг. А. Чарос, буваки, қўзивой. Б. Ҳасайни, чиллаки, кишмиши. Д. Қизилуруғ, Кўкалапиш. 3. Ҳасан, Ҳусан, Фотима, Зуҳра қайси асар қаҳрамонлари? А. «Олтин фасл». Б. «Харита». Д. «Қовун сайли».

4. Дарсда ўрганилганларни умумлаштириш ва тарбиявий хулоса чиқариш. - Фасллар ва деҳқончилик билан боғлиқ қандай анъаналарни биласиз? Ўзингиз шундай анъаналарда иштирок этганмисиз? .-Анъаналарни сақлаб қолиш ва давом эттириш учун нима қилиш керак? 5. Уйга вазифа. Асарнинг биринчи бўлимни ифодали ўқишга тайёрланиб, матн юзасидан саволлар тузиб келиши. 6. Гуруҳларнинг тўплаган балларини эълон қилиш. Ҳар бир гуруҳда фаол иштирок этган ўқувчиларни рағбатлантириш.. Иккинчи дарс намунаси: Мавзу. Китоб — билим булоғи. Ўқув материали. Китобга ихлос. Миркарим Осим. Дарснинг мақсади. 1. Ўтмишдаги ватанпарвари олимларимиздан Абу Али ибн Сино ҳаёти билан таништириш, унинг китобга бўлган муҳаббатини ўқувчилар қалбига кўчириш. 2. Ўқувчиларда аждодларимиз билан фахрланиш ҳиссини тарбиялаш. 3. Ўқиш кўникмаларини такомиллаштириш, ўқувчи нутқига истилочи, Хусайн, мутолаа, яроғ каби сўзларни киритиш, қайта ҳикоялаш асосида боғланишли нутқини ўстириш. Дарснинг тури. Янги билим берувчи, ҳикоя ўқиш дарси. Дарс шакли. Саёҳат дарси. Дарс методи. Изоҳли ўқиш, суҳбат, тармоқлаш, мустақил иш методи. Дарснинг жиҳози. Бухоро, Самарқанд, Регистон майдонлари суратлари, Абу Али ибн Сино расми. Ибн Синонинг гаплари ёзилган плакатлар, асар мазмунига ишланган расм. Дарснинг бориши. 1. Ўтилганлар юзасидан қисқача суҳбат. — Ўқиш дарсида қайси мавзудаги бўлимларни ўргандик?

— «Ўзбекистон — Ватаним маним» бўлимида қандай билимларга эга бўлган эдик? (Ўзбекистоннинг табиатини, халқимизнинг ҳозирги ҳаётини билиб олган эдик). 2. Бугун биз Ватанимизнинг ўтмишига саёҳат қиламиз. Доскага «Ватанимиз ўтмишидан» мавзуси ёзиб қўйилади. Саёҳатчилар икки гуруҳга бўлинади ва уларга сардор тайинланади. Бугунги саёҳатимиз Бухорога бўлади. Саёҳатчи гуруҳлар бир неча тилсимларни ечиб, зиналардан шоҳсупага чиқса, Бухоро дарвозалари улар учун очилади: Савол-топшириқлар ёзилган карточкалар солинган конвертлар гуруҳ сардорларига берилади. — Тарихда яшаган буюк олимлар, саркардалар, шоир ва ёзувчилар номини айтинг. — Бухорода қайси буюк шахслар яшаган? — Бухорода қандай тарихий бинолар, жойлар бор? (Доскага буюк шахслар портрети, тарихий жойлар тасвирланган расмлар илиб қўйилади. Ўқувчилар улардан фойдаланиб саволларга жавоб тайёрлашлари ҳам мумкин. Жавоб бериш жараёнида расмлардан тарихий шахсларни, тарихий жойларни кўрсатади. Жавоблардан намуналар. — Абу Райҳон Беруний, Ал-Хоразмий, Абу Али ибн Сино, Соҳибқирон Амир Темур, Алишер Навоий, Хусайн Воиз Кошифий, Юсуф Хос Ҳожиб, Заҳриддин Муҳаммад Бобур, Жалолиддин Мангуберди ва ҳоказо. — Абу Али ибн Сино. — Ситораи Мохи Хоса, Минораи калон, Арк, Лаби ҳовуз. — Бухоро шаҳридамиз. Бухоронинг тарихий жойларига ёъл оламиз. (Бухоронинг тарихий жойлари тасвирланган жойлари бир ансамбл шаклига келтирилади. Шу нарсага ўқувчилар диққати тортилади. Мана, Бухоро тарихида яшаб ўтган олимлар ҳақида маълумот берувчи музей.

Ҳозир Ибн Сино учун ажратилган хонага кирамиз. Деворга илиб қўйилган Ибн Сино портрети ва у ҳақидаги ёзувларга ўқувчилар эътибори қаратилади ва ўқитилади. Абу Али ибн Сино — маърифатпарвар аллома. Абу Али ибн Сино — буюк ҳаким. Мен кечалари кам ухлар, кундузлари ҳам илмдан бошқа нарса билан шуғулланмас эдим. (Абу Али ибн Сино). Бир куни шоҳдан кутубхонасига киришга ва у ердаги тибга оид китобларни мутолаа қилишга рухсат сўрадим. Шоҳ менга рухсат берди. (Абу Али ибн Сино) Ибн Сино дориворлар тайёрлаш, юрак касаллиги, жарроҳлик ва бошқа соҳаларга доир 400 дан зиёд асар ёзган. Ибн Сино шеър ҳам ёзган Қора ер қаъридан авжи Зуҳал, Коинот мушкулин барин мен қилдим ҳал, Кўп чигал тугунни англадим, ечдим, Ечилмай қолгани биргина ажал. (Абу Али ибн Сино) 4. Ўқитувчи: ҳозирги кунда яшаб ижод этаётган ёзувчиларимиз ҳам Ибн Сино ҳақида асарлар ёзишмоқда. Ҳозир китоб жавони олдига борамиз. (Жавонга Миркарим Осимнинг «Китобга ихлос» асари китобча шаклига келтирилиб қўйилган бўлади. Китоб

расмлар билан безатилган бўлиши лозим.) Жавондан шу китоб олинади: — Болалар, шу китобдаги асарни ўқиймиз. Қани, бу китобда Ибн Сино ҳақида нималар дейилган экан? Ўқитувчи асарнинг 1-бўлимини (бир дарсга мўлжалланган) ифодали қилиб ўқиб беради. 5. Асар юзасидан кириш суҳбати. — Асар орқали Ибн Сино ҳақида нималарни билиб олдингиз? — Ибн Сино қандай даврда яшаган экан? — Ёш ҳакимнинг юраги нимани сезди? 6. Энди «Сўзлар оламига саёҳат»имизни бошлаймиз. Ўқувчилар билан оғзаки суҳбатдан сўнг, қуйидаги сўзлар луғати ёзилган картон доскага илиб қўйилади. Ўқувчилар сўзларни ўқийдилар ва дафтарларига ёзиб оладилар. Уларнинг маъносини дарсликдаги изоҳли луғатчага қараб аниқлайдилар. Айримларини ўқитувчидан сўрайдилар. Қорабуғрохон — Шимолий Туркистон хони сурон — шовқин, тўполон зайл — бирор жойни томоша қилиш мутолаа — ўқиш, китоб ўқиш яроғ — қурол истилочилар — босқинчилар. Ким сўз маъносини тўғри ёзиб борса, шу саёҳатчига Ибн Сино кутубхонасига киришга, «Китобга ихлос» асарини олиб ўқишга рухсат берилади. 7. Асарни қисмларга бўлиб ўқитиш ва қайта ҳикоялатиш. Асарнинг 1- бўлими 4 қисмга бўлинади. Икки гуруҳ ўртасида «Ким тўғри, ва ифодали ўқийди?» мусобақаси уюштирилади. Ҳар бир гуруҳдан иккитадан ўқувчи ўқийди.

8. Бадиий воситалар устида ишлаш. Картонга қуйидаги кўчма маъноли сўзлар ёзиб қўйилади. Уларнинг маъносини изоҳлаш бўйича савол-топшириқлар берилади. Бирикмаларни ўқинг. Тагига чизилган сўзларнинг маъносига диққат қилинг. Уларнинг қайси маънода қўлланганини изоҳлашга ҳаракат қилинг. оловнинг қип-қизил тиллари — гурулаб ёнаётган оловнинг юқорига буралаб-буралаб кўтарилиш оловнинг ... тиллари осмонни ялар — баланд кўтарилар ўзини ўтга урмоқчи — оловнинг ичига кирмоқчи Ўқувчиларга ёрдам бериш мақсадида шу сўзларни ўз маъносида қўллаб, таққослаш услубидан фойдаланиш мумкин: оловнинг тили — одамнинг тили одам тили билан ялайди — олов тили билан осмонни ялайди ўтга урмоқчи — болани урмоқчи Қайси бирикмада тил, ялайди, уради сўзлари ўзининг маъносида қўлланган? Қайси бирикмада кўчма маънода қўлланган? Ўхшатишлар устида ишлаш. Гаплар олдиндан доскага ёки картонга ёзиб қўйилади ва улар юзасидан топшириқ берилади. Гапни ўқинг. Аланга нимага ўхшатиляпти? ... ёнғин борган сари кучаяр, қимматли китобларни аждаҳодек ютаётган аланга қутуриб, ҳужра эшигидан тутун аралаш чиқиб турар эди. — Сув алангага қандай таъсир қилди? Нима учун? — Челаклаб сепилган сув унга кор қилмас, аксинча мойдек таъсир қилаётгандек эди. — Ибн Синонинг ҳолати нимага ўхшатиляпти? — Ибн Сино худди яқин кишисини кўриб, қабристондан қайтган кишидек бошини қуйи солиб, ярим-ёрти куйган китобни қўлтиқлаган ҳолда уйга жўнади. — Ибн Сино қора қузғунлар уясига айланган шаҳарни тарк этиб...

Иборалар устида ишлаш. Бунда қуйидаги топшириқ берилади: Берилган гапларни ўқинг, тагига чизилган ибораларнинг маъносига диққат қилинг. Уларни бир сўз билан алмаштириш мумкинми? Ёки: уларнинг маъносини бошқа сўз билан ифодалаш мумкинми? Аскарларнинг сурони қулоқни қоматга келтиради. — қаттиқ эшитилади Кечаси уйқуси келиб, кўзига қум тиқила бошлаганда ... ҳовлига тушди. — Кўзи оғрий бошлаганда, уйқуси кела бошлаганда Баъзилар меҳнати бекорга кетаётганини кўриб, қўлларини қўлтиққа урдилар — ... кўпчиликнинг ҳафсаласи пир бўлди —… ишини тўхтатди ... кийими билан ўзи ёниб кетиши турган гап эди. — аниқ эди Охири бахайр бўлсин — яхшилик билан тугасин. ...нима тўғрисида бош қотираётганини билиб турибман — ўйлаотганини Бул ерда қолсам бир куни мени чақириб, оёғимга болта урадилар — ёъқ қиладилар 9. Режа тузиш. Асар мазмуни юзасидан режа тузиш ҳар бир гуруҳга мустақил иш қилиб берилади. Топшириқ. Матнни ичингизда ўқинг. Ҳар бир қисмга режа тузинг. Режа. 1. Қорабуғрохоннинг халқ бошига қора кунларни солиши. 2. Ибн Синонинг тунги машғулоти. 3. Кутубхона ўт ичида. 4. Ибн Синонинг уйга қайтиши. 10. Ҳар бир режа асосида асарни қисмларга бўлиб ўқиш. 11. Режа асосида қайта ҳикоялаш. Гуруҳлар ўртасида «Ким режа асосида тўлиқ ва изчил қайта ҳикоялайди?» мусобақаси уюштирилади. Ғолиб гуруҳлар ва уларнинг баллари эълон қилинади. 12. Дарсни якунлаш ва тарбиявий хулоса чиқариш.

— Китобларни нима учун билимлар кони деймиз? — Китоб ўқиган одам ундан нима олади? — Ўзингиз ўқиган китоблар ҳақида гапиринг. Саёҳатимиз Ибн Сино кутубхонасида тўхтайди. Кейинги дарсда яна саёҳатимизни давом эттирамиз. Ўқитувчи: — Ибн Сино бобомиз сизда қандай таассурот қолдирди? Сизда нимага интилиш пайдо бўлди? 13. Кейинги саёҳатга бориш учун 1-бўлим юзасидан дарсликда берилган савол-топшириқларга жавоб тайёрлаб келиш. Асар мазмуни юзасидан савол тузиб, карточкаларга ёзиб келиш. Матнни ролларга бўлиб ўқишни машқ қилиш. Изоҳ, «Китобга ихлос» асарининг 2-бўлими ҳам шу дарс каби ташкил этилади.

Похожие

Адабий асарни жанрий хусусиятларига кура урганиш

Ўзбек тили дарсларида ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар матни устида ишлаш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар таҳлили

Синфда укиш методикаси

Она тили укитиш махсус услубияти фани, бу фаннинг предмети, вазифаси мазмуни

Укувчиларнинг синфдан ўқишини ташкил этиш ва унинг вазифалари