Синфда укиш методикаси - Педагогиka - Рефераты

Синфда укиш методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

213 KB

Синфда ўқиш методикаси Режа: 1. Ўқиш дарсларининг мақсад ва вазифалари, таълимий - тарбиявий аҳамияти 2. Ўқиш дарсларида қўлланиладиган метод ва усуллар 3. Ўқиш дарсларида қўлланиладиган метод ва усуллар 4. Ўқиш турлари 5. Кичик ёшдаги ўқувчиларнинг бадиий асарни идрок этишдаги психологик хусусиятлари 6. Бадиий асар устида ишлаш жараёни 7. Бадиий асарни ўқишга тайёргарлик 8. Асар билан таништириш 9. Бадиий асар матни устида ишлаш 10. Адабий тушунчалар устида ишлаш

Бошланғич синфларнинг ўқиш дарслари ўз моҳияти, мақсад ва вазифаларига кўра таълим тизимида алоҳида ўрин тутади. Негаки унинг заминида саводхонлик ва ахлоқий-таълимий тарбия асослари туради. Шунинг учун ҳам бошқа предметлар таълимини ўқиш таълимисиз тасаввур қилиб бўлмайди. ўқувчи матнни тўғри, тез, тушуниб ўқиш, мазмунини ўзлаштириш билан илк бор ўқиш дарсларида юзлашади. Ўқиш дарслари орқали ўқувчиларнинг Давлат таълим стандартлари (ДТС) талаблари бўйича ўзлаштиришлари кўзда тутилган ўқув-билув кўникма-малакалари ҳамда билимларни эгаллашларига йўл очилади. Айнан ўқиш таълимида инсоннинг, аввало, ўзлигини, қолаверса оламни англашга бўлган интилишларига туртки берилади. Шу мақсадда «Ўқиш китоби» дарсликларига она табиат, атрофимизни ўраб турган олам, Ватанимиз тарихи ва бугунги қиёфаси, катталар ва болалар ҳаёти, меҳнатсеварлик, истиқлол ва миллий-маънавий қадриятлар, халқлар дўстлиги ва тинчлик каби турли мавзулар бўйича атрофлича тушунчалар беришга мўлжалланган бадиий, ахлоқий-таълимий, илмий-оммабоп асарлар киритилади. Ўқиш дарслари савод ўргатиш даврида ўқувчиларни бўғин, сўз ва гаплар билан таништириш ва уларни ўқиш, расмлар асосида ҳикоя қилиш тарзида уюштирилса, ўқиш техникаси эгаллангандан сўнг ўқиш муайян мавзулар бўйича танланган бадиий, илмий-оммабоп матнлар юзасидан олиб борилади. Бошланғич таълим бўйича ДТС ва «Она тили» ўқув дастурида ўқиш таълими олдига қўйилган талабларни амалга ошириш синфда ўқишни тўғри ташкил қилиш, ўқитиш босқичлари, тамойиллари ва методлари, биринчи навбатда, илғор педагогик технологиялардан ўринли фойдаланишга кўп жиҳатдан боғлиқдир. Маълумки, синфда ўқиш асосида бадиий ва илмий-оммабоп матнлар туради. Ўқувчиларни матн билан таништириш ўқишга тайёргарлик босқичидан бошланади.

Тайёргарлик босқичи ёзувчилар ҳақида маълумот бериш, ўқувчиларни асарда тасвирланадиган воқеа-ҳодисаларни идрок қилиш, асар пафосини ҳис этиш, нотаниш ва кўп маъноли сўзлар, мураккаброқ тарздаги образли ифодаларни изоҳлаш каби масалаларни ўз ичига олади. Агар асар йил фасллари ҳақида бўлса, табиат қўйнига саёҳат уюштириш ҳам синфда ўқиш муваффақиятини таъминлашга хизмат қилади. Матн билан дастлабки танишувдан сўнг қуйидагича саволлар билан мурожаат қилиш дарсда ўқувчиларнинг фаоллигини оширади: 1. Ҳикоядаги қайси эпизодни қизиқарли деб ўйлайсиз? 2. Ҳикоя қаҳрамонларидан қайси бирининг хатти-ҳаракатини маъқуллайсиз? Қайси бирининг феъл-атвори, ўзини тутиши сизга ёқмади? 3. Ҳаётда шундай кишиларни учратганмисиз? Синфда ўқишнинг муваффақиятини таъминлайдиган омиллардан яна бири танлаб ўқиш дир. Масалан: 3-синфда Х. Тўхтабоевнинг «Ҳасса» ҳикояси билан танишиш жараёнида Қобил бобонинг саволларига Шавкатнинг жавоблари ёки С. Анорбоевнинг «Баҳс» ҳикоясидаги болаларнинг баҳслашиши эпизоди юзасидан ўқитувчи топшириғига кўра мазкур ўринларни танлаб қайта ўқилиши натижасида ушбу асарларнинг бадиий эстетик қимматини чуқурроқ ўзлаштиришга эришилади. «Ўқиш китоби» дарсликларидан турли мавзудаги асарлар ўрин олган. Ватанпарварлик, атрофимиздаги олам, меҳнатсеварлик кабилар ўқиш дарсликларидаги кенг қамровли мавзулардан бўлиб, 2-синфда «Она юртим- олтин бешигим» бўлимига киритилган «Ўзбекистоним» (Ҳ. Имонбердиев), «Истиқлол» (Ж. Жабборов), «Ўлка» (Э. Воҳидов), «Юр тоғларга» (У. Носир) , 3-синфда «Она битта, Ватан ягона» бўлимидаги « Ватанни суймак» (А. Авлоний), «Ватан мўътабардир» (Х. Даврон), «Билиб қўйки, сени Ватан кутади» (Тоҳир Малик) , 4-синфда «Ўзбекистон - Ватаним маним» бўлимидаги «Серқуёш ўлка» (З. Диёр), «Иқболи буюксан» (А.Орипов), «Тошкентнома» (М. Шайхзода) каби асарлар мисолида атрофлича таҳлилга тортилади.

Бошланғич синфларнинг ўқиш дарсларида ўрганиладиган асарларнинг мавзу доираси анча кенг бўлиб, она табиат, йил фасллари, халқ оғзаки ижоди, меҳнатга муҳаббат, асосий байрам саналари, миллий истиқлол ва маънавият каби умумий мавзулар доирасида бирлаштирилган. Узлуксиз таълимнинг бошқа босқичларидан фарқли ўлароқ, бошланғич синфларнинг ўқиш дарсларида ўқувчиларнинг ўқиш малакаларини шакллантириш, асар матни устида ишлаш таълимнинг дидактик мақсади ҳисобланади. У турли мавзудаги матнлар устида ишлаш орқали маънавий- аҳлоқий, адабий - эстетик тарбия билан чамбарчас боғлаб олиб борилади. Шунга кўра ўқиш дарсларининг етакчи ҳусусияти ўқувчиларнинг саводхонлигини таъминлаш билан бирга бадиий адабиётнинг сеҳрли оламига олиб кириш, миллий мафкура асосида юксак ахлоқий қадриятлар руҳида тарбиялашга қаратилади. Ўқиш таълими бўйича ўқувчиларни фақат матн билан таништириш ёрдамида дастур талабларига жавоб бериб бўлмайди. Негаки матн тагзаминидаги тарбиявий ғоя уни тушуниш, идрок қилиш натижасидагина очилади. Бошқача айтганда , ҳар қандай асардаги сеҳр-жозиба матн заминидаги яширин мазмун-моҳиятни англаб етилганда ўқувчи диққатини ўзига жалб этиши мумкин. Бунга адабий-назарий тушунчаларни ўзлаштириш, адабий таҳлил малакаларини шакллантириш орқали эришилади. Асар таҳлили жараёнида ўқитувчи саволларига ўқувчиларнинг ўз сўзлари билан жавоб бериши ҳам матнда тасвирланган воқеа - ҳодисалар юзасидан мантиқий фикрлашга, қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатларини тўғри баҳолашга яқиндан ёрдам беради. Саволлар узуқ-юлуқ ва мантиқсиз бўлмасдан, қатъий мақсад асосида изчил берилиши ўқувчиларнинг ўқилган матн моҳиятини чуқур англаб етишларига имкон яратади. Негаки ҳар қандай жавоб мустақилликни тақозо этади. Таъкидлаш жоизки, ўқувчиларнинг ўзларини ҳам савол тузишга ўргатиш лозим. К. Д. Ушинский қайд этганидек, тўғри қўйилган масаланинг

ўзи ярим жавобдир. Матн юзасидан савол тузишда ўқувчининг дарс мавзуси билан боғлиқ жиҳатларга эътибор бериши асарда тасвирланган воқеа- ҳодисалар ўртасидаги сабабий боғланишларни билиб олишга, ҳаётий хулосалар чиқаришга йўл очади. Шунинг учун ҳам матн юзасидан савол тузиш ўқувчини онгли ва тушуниб ўқишга йўллайди. Унинг ўзига хос хусусиятини ўқувчиларни бадиий адабиётнинг сеҳрли оламига олиб кириш орқали дунёқарашларини миллий истиқлол мафкураси асосида тўғри шакллантиришга қаратилиши билан белгиланади. Ўқиш дарслари учун танланган мавзулар ўқувчиларга кундалик ҳаёт, мустақилликни мустаҳкамлаш ва инсоний муносабатлар бўйича ҳам билим ва тарбия беришни кўзда тутади. Булар ичида истиқлол, ватан, маънавият ва табиат ҳақидаги мавзулар алоҳида ажралиб туради. Улардан кўзланган мақсад ўзликни англаш, истиқлол, ватан ва табиат билан боғлиқ туйғуларини уйғотишдир. Табиатга оид мавзулар ёрдамида ўқувчилар табиатдаги ўзгаришлар, йил фаслларининг алмашинуви, ҳайвонот оламига доир билимларни эгаллайдилар. Улар ўқувчиларни кузатувчанликка, табиатни севишга, унга нисбатан тўғри муносабатда бўлишга ўргатади. «Ўқиш китоби» дарсликларидаги материаллар синфдан синфга ўтган сари мавзу жиҳатидан ҳам, мазмун жиҳатидан ҳам кенгая бориши ҳисобга олинган. 1-синфда ўргатиладиган «Аждодларимиз-фахримиз», «Илм-ақл чироғи», «Зумрад баҳор», «Кумуш қиш» каби мавзулар 2-4 синфларда ҳам давом эттирилади. Натижада ўқувчиларнинг олдинги билимлари тўлдирилади ва бойитилади. Дарсликлардаги ҳар бир мавзу учун танланган матнларнинг жанрий ранг-баранглигига, поэтик мукаммаллигига, ўқувчиларнинг билим даражаси ва ёш хусусиятларига мос келишига алоҳида эътибор қаратилади. Ижтимоий-тарихий мазмундаги мавзулар Ватанимиз ўтмиши, халқимиз ҳаёти, мардонавор кураши, улуғ сиймолар томонидан амалга оширилган

ишлар, тарихий саналар тўғрисида муайян тасаввур беради. Беруний, Амир Темур, Алишер Навоий, Бобур ва бошқа аждодларимиз ҳақидаги матнлар шулар жумласидандир. Бу хилдаги асарлар ўқувчиларни фақат ўтмишимиз билан таништириб қолмасдан, Ватан олдидаги фарзандлик бурчи ва масъулиятини теран англашга ҳам ёрдам беради. Уларда Ватанга муҳаббат туйғуси шу тариқа шаклланади. Ватанимиз ўтмиши ҳақида ҳикоя қилинган асарлар билан танишиш ва уларни таҳлил қилиш жараёнида ўқувчилар ўтмиш билан бугунги кунни таққослаш имконига эга бўладилар. Жамият тараққиёти хусусида қисқача бўлса-да, тушунча ҳосил қиладилар. Бу борада айниқса миллий истиқлол билан боғлиқ Ҳ. Имонбердиевнинг «Ўзбекистоним», Ж. Жабборовнинг «Истиқлол» (2-синф), А. Рустамовнинг «Байроқ нима?», А. Обиджоннинг «Ўктам авлод» (3-синф), С. Барноевнинг «Мангуликка татигулик кун», Уллибибининг «Эъзоз» (4-синф) мавзусидаги асарлари яқиндан ёрдам беради. Бадиий асарлар матни устида ишлаш жараёнида уларнинг жанрий ҳусусиятларидан ташқари, мавзуси ҳам назарда тутилади. Масалан, табиат тасвирига оид матнлар устида ишлашда табиат бағрига саёҳат уюштирилиб, болалар кузатувчанликка ўргатилса, ватанпарварликка оид асарлар таҳлили ватаннинг донгдор кишилари билан учрашувлар ёки мавзуга дахлдор кинофильмлар намойиши воситасида амалга оширилса, дарс самарадорлиги янада ортади. Умуман «Ўқиш китоби» дарсликларидаги барча мавзулар ўқувчиларга таълим-тарбия бериш билан бирга, уларнинг луғатини бойитишга, оғзаки ва ёзма нутқини тўғри шакллантириш, нутқ маданиятини ўстиришга ҳам қаратилади. Ўқувчилар дарсликлар ёрдамида ўзлаштириладиган билим, кўникма ва малакаларининг келажак ҳаётда зарур бўлишини тушуниб етишларига эришиш ўқитувчилар олдидаги муҳим вазифалардандир.

Ўқиш дарслари олдига қўйиладиган дидактик вазифалар қуйидагилардан иборат: 1. Ўқувчиларда яхши ўқиш сифатлари: тўғри, тез, онгли, ифодали ўқиш малакаларини шакллантириш. 2. Ўқувчиларни китобдан фойдаланишга, ундан керакли билимларни олишга ўргатиш, китобга муҳаббат уйғотиш; уларни оддий китобхондан чуқур мулоҳаза юритувчи, ижодкор китобхон даражасига кўтариш. 3. Ўқувчиларнинг атроф-муҳит ҳақидаги билимларини кенгайтириш ва бойитиш ҳамда илмий дунёқарашларини шакллантириш. 4. Ўқувчиларни ахлоқий, эстетик жиҳатдан етук ва меҳнатга муҳаббат руҳида тарбиялаш. 5. Ўқувчиларнинг боғланишли нутқини ва адабий эстетик тафаккурини ўстириш. 6. Ўқувчиларнинг хаёлот оламини бойитиш. 7. Адабий тасаввур элементларини шакллантириш. Шуни унутмаслик керакки, ҳар бир таълимий вазифани бажаришнинг аниқ ва илмий методик усуллари мавжуд бўлиб, улар замонавий ўқитиш усуллари билан бойитиб борилмоқда. Бу вазифалар бошқалари билан ўзаро боғлиқ ҳолда ва синфдан ташқари ўқиш машғулотлари жараёнида ҳал қилинади. Ўқиш дарсларида қўлланиладиган метод ва усуллар «Кадрлар тайёрлаш Миллий Дастури» да таълим беришнинг илғор педагогик технологияларини, замонавий ўқув-услубий мажмуаларини яратиш кабилар умумий ўрта таълимнинг асосий вазифаларидан бири сифатида таъкидланган. Илғор педагогик технология усулларидан фойдаланиш ўқитувчи ва ўқувчи фаолияти доирасини аниқ белгилаб беради.

Инсон ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлган ўқиш фаолияти барча предмет дарсларида амалга оширилади. Лекин ўқишга ўргатиш йўл- йўриқларини ўқиш методикаси ишлаб чиқади. Ўқиш методикаси кичик ёшдаги ўқувчиларнинг умумий ривожланиши, психология, хусусий методика соҳасидаги ютуқлар асосида такомиллаштирилиб борилади. Ўқиш дарсларининг самарадорлиги кўп жиҳатдан таълим методларининг тўғри танланишига боғлиқ. «Метод» атамаси юнон тилидан олинган бўлиб, муаян мақсадга эришиш, борлиқни амалий ва назарий ўзлаштириш усуллари мажмуидир. Бинобарин фаннинг ўзи каби ўқитиш методлари ҳам доимий ривожланишда бўлади. Масалан, эски мактабларда ўқиш қуруқ ёд олиш методи асосида ўргатилган бўлса, ҳозир изоҳли ўқиш асосида олиб борилади. Ёд олиш методида матндаги сўзларга изоҳ беришга, маъносини тушунтиришга, ўқилганни қайта ҳикоялашга умуман олганда, ўқишнинг онгли бўлишига мутлақо эътибор берилмаган. Уларда кўпроқ тўғри талаффуз, қироат билан ўқиш, ифодали ўқиш назарда тутилган. Ҳозир мактабларда ўқиш изоҳли ўқиш методи асосида олиб борилаётган экан, қуйидагича савол туғилади: Изоҳли ўқиш нима? Изоҳли ўқишга X Х X асрнинг 60-70-йилларида рус педагоги К. Д. Ушинский асос солган, у ўқишда ўқувчиларни «онгли, тушуниб, ўйлаб ўқишга» ўргатишни алоҳида таъкидлайди ва уни «Изоҳли ўқиш» деб номлайди. Изоҳли ўқиш методига К. Д. Ушинский ишининг давомчилари янгиликлар киритдилар. Корф ва Вахтерев изоҳли ўқиш ўқувчиларга реал билим бериш воситаси деса, Водовозов ва Бунаков ўқувчиларга ўқиш жараёнида билим бадиий асар таҳлили ва асарнинг тарбиявий характери билан боғлиқ ҳолда берилади, деган фикрни илгари сурадилар. Профессор Асқар Зуннунов ўқитишнинг мазмуни ва усуллари ҳақида фикр юритиб, ўқувчиларнинг олдин билимларни ўзлаштиришига, сўнг ёд

олишларига эътибор берилиши таълим жараёнида изоҳли ўқиш деб номланганини таъкидлайди. Демак, изоҳли ўқиш деб ўйлашга, ҳис қилишга, асарни тўлиқ идрок қилишга, ўқилганнинг мазмунини ўзлаштиришга олиб келадиган ўқишга айтилади. Изоҳли ўқиш асар мазмунини тушунишни, асардаги муҳим фикрни, ёзувчи илгари сураётган ғояни англашни таъминлайди. Изоҳли ўқиш қўйидаги тамойилларга тўлиқ амал қилингандагина муваффақиятли бўлади. 1. Ўқишни ҳаёт билан боғлиқ ҳолда ташкил этиш. 2. Ўқишнинг онгли ва таъсирчан бўлиши учун ўқувчиларнинг ҳаётий тажрибаларига, таассуротларига асосланиш. 3. Ўқишни кўргазмали ташкил қилиш, табиатга, тарихий жойларга экскурсиялар уюштириш, ҳайвонот олами ва ўсимликлар дунёсини кузатиш, расмлар, жадваллар, предметлар билан таништириш ҳамда матнни ўқувчининг ифодали ўқиши тарзида олиб бориш. Бошланғич синф ўқиш дарсларида асосан шеърлар, масаллар, эртаклар, ҳикоялар, афсоналар, мақол ва топишмоқлар, илмий-оммабоп асарлар ўқиб ўрганилади. Табиийки, уларнинг ҳар бири ўзига хос шакл, услуб ва мазмунда яратилади. Шунинг учун ҳам ҳар бир жанрга мансуб асарларни ўзига хос усулда ўқиб ўрганиш тақозо қилинади. Бадиий асарни изоҳли ўқишга яқин бўлган методлардан бири ижодий ўқиш дир. Атоқли методист олим Н. И. Кудряшов ижодий ўқиш методи таркибига қуйидаги иш усулларини киритади: а) ўқитувчиларнинг бадиий матнни шарҳлаб ўқиши ҳамда ўқувчиларнинг асарни тўғри ва имкон қадар янада чуқурроқ, эмостионал идрок этишларини таъминлаш мақсадини кўзда тутувчи сўзи; б) ўқилган асардан ўқувчиларнинг бевосита олган таассуротларини чуқурлаштириш мақсадига эга бўлган ва уларнинг диққатини матннинг муҳим ғоявий ва бадиий ҳусусиятлари сари йўналтирадиган суҳбат

уюштириш ёки ўқилган асардан келиб чиқадиган бадиий, ахлоқий, ижтимоий-сиёсий муаммонинг қўйилиши; в) ўқитувчининг асар ўқилганидан кейин ўқувчиларнинг асарни тадқиқ этиш жараёнида тўйинган бадиий кечинмаларини фаоллаштириш мақсадини кўзда тутувчи сўзи 1 . Кўринадики, ижодий ўқиш изоҳли ўқишдан фарқли ўлароқ, тўғридан - тўғри матн моҳиятини очишга ижодий ёндашишни тақозо этади. Масалан 4- синфда А. Ориповнинг «Деҳқонбобо ва ўн уч болакай қиссаси» асарини ижодий ўқиш методи асосида ўрганиш жараёнида матн мазмуни ва шоир ғоявий ниятидан келиб чиқиб Ватанимиз ҳудудларидаги аҳолининг яшаш тарзи билан боғлиқ миллий ҳусусиятлар ҳақида ҳам атрофлича тушунча берилади. 2-синфда «Ўтинчи йигит» , 3-синфда Ўткир Ҳошимовнинг «Хазончинак» , 4-синфда С. Анорбоевнинг «Қўрқоқ» асарларини ҳам ижодий ўқиш методи асосида ўқитиш ижобий самаралар беради. Ифодали ўқиш. Бошланғич таълим тизимида мантиқий ўқиш (матнни тўғри, тушуниб, тез (меъёрида) ўқиш) ва адабий ўқиш мукаммал ўзлаштирилганидан сўнг ифодали ўқишга ўтилади. У ёд олинган шеърий асарларни ифодали ўқишни ҳам ўз ичига олади. Ифодали ўқишнинг муваффақияти ўқувчиларнинг асар мазмуни, ғоявий-бадиий ҳусусиятлари ҳақида муайян тушунчага эга бўлиши билан боғлиқ. Оҳанг ва интонастия шеърий асарларни ифодали ўқишда қай даражада муҳим бўлса, насрий асарларни ўқишда ҳам муҳим талаблардан биридир. Насрий асарларни ифодали ўқишдан олдин унда қандай ғоя илгари сурилаётганини аниқлаш зарур. Масалан, 4-синфда Х. Тўхтабоевнинг «Хатосини тушунган бола» ҳикоясини ифодали ўқишдан олдин ўқувчиларга хатосини тушунган бола ким эканлиги, унинг хатоси нималардан иборат бўлганлиги, мақтанчоқликнинг иллат эканлиги тўғрисида тушунча берилади. 1 Кудряшов Н.И. Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы. - Москва: Просвешение. . 1981.- 60-стр.

Ифодали ўқиш олдига қўйилган бу талаб М. Абдурашидхоновнинг «Ҳар ким экканин ўрар», Ш. Саъдулланинг «Лақма ит», А. Ориповнинг «Деҳқонбобо ва ўн уч болакай қиссаси» каби шеърий ҳикояларини ўқишга ҳам хосдир. Бадиий ўқиш. Бадиий ўқиш ифодали ўқишнинг юксак босқичи ҳисобланади. Унда сўз санъатининг барча компонентлари иштирок этади. У ўқувчидан асар руҳига батамом киришни, санъаткорона ўқишни талаб этади. Бадиий ўқишда асар қаҳрамонларининг руҳий ҳолати, кечинмалари тўла англаб етилгандагина таъсирчанликка эришиш мумкин. Бадиий ўқишга тайёргарлик кўришда актёрларнинг аудио-видео тасмаларга ёзилган ижроларидан фойдаланиш яхши самара беради. Изланиш методи . Бу метод асардаги воқеа ва тафсилотлар асосида ўқувчиларга савол-топшириқлар тузишда, қаҳрамонларга баҳо беришда кенг қўлланиладиган усулдир. Ўқиш дарсларида репродуктив метод дан ҳам фойдаланилади. Масалан, ўқитувчи дастлабки дарсларда ўзи асар матнини қисмларга бўлади, ёзувчи ёки шоирнинг айтмоқчи бўлган муҳим фикрига ўқувчилар диққатини жалб қилади, уни аниқлаб кўрсатади, ўқувчилар билан бирга тасвир воситаларига юклатилган маънони очиб, ўқувчиларга кўмаклашади. Буларнинг бари ўқувчилар учун бир кўрсатма вазифасини ўтайди. Шундан сўнг ўқувчилар ўқитувчининг кўрсатмалари ёрдамида юқорида кўрсатиб ўтилган вазифаларни ўзлари мустақил равишда бажарадилар. Юқорида таъкидланган методлардан ташқари, бошланғич синф ўқиш дарсларида илғор педагогик технология усулларидан «Ақлий ҳужум», «Тармоқлар», «Гуруҳлар билан ишлаш» кабилардан ҳам фойдаланиш яхши самара беради. Шуни таъкидлаб ўтиш керакки, ҳар бир дарсда қандай методдан фойдаланиш, дарсда қандай усулларни қўллаш ўқитувчи томонидан олдиндан белгилаб олиниши ва пухта ишлаб чиқилиши керак.

Ўқиш малакаларининг сифатлари ва уларни такомиллаштириш йўллари Дастур талабларини тўлиқ бажариш ва амалга ошириш учун, биринчи навбатда ўқиш кўникмаларини тўғри ва пухта эгаллаш ва такомиллаштириб бориш зарур. Ўқиш кўникмалари савод ўргатишг жараёнида шаклланади, ўқитишнинг кейинги босқичларида такомиллашади. Ўқиш малакаларининг сифатларига бадиий асар матнини тўғри, тез, онгли ва ифодали ўқиш киради. Ўқиш дарсларида ўқувчиларнинг ўқиш малакалари шакллантирилади ва такомиллаштирилади. Ўқиш малакасининг сифатлари ўзаро боғлиқ бўлиб, уларнинг асосийси онгли ўқиш ҳисобланади: ўқувчи матнни тез ва тўғри ўқиса-ю, англаб ўкимаса ёки унинг тез ўқиши натижасида бошқалар матн мазмунини тушунмаса, тўғри ўқиса-ю, ўта секин ўқиса, нутқ бирликлари орасида паузаларга эътибор бермаса, матнда ифода этилаётган фикр тушунилмайди. Муайян тезликда ва тўғри ўқиш онгли ўқишга хизмат қилади; тўғри, тез ва онгли ўқиш эса ифодали ўқишнинг асоси ҳисобланади. Ўқиш малакаларини эгаллаш мактабда ўқитиладиган барча предметларни муваффақиятли ўзлаштиришнинг муҳим шарти ҳисобланади. Ўқиш фаолиятнинг асосий тури бўлиб, ўқувчиларни ғоявий-сиёсий, ақлий, эстетик ва нутқий томондан ривожлантириш учун жуда катта имконият яратади. Бу жараён эса ўқиш малакаларини ўстириш ва такомиллаштириш устида систематик ва мақсадга мувофиқ ишлашни талаб қилади. Ўқиш малакасини эгаллаш анча мураккаб бўлиб, уни шакллантириш узоқ вақтни талаб этади. Психолог Т. Г. Егоров ўзининг «Очерки психологии обучения детей чтению» номли асарида ўқиш малакаларини шакллантириш жараёнини уч босқичга ажратади: аналитик босқич, синтетик босқич ва автоматлашган босқич. Аналитик босқич савод ўргатиш даврига тўғри келади, бунда сўзни бўғин-ҳарф томонидан таҳлил қилиш ва бўғинлаб ўқиш

малакаси шакллантирилади. Синтетик босқич учун сўзни сидирға ўқиш характерлидир; бунда сўзни кўриш орқали идрок қилиш ва унинг талаффузи сўз маъносини англаш билан асосан мос келади. Ўқиш сўз маъносини идрок қилиш билан амалга ошади. Ўқувчилар синтетик босқичга 3-синфда ўтадилар. Бундан кейинги йилларда ўқиш автоматлаша боради. Ўқиш дарсларида асар устида ишлашни шундай ташкил этиш керакки, асар мазмунини таҳлил қилиш ўқиш малакаларини такомиллаштиришга йўналтирилган бўлсин. Тўғри ўқиш деганда хато қилмасдан, янглишмасдан ўқиш тушунилади, яъни тўғри ўқиш сўзнинг товуш-ҳарф таркибини, грамматик формаларни бузмасдан, сўздаги товуш ёки бўғинни тушириб қолдирмай, ошиқчасини қўшмай, ҳарфлар ўрнини алмаштирмай, аниқ талаффуз қилиб, сўзга урғуни тўғри қўйиб ўқиш ҳисобланади. М. Одилова ва Т. Ашраповалар «Адабий талаффуз нормаларига қўйилган барча талаблар тўғри ўқиш кўникмасига ҳам тааллуқлидир», - деб таъкидлайдилар. Рус методисти Яковлева тўғри ўқишга қуйидагича таъриф берган: «Тўғри ўқиш - бу материални товуш томондан хатосиз ва бир текисда равон нуша кўчиришдир». Демак, тўғри ўқиш сўзнинг товуш таркибини, грамматик шаклини бузмасдан адабий- орфоэпик меъёрлар асосида ўқишдир. Бошланғич синф ўқувчиларида идрок этиш, талаффуз қилиш ва матн мазмунини тушуниш ўртасида пухта синтез йўқ бўлгани учун улар ўқишда хатога йўл қўядилар. Бу эса матн мазмунини тушунишни қийинлаштиради. Тўғри ўқиш сўзнинг узун-қисқалигига, ўқувчининг сўз бойлигига, яъни сўзнинг лексик маъносини қанчалик билишига ҳамда сўзнинг бўғин ва морфемик таркибига боғлиқ. Ўқувчилар кўпинча қуйидаги сабабларга кўра хатога йўл қўядилар: 1.Сўзни талаффуз қилиш билан унинг маъносини тушуниш ўртасида пухта синтез бўлмагани учун, яъни бола сўзнинг олдин товуш томонини кўради, уни талаффуз қилишга ошиқади. Сўзнинг маъносини эса эътибордан четда қолдиради.

2. Сўзнинг бўғин тузилиши мураккаблиги туфайли. Сўз кўп бўғинли бўлса, бола уни олдин эшитмаган бўлса хатога йўл қўяди. 3 Сўзнинг маъносини битлмаслик туфайли хатога йўл қўяди. 4. Тез ўқийман деб хатога йўл қўяди. 5. Тўғри ўқиш ёрёғликка ва ёруғликнинг тушишига ҳам боғлиқ. 6. Ундош товуш сўзнинг ўртасида ва охирида келган ёпиқ бўғинли сўзларни ўқишда қийналадилар. Хато ўқишнинг олдини олиш учун қуйидагилар эътиборга олинади: 1.Матнни ўқитишдан олдин ундаги ўқилиши қийин сўз, бирикма ва гапларни аниқлаш ва улар устида ишлаш усулларини белгилаб олиш. Тузилиши мураккаб сўзларни бўғинлаб ўқилишини машқ қилдириш. 2.Матнни ўқишдан олдин унинг мазмунини тушунишни қийинлаштирадиган сўзларнинг луғавий маъносини тушунтириш. Сўз маъносини изоҳлаш усулларини аниқлаш. 3. Вазифаларни аниқ ва тушунарли қилиб бериш 4. Матнни диққат-эътибор билан ўқишлари учун шароит яратиш. 5. Олдин ичда ўқитиш, сўнг овоз чиқариб ўқитиш. 6.Ўқитишда ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиш,яъни матннин осон, ўртача қийинликда ва қийин ўқиладиган ўринларини белгилаб олиб унга кучи етадиган ўқувчиларга олдиндан тақсимлаб олиш. 7.Ўқувчиларнинг ўқишини мунтазам текшириб туриш. 8. Хатонинг характерига қараб, уни методик томондан тўғри тузатиш йўлини аниқлаш. 9.Ўқувчиларни хато қилиш мумкин бўлган ўриндан огоҳлантириб туриш. 10.Хат чўпдан фойдаланиш. 11. Хато ўқиш ўқувчининг шахсий кўрув сезгисига ҳам боғлиқ бўлади.

Ўқитувчи тузилиши мураккаб сўзларни олдиндан доскага ёки картонга бўғинларга бўлиб ёзиб қўйиб, ўқувчиларга хор бўлиб ўқитилиши яхши натижа беради. Ўқувчилар йўл қўйган хато икки хил йўл билан тузатилади: 1) Ўқувчи сўз охиридаги қўшимчани нотўғри ўқиса, ўқувчини ўқишдантўхтатмасдан хатони тўғрилаш мумкин; 2) хато ўқиш билан гапларнинг мазмуни бузилса, қайта ўқитиш усулидан фойдаланилади.Бунда ўқувчига ўқиган матни юзасидан савол берилса, ўқувчи эътиборли бўлиб қайта ўқийди. Тез ўқиш . Тез ўқиш нормал тезликда ўлиб, ўқиш суръати матннинг мазмунини тушунишдан ажралиб қолмаслиги керак. Ўқиш тезлиги матнни тушуниш тезлиги билан мувофиқ равишда ўсуви керак. Ўқилаётган асар мазмунини ўзлаштиришни, матин мазмунини онгли идрок этишни таъминлайдиган ўқиш тез ўқиш дейилади. Ўқиш сифатларини яхши ўзлаштирган ҳолда ўқувчиларнинг ўқиш суръати бир-биридан фарқ қилади. Бу дастур талабларини бажармади, деган гап эмас. Оғзаки нутқ темпига тўғри келадиган ўқиш суръати нормал тезлик ҳисобланади. Чунки ўта тез ҳам , ўта секин ўқиш ҳам матн мазмунини ўзлаштиришни қийинлаштиради. Ўқиш тезлиги бир дақиқада ўқиладиган сўзлар сони билан белгиланади. 2005 йилда эълон қилинган ўқиш дастурида 1- синфнинг 2- ярим йиллигида ўқиш суръати 20-25 сўз (нотаниш матнни ўқиш тезлиги Хам 20-25 сўз); ўқув йили охирида 25-30 сўз; 2- синфнинг 1- ярим йиллигида матнни ўқиш тезлиги 30-35 сў; 2-ярим йиллигида 40-50 сўз; 3- синфнинг 1- ярим йиллигида 60-70 сўз; 2- ярим йиллигида 70-80 сўз; 4- синфнинг 1- ярим йиллигиджа ичда овозсиз 110-130 сўз, овозли ўқишда 90-100 сўз. Тажрибалар шуни кўрсатадики, бир дақиқада бола 250 сўзли матнни ўқиса, ундаги 200 та сўзни эслаб қолар экан. Агар ҳарфлаб, бўғинлаб ўқиса, унинг диққат марказида сўз эмас, бўғин бўлади. атижада у сўзларни эслаб қола олмайди. (Ж.Ғ.Йўлдошев.1992 йил «Ўқитувчилар уйидаги ижодкор ўқитувчиларнинг 1- анжуманидаги нутқидан).

Бу 4- синф ўқувчиларининг ўқиш тезлигига татбиқ этилса, 125 сўздан 100 сўзни эслаб қолади. Бу эса юқори кўрсаткичларга эришиш имконини беради.4- синфда хатто бир дақиқада 170-180 та сўз ўқийдиган ўқувчилар ҳам бор. Ўқиш тезлиги тўрт йил давомида тўғри ва онгли ўқиш билан боғлиқ ҳолда аста ортиб боради. Ўқиш тезлигини текширганда ўқитувчи ўқиладиган материалнинг характерини , яъни ғоявий мавзувий мураккаблигшини , сўз ва гапларнинг тузилишини , уларнинг болалар нутқида қайдаражада ишлатилишини, ўқишнинг тўғри ва онгли бўлишини ҳисобга олади. Ўқувчиларнинг ўқиш тезлиги ҳар хил бўлади, албатта. Ўқитувчининг вазифаси барча ўқувчиларнинг ўқиш тезлигини, иложи борича бир хилликка келтиришдан иборат. Бунга асосан матнни овоз чиқариб ўқишни машқ қилиш билан эришилади. Онгли ўқиш .Онгли ўқиш яхши ўқишнинг асосий сифати ҳисобланади. Онгли ўқилган матннинг аниқ мазмунини, асарнинг ғоявий йўналишини, образларини ва бадиий воситаларининг ролини тушуниб ўқиш, шунингдек, асарда тасвирланган воқеа-ҳодисаларга ўзмуносабатини ифодалай олишдир.Онгли ўқиш ўз навбатида, ўқувчиларнинг зарур ҳаётий тажрибасига, сўзнинг лексик маъносини,гапда сўзларнинг боғланишини тушунишга ва бир қатор методик шартларга боғлиқ. Ҳозирда онгли ўқиш атамаси адабиётларда ва мактабтажрибасида икки маънода: биринчидан, ўқиш жараёнини эгаллашга нисбатан ўқиш техникаси маъносида,иккинчидан, кенг маънодаги ўқишга нисбатан ўқиш сифатларидан бири маъносида қўлланади. Матнни онгли ўқиш учун ўқувчилар ўқиш сифатларидан тўғри, меъёрида ўқишни эгаллаган бўлишлари ва ўқиш жараёнида қийналмаслиги талаб этилади. Ўқувчилар матнни онгли ўқишлари учун матн мазмуни ва бадиий воситалари жиҳатидан таҳлил қилинади. Онгли ўқишнинг муҳим шарти асар қурилиши ва мазмунини тушуниш ҳисобланади.Ўқитувчи онгли ўқишни матнни ифодали ўқишга (агар овоз

чиқариб ўқилса) ва асар мазмуни юзасидан берилган саволларга жавобнинг тўғрилигига қараб баҳолайди. Онгли ўқиш ва ифодали ўқиш бир-бирини тақозо қилади, аммо бир-бирига айнан ўхшамайди. Ифодали ўқиш интонастия – оҳанг ёрдамида асарнинг ғояси ва жозибасини тўғри, аниқ, ёзувчи ниятига мос равишда ифодалай билишдир. ”Ифодали ўқиш адабиётни конкрет ва кўргазмали ўқитишнинг дастлабки ва асосий формасидир”, деб таъкидлайди методист олима М.А.Рибникова.1 Демак, ”Ифодали ўқишнинг асарнинг мазмунини ва эмостионаллигини интонастия орқали ўқувчиларга кўргазмали қилиб кўрсатишдир. Ифодали ўқишнинг асосий тамойили ўқиладиган асар ғояси ва бадиий қимматини чуқур тушунтиришдир”2. Оҳанг оғзаки нутқнинг биргаликда ҳаракат қилувчи элементлари: урғу, нутқ темп ива ритми, пауза , овознинг паст-баландлигининг йиғиндисидир. Бу элементлар бир-бирига таъсир этади ва ҳаммаси биргаликда асарнинг мазмунини, ғоясини, қаҳрамонларнинг турли кайфиятини, ички кечинмаларини ифодалайди. Ўқувчилар ифодали нутқ асосларини эгаллашлари учун муҳим шартлар қуйидагилардан иборат: 1.Нутқ жараёнидан нафасни тўғри олиш ва тўғри тақсимлай билиш. 2. Ҳар бир товушнинг тўғри артикулястияси ва аниқ дикстия(бурро гапириш) малакасини эгаллаш. 3. Адабий талаффуз меъёрларини эгаллаш.3 Бу шартлар фақат ифодали ўқишгагина эмас, балки ифодали нутққа, яъни ҳикоя қилишга ҳам тааллуқлидир. Ўқувчининг ҳар қандай оғзаки ҳикояси ифодали бўлиши зарур. Ифодали ўқишнинг асосий воситаларидан бири овоздир. Овоз нафас билан узвий боғланади. Шунинг учун ўқитувчи болаларнинг ифодали нутқи устида ишлашни талаффуз қилаётганда ўз нафасини бошқара олиш ва овоздан тўғри фойдаланишга ўргатишдан бошлайди. Овоз кучи баланд- пастлик, узун-қисқалик, тезлик (темп), ёқимли-ёқимсизлик хусусиятлари

билан характерланади. Ўқувчилар матн мазмунига қараб, баланд ёки паст овозда ўқиш(гапириш)га, нутқда тез, ўртача ёки секин темпни танлашга, бирор туйғуни ифодалашга ўрганадилар. Ифодали ўқишга ўргатишда ўқувчилар пауза ва логик урғу билан ҳам таништирилади. Ифодали ўқишга тайёрланиш шартли равишда уч босқичга бўлинади: 1.Асарнинг аниқ мазмунини тушуниш , унда қатнашган шахсларнинг хатти-ҳаракатини таҳлил қилиш, асарнинг ғоясини белгилаш,яъни асарнинг ғоявий мавзувий асосини, унинг образларини бадиий воситалари билан яхлит ҳолда тушуниш. 2. Матннинг қаерида пауза қилишни, мантиқий урғунинг ўрнини,ўқиш темпини белгилаб олиш. 3. Ўқишни машқ қилиш. Автор фикрини, унинг тасвирланган воқеа- ҳодисаларга ва қатнашувчи шахсларга муносабатини овоз билан бера олиш учун матнни қайта ўқиш. Асарнинг мазмуни ва ғоявий йўналишини таҳлил қилиш ифодали ўқишга ўргатиш билан боғлаб олиб борилади. Ифодали ўқишга ўргатишда матн мазмунини тушуниш, муаллиф ҳикоя қилган воқеаларга ўз муносабатини билдириш асосий вазифа ҳисобланади. Ўқувчиларда ифодали ўқиш малакасини шакллантириш учун асарни ўқитувчининг ифодали ўқиши муҳим аҳамиятга эга. Ўқиш турлари Бошланғич таълимда ўқишнинг уч туридан фойдаланилади: 1. Овозли ўқиш. 2.Ичда ўқиш. 3. Шивирлаб ўқиш Овозли ўқиш овозга асосланган ўқиш бўлаб, ундан таълим жараёнида кенг фойдаланилади.

Овозли ўқишнинг якка, жўр ва ролларга бўлиб ўкиш у4суллари мавжуд. Ёд айтиш ҳам овозли ўқишнинг бир шаклидир. Ичда ўқиш ҳам товушга асосланган , лекин унда овозсиз ўқилади. Шивирлаб ўқиш ярим овоз билан ўқишдир.Малакали китобхон ўқишнинг ҳар уч турини билиши зарур. Овозли ўқишнинг ҳам, овозсиз ичда ўқишнинг ҳам, шивирлоаб ўқишнинг ҳам ўз қўлланиш ўрни ва афзалликлари ҳамда камчиликлари бор. Масалан, 2- синф ўқувчмлари ичда ўқиганда кам сўз ўқийди, сўзнинг маъноларини тушунмай қолади, ўқиганларининг мазмунини тўлиқ ўзлаштира олмайдилар. Психологик изланишлар ўқишни энди ўрганаётган ўқувчилар ўқилаётган матнни тушуниб боришлари учун эшитиш сезгисига ҳам сезганликларини кўрсатганлар. Иккинчидан, иккинчи синф ўқувчиларида ўқиш кўникмалари яхши шаклланмагани учун ичда ўқиш жараёнида айрим сўзларни нотўғри ўқиш натижасида унинг маъносини тушунмаганлар. Шуларни назарда тутган ҳолда 1- 2- синфлар овозли ва шивирлаб ўқишдан фойдаланилади. 3-4- синфларда овозли ўқиш билан бирга ичда ўқишдан ҳам фойдаланилади. 3-4- синфлар ичда ўқиш анча самарали бўлади. Лекин бу синфларда ичда ўқиш механик ўқишга айланмаслиги керак. Ичда ўқиш бирор мақсадга йўналтирилиши керак, яъни турли топшириқлар асосида ичда ўқитилиши лозим. Масалан, «Шеърни ичингизда ўқиб, ифодали ўқишга тайёрланинг.»,»Ҳикояни ичингизда ўқинг , маъноси тушунарсиз сўзларни луғат дафтарингизга ёзинг.», «Луғатдан фойдаланиб, уларнинг маъносини изоҳлашга ҳаракат қилинг». -Ҳикояни ичингизда ўқиб,уни қисмларга бўлинг. -Ичингизда ўқиб, овоз чиқариб тўғри ўқишга тайёрланинг. -Ичингизда ўқинг. Табиатни нг кўриниши тасвирланган ўринни топинг. Бу топшириқлар синфдан синфга ўтган сари мураккаблашиб боради. Бунда ўқувчиларнинг асарни қанчалик идрок этганликлари текширилиб бори лиши зарур. Ичда ўқиш қуйидаги афзалликларга эга:

1. Бир вақтнинг ўзида бутун синф ўқувчилари ўқийди. 2. Ўқувчиларда асар матни устида мустақил ишлаш кўникмалари такомиллашади. 3. Ўқитувчи ҳар бир ўқувчининг мустақил ишлаш жараёнида ўзлаштириш даражасини аниқлайди. 4. Ичда ўқишда онгли ўқишга талаб , эътибор кучаяди. Ичда ўқишда ўқитувчи ўқувчилар ўқишидаги камчиликларни аниқлай олмайди. Бу ундан фойдаланишдаги камчиликдир. Овозли ўқишнинг афзалликлари қуйидагилар: 1. Ўқитувчи ўқувчиларнинг хато ва камчиликларини , ўқиш кўникмаларини аниқлай олади. 2. Кичик ёшдаги ўқувчилар овоз чиқариб ўқисалар, матн мазмунини тез тушуниб оладилар. 3. Овозли ўқишдан китобхон эстетик завқ олади. 4. Овозли ўқишда ифодалиликка ката эътибор берилади. 5. Овозли ўқиш ўқувчилар луғатини бойитиш ва нутқини ўстиришда ката аҳамиятга эга. Мактабда ўқишнинг бу уч тури навбатма навбат алмаштириб турилади. 1-2- синфларда овозли ва пичирлаб ўқишдан ичга ўқишга ўтилса, 3-4- синфларда ичдан ўқишдан овозли ўқишга ўтилади. 3-4- синфларда ўқишнинг турларидан фойдаланишда чегара қўйилмайди. Бошланғич синфларда ўқишнинг ҳамма турига бир хил талаб қўйилади, яъни ўқиш тўғри бўлиши, тез, онгли ва ифодали бўлиши зарур. Кичик ёшдаги ўқувчиларнинг бадиий асарни идрок этишдаги психологик хусусиятлари Бошланғич синфларда бадиий асарни таҳлил қилиш методикасида кичик ёшдаги ўқувчиларнинг бадиий асарни идрок қилишидаги психологик

хусусиятлар ҳисобга олинади. Психолог олимларнинг текширишларидан маълум бўлишича, асарни идрок қилишга , билим олишга хизмат қиладиган компонентлар билан бирга , уни эмостионал-эстетик ҳис этиш ҳам киради.Бадиий асарни яхши идрок этиш учун уни тушунишнинг ўзигина етарли эмас. Асарни идрок этиш мураккаб жараён бўлиб, асарга унда тасвирланган воқеликка қандайдир муносабатнинг юзага келишини ўз ичига олади. Психологик текширишлар натижасида кичик ёшдаги ўқувчиларнинг адабий қаҳрамонларни идрок этиши ва баҳолашидаги психологик хусисиятлари ўрганилган ва улар адабий қаҳрамонга икки хил муносабатда бўлишлари аниқланган: 1.Адабий қаҳрамонга эмостионал муносабат; 2. Элементар таҳлил қилиш. Асарда қатнашувчи шахсларга баҳо беришда ўқувчилар ўз шахсий ва ахлоқий тушунчаларидан фойдаланадилар. Бундай ахлоқий тушунчалар кичик ёшдаги ўқувчиларда чегараланган бўлади, албатта. Улар ахлоқий сифатлардан ботирлик, тўғрилик, меҳнатсеварлик, яхшилик тушунчаларини кўп ишлатадилар. Қаҳрамонларнинг бошқа сифатларини тасвирлаш учун уларнинг сўз бойликлари етишмайди. Ўқитувчининг вазифаси ўқувчилар билан таҳлил қилиб, улар нутқига персонажларнинг ахлоқий, интеллектуал, эмостионал сифатларини тасвирловчи сўзларни кирита боришдан иборат. Бу адабий қаҳрамонларнинг характерини яхши ёритиш шартларидан бири ҳисобланади. 4- синфда ”Қодир биланСобир» ҳикоясидаги Қодир ва хусусиятларини очишда элементар таҳлилга танлаб ўқиш асосида тармоқлаш усулидан фойдаланиб ўргатилиши мумкин.Ўқитувчи ўқувчиларга берган саволларига жавобни доскада тармоқлаш усулида ёритиб болради. Масалан, Қодир қандай бола? Қодирнинг мақтанчоқлиги тасвирланган ўринни топиб ўқинг. Қодирнинг қўрқоқлиги ифодаланган ўринни топиб ўқинг. Қодирнинг ёлғон гапини Собир қандай тўғрилади? Шу ўринни топиб ўқинг. Қодирнинг зўравонлиги ифодаланган ўринни топиб ўқинг. Ўқиган қисмларингиз асосида

Қодирнинг хусусиятларини исботлаб беринг. Шу саволлар асосида доскада қуйидаги жадвал ҳосил бўлади: Папкасининг чанги билан синфга Четдан қўрқиб қочади кирмоқчи бўлади Қўрқоқ тозаликка риоя қилмайди Қодир мақтанчоқ командир бўламан зўравон ёлғончи дарсдан кечикканда ёнидагиларни туртади одамдай балиқларни тутиб олганман Ўқиш дарсларида ўқилаётган асарнинг онгли ўзлаштирилишини таъминлашда ўқувчиларнинг психологик хусусиятларини ҳисобга олиш зарур. Бадиий асар устида ишлаш жараёни Бадиий асар устида ишлаш ва унинг асосий босқичларини белгилашда ўқитувчи бадиий асарнинг санъат асари сифатида ўзига хос хусусиятлари ва ўқувчиларнинг тайёргарлик даражасини назарда тутади. Бадиий асарда барча қисмлар (ғоявий асос, композистия, сюжет, тасвирий воситалар) ўзаро боғлиқ бўлади. Сюжет ривожи асосида асар қаҳрамонларининг янги-янги қирралари очила боради. Бу хусусиятлар асар устида ишлашда уни яхлит ўқиш ва идрок этишни талаб этади.

Ўқувчиларни бадиий асар устида ишлашга ўргатиш уларда адабий- эстетик таҳлил малакасини шакллантириш ва ўстириш орқали таълим-тарбия беришни назарда тутади. Асар матнини таҳлил қилиш муаллиф фикрини, ҳиссиёти ва хулосаларини тушунишга ёрдам беради, асарда ифода этилган воқеаларга муносабат уйғотади. Асар таҳлили ўқитувчидан ўқувчилар фаолиятини маълум мақсадга йўналтиришни тақозо қилади. «Мактабда бадиий асарни таҳлил қилишдан асосий мақсад асарда ифодаланган ҳаётий воқеани ёритиш орқали ўқувчиларни бадиий адабиёт оламига олиб кириш, тасвирланаётган воқеаларга нисбатан муаллифнинг муносабати ва ниятларини пайқаб олишга имконият яратишдан иборатдир. Ўқувчиларнинг ёзувчи олдинга сурган ғоя, муаммоларни тўлиқ тушунишларига эришмай туриб, адабиётнинг ёшларни тарбиялашдаги вазифасини амалга ошириб бўлмайди» 2 . Ўқувчи асарнинг мазмуни билан уни мутолаа қилиш пайтида танишса, таҳлил қилишда унинг поэтик воситаларига мурожаат қилади. Мутолаа ҳиссиётни бойитиб, ақлни пешласа, таҳлил асар замиридаги маънони чуқур ўрганишга ёрдам беради. Ўқитувчи бадиий асар устида ишлашда қуйидаги масалаларни ҳал қилиши лозим: 1. Асар устида ишлашнинг мақсад ва мазмунини аниқлаб олиши. 2. Асарни таҳлил қилиш учун дарс босқичларини белгилаб олиши. 3. Ҳар бир асар таҳлили учун топшириқлар тизимини ишлаб чиқиши. 4. Асарни қандай методлар асосида ўрганишни аниқлаши. 5. Ўқувчилар эгаллайдиган билим, кўникма ва малакалар доирасини белгилаб олиши. Бошланғич синфларда бадиий асар устида ишлаш уч асосий босқичга бўлинади: 2 Зуннунов А. ва бошº. «Адабиёт ¢ºитиш методикаси» - Т.: ¡ºитувчи, 1992, 160 - бет.

Биринчи босқич (биринчи синтез). Бу босқичнинг асосий вазифаси матнни яхлит идрок этиш асосида асарнинг аниқ мазмуни ва тасвирий ифода воситалари билан таништириш дан иборат. Иккинчи босқич (анализ). Бу босқичнинг вазифаси ва иш мазмуни воқеалар ривожининг боғланишини белгилаш, иштирок этувчи шахсларнинг хулқ-атвори ва уларнинг асосий хусусиятларини аниқлаш (нега шундай қилди ва бу унинг қандай хусусиятини очади), асар композистиясини очиш (тугун, кульминастион нуқта, ечим), асарнинг аниқ мазмунини тасвирий воситалар билан бирга таҳлил қилиш ва қаҳрамонлар хулқ-атворини баҳолаш (муаллиф нимани тасвирлагани, қандай тасвирлагани, нима учун у ёки бу далилни танлагани)дан иборат. Учинчи босқич (иккинчи синтез). Бу босқичнинг иш мазмуни иштирок этувчи шахсларнинг муҳим хусусиятларини умумлаштириш, қаҳрамонларни таққослаш ва баҳолаш, асарнинг ғоясини аниқлаш, бадиий асарни ҳаётни билиш манбаи ва санъат асари сифатида баҳолаш (қандай маълумотларга эга бўлдик, асар нимага ўргатади, муаллиф ўз фикри ва таассуротларини қандай қилиб аниқ, равшан ва таъсирли тарзда етказади ва ҳоказо)дан иборатдир. Бадиий асарни ўқишга тайёргарлик Асарни ўқишга киришишдан олдин ўқувчиларни бадиий асарни ўқишга тайёрлаш лозим бўлади. Чунки ўқувчилар асар мазмунини тўғри идрок этишлари учун ҳаёт ҳақида маълум тасаввурга эга бўлишлари зарур. Бунинг учун тайёргарлик ишлари ўтказилади. Тайёргарлик ишларининг вазифалари қуйидагилар: 1. Ўқувчиларнинг асарда акс эттирилган воқеа-ҳодисалар ҳақидаги тасаввурларини бойитиш, матнни онгли идрок қилишга таъсир этадиган янги маълумотлар бериш, бадиий асарда тасвирланган далилларни ўқувчиларнинг ўз ҳаётида кузатганлари билан боғлай олишларига шароит яратиш. 2. Ёзувчининг ҳаёти ва ижодига қизиқиш уйғотиш.

3. Ўқ увчиларни асарни ҳиссий идрок этишга тайёрлаш. 4. Асар мазмунини тушунишга халал берадиган сўзларнинг луғавий маъноларини тушунтиришдан иборат. Тайёргарлик ишларининг шакллари хилма-хил бўлиб, ўқитувчи асар мазмуни ва шароитга қараб иш турини танлайди. Тайёргарлик даврида нималар ҳақида маълумот бериш мақсад қилинган бўлса, аввало ўқувчиларнинг ўзларидан улар ҳақида билганлари сўраб аниқланади.Масалан, ”Китобга ихлос” асарини ўқишга тайёргарликда ўқувчиларнинг дастлабки билимлари қуйидагича аниқланади: Ўқитувчи: Бугун биз Ватанимизнинг ўтмишига саёҳат қиламиз. Саёҳатимиз ухоро шаҳрига бўлади. Саёҳатчилар икки гуруҳга бўлинади. Бухоро дарвозалари очилиши учун бир неча тилсимларни ечишимиз зарур. Бунинг учун ҳар бир гуруҳ ўзига берилган савол-топшириқларни бажариб, шоҳсупага кўтарилиши зарур. 1- гуруҳ учун савол-топшириқлар: 1.Тарихда яшаган буюк олимлар, шоирлар, ёзувчилар, саркардалардан кимларни биласиз? 2. Бухорода қайси буюк шахслар яшаган? 3. Бухородаги тарихий бинолар, жойлар номини айтинг. 2- гуруҳ учун ҳам шу тарздаги савол- топшириқлар берилади ёки ҳар икала гуруҳ учун шу савол-топшириқлар берилиб, ”Ким олдин шаҳсупага етиб боради?” шарти қўйилади. Доскага буюк шахслар портрети, тарихий жойлар тасвирланган расмлар илиб қўйилади. Экскурсия . Бу иш туридан табиат тасвирига бағишланган ёки ишлаб чиқариш, қурилиш, шаҳар, қишлоқ ҳаётига, касбга доир мавзулар ва тархий асарлар ўрганилганда фойдаланиш мумкин. Чунончи, 1-синфда “Иссиқхонада”, 2-синфда “Метрополитен” каби мавзуларни ўрганишдан олдин экскурсия қилиш мақсадга мувофиқ.Экскурсия ўқувчиларнинг асарда ифода этилган ҳодисаларни аниқ ва онгли ўзлаштиришларига ёрдам беради,

билимларини чуқурлаштиради, табиат ҳодисаларини кузатиш ва уларни аниқ тасвирлаш кўникмаларини шакллантиради. Экскурсия болаларда табиатга меҳр уйғотади, уни севиш ва табиат эҳсонларини асраш ҳиссини тарбиялайди. Ишлаб чиқариш корхоналарига, музей кабиларга экскурсиялар эса тарихий воқеаларнинг тўғри идрок этишларини таъмитнлайди; катталарнинг машаққатли меҳнати билан таништиради; ўқувчида меҳнатга муҳаббат уйғотади; касбга йўналтиради. Фильм намойиш қилиш . Тарихий материалларни, асар муаллифи ҳаётини ўрганишдан олдин фильм намойиш қилинса, ўқувчиларнинг асарни идрок қилишлари фаоллашади.Масалан, 1- синфда 2- синфда ”Гулзорда” ҳикоясини ўқишда ”Меҳробдан чаён” фильмидан парча кўрсатилиши, 3-4- синфда Ибн Сино ҳақидаги асарларни ўрганишда ”Улуғбек хазинаси”,Алишер Навоий ҳақидаги асарлар билан таништиришда Алишер Навоий фильми намойиш этилиши мумкин. Кинофильм ва диафильмлардан ўқувчиларни асарни ўқишга тайёрлаш даврида фойдаланилади. Улар ўқувчиларнинг тасаввур қилишларига, тушунчаларини ойдинлаштиришга, онгли ўқиш ва эмостионал идрок этишларига ёрдам беради.Фильм намойишида туғилган айрим саволларига янги ўқийдиган асарларидан жавоб топадилар. Тайёргарлик ишларини бундай уюштириш ўқувчилоарнинг ўқишга бўлган қизиқишларини оширади. Бошланғич синфда шоир, ёзувчиларнинг ўз тилидан ўқиган асарлари ёки улар ҳақида бошқалар айтган фикрларни магнит тасмасидан эшитттирилса ёки видео тасмадан кўрсатилиб, унга ўқитувчи ҳикояси қўшилса дарснинг самарадорлиги янада ошади. Масалан, 4- синфда Ўзбекистон Республикаси Давлат Матҳияси айтилгач, А.Ориповнинг ўзи айтган ”Ўзбекистон” шеъри қўйиб эшиттирилиши мумкин . Ўқитувчи ҳикояси . Бу метод асар муаллифи ҳақида маълумот беришда энг самарали ҳисобланади.Асар

муаллифи шоир ва ёзувчилар ҳақида сўзлаб берилаётганда уларнинг портретлари, болалар учун ёзган асарлари намойиш этилса, ўқувчиларнинг муаллиф ижодига қизиқишлари ортади. Ўқитувчи ёзувчи ва шоирлар ҳақидаги маълумотларни ўқувчилар савиясига мос қилиб, ҳажонли қилиб ҳикояласа, ўқувчиларнинг бадиий асарни ўқишга ички истаги кучаяди, уларда китоб ўқишга муҳаббат ортади. Ёзувчи ҳақидаги маълумот 1- синфдан 4- синфга боргунга қадар кўпайтирилиб, чуқурлаштрилиб борилади.Асарни ўқишга тайёргарлик бевосита ўқувчиларнинг мустақил изланишлари асосида ҳам ташкил этилади. Масалан, ”Китобга ихлос” (4- синф) асарини ўқишга тайёргарликда ўқувчиларнинг ўтмишда яшаган тарихий шахслар ҳақидаги тушунчалари аниқлангач, ўқувчилар хаёлан саёҳатга олиб чиқилади.Ўқитувчи ўқувчиларни Бухородаги тарихий музейга таклиф этади. Музейда ўқувчилар Абу Али ибн Сино портретини кузатадилар, у ҳақдаги ёзувларни ўқийдилар (Музей учун синфнинг бирор томони ажратилади.) Абу Али ибн Сино – маърифатпар аллома. Абу Али ибн Сино – буюк ҳаким Мен кечалари кам ухлар, кундузлари ҳам илмдан бошқа нарса

билан шуғулланмас эдим.(Ибн Сино) Бир куни шоҳдан кутубхонасига киришга ва у ерда тибга оид китобларни мутолаа қилишга рухсат сўрадим. Шоҳ менга рухсат берди. (Ибн Сино) Ибн Сино дориворлар тайёлаш, юрак касаллиги, жарроҳлик ва бошқа соҳаларга доир 400 дан зиёд асар ёзган. Ўқувчиларни мустақил изланишга ўргатишнинг Яна бир усули ўқувчиларга олдиндан ёзувчи ёки асар ёзилган давр ҳақида китоблар, манбалар тавсия этилиб, улардан маълумотлар тўплатилади, альбомлар тайёрлатилади, сўнг ўқувчилар ўзлари аниқлаган маълумотларни ўқиб ойи сўзлаб берадилар. Синфдан синфга кўчиш билан ёзувчи ҳаёти ва ижоди ҳақидаги ўқувчилар билими ортиб боради. Асар муаллифи билан таништиришга қўйилган талаблар ҳам кўпаяди. Ўқитувчи қисқа маълумот беришдан ёзувчи ҳаёти билан тўлиқроқ таништиришга ўтади. Бунда у кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларнинг ёшига мос имкониятларни, улар ёзувчи билан қай даражада таниш эканлиги ва унинг асарларидан нималарни ўқиганлигини ҳисобга олади. Асар билан таништириш Тайёргарлик давридан сўнг 1-босқич амалга оширилади. Бу бос қ ичнинг асосий вазифаси асар мазмунини билан таништиришдир. Бадиий асарни яхлит идрок этиш муҳим бўлгани учун мактаб тажрибасида асар устида ишлаш шу асар ёки унинг бир дарсда ўрганишга мўлжалланган қисми яхлит ўқиш усулида таништирилади.

Ҳикоя, масал, шеърнинг мазмунини тўғри идрок этиш, шунингдек, матннинг эмостионал таъсирини ошириш учун ифодали ўқиш катта аҳамиятга эга. Асар матни билан таништиришнинг бир неча усуллари мавжуд. Улар қуйидагилар: 1. Матн ўқитувчи томонидан ифодали ўқиб берилади (баъзан асар матни магнитафон орқали ҳам эшиттирилиши мумкин). ўқувчилар матн мазмуни билан таништирилгач, ўқитувчи уларга бошлағич таассуротларини айтишни талаб қиладиган саволлар беради. Масалан, «Ҳикоянинг қайси ўрни сизга ёқди?», «Қаҳрамонлардан қайси бири сизга айниқса ёқди?», «Ҳикоя ўқилганда сиз қайси ўринда жуда хурсанд бўлдингиз?» каби ва ҳ. Кириш суҳбати, биринчидан, асарнинг ўқувчиларга қандай таъсир қилганини билиш, иккинчидан, болаларни асар матнини таҳлил қилишга қизиқтириш, дарсда ўқувчилар фаоллигини ошириш мақсадини кўзда тутади. 2.Яхши ўқийдиган ўқувчига ўқитиш. Ўқувчининг олдиндан ўқитувчи ўқиш йўллари билан таништиради ва унинг ўқишини ўзи кузатади, хато ва камчиликларини бартараф этади. Шундан сўг тайёрланган ўқувчи синф жамоасига ўқиб беради. 3. Оғзаки қайта ҳикоялаб – сўзлаб бериш. Бу ўқитувчидан алоҳида тайёргарликнинг талаб этади. Чунки асар матнига яқинлаштириб, бадиий воситаларини тўлиқ сақлаган ҳолда ҳикоялаш зарур, акс ҳолда ўқувчиларнинг бадиий асарни ўқишга бўлган қизиқиши сусаяди. 4. Ёддан ифодали айтиб бериш. Шеърий асарлар ёддан айтиб бериш орқали таништирилса, ўқувчи ўқитувчининг маҳоратини юқори баҳолайди. Ўзида ҳам ёд олишга қизиқиш пайдо бўлади. 5. Асарнинг муҳим диалогли ўринларини ёки бутун асарни саҳналаштириш орқали таништириш. 6. Асарнинг бир қисмини ( муаммоли ўрнига) ўқитувчи ўқиб беради. Қолган қисмини ўқувчилар ичда мустақил ўқийдилар.

8. Асар мусиқа садолари остида ўқиб берилиши ҳам мумкин. Бу асарнинг таъсирини кучайтиради , ўқувчиларнинг эстетик дидини тарбиялайди, уларни толиқишдан сақлайди. Бадиий асар матни устида ишлаш Бошланғич синфларда тўғри, тез, онгли ва ифодали ўқишга ўргатиш вазифаси ўқувчиларда асарни таҳлил қилиш кўникмасини шакллантириш билан бирга амалга оширилади. Ўқиш малакаларини шакллантириш билан матн устида ишлашнинг ўзаро боғлиқлиги асарни таҳлил қилишга қандай ёндашишни белгилаб беради. Бадиий асар устида ишлашнинг 2-босқичи асар таҳлилидир. Асарни таҳлил қилишнинг асосий йўналиши матннинг аниқ мазмуни (воқеалар ва унинг ривожланиши)ни, композистиясини, иштирок этувчи шахсларнинг ахлоқи ва характерли хусусиятларини, асарнинг ғоясини аниқлаш ҳисобланади. Асарни таҳлил қилишнинг методик шартларидан бири асар мазмунини унинг тасвирий-ифодали воситалари билан боғлиқ ҳолда қарашдир. Яна бир асосий қоида асар устида ишлаш жараёнида таълим-тарбиявий вазифаларни умумий равишда амалга ошириш ҳисобланади. Бу қоидалар асар устида ишлашнинг асосий йўналишини белгилайди, шунингдек, матнни таҳлил қилиш жараёнида ўқувчилар бажарадиган топшириқларни ва муҳокама қилиш учун уларга бериладиган саволларнинг характерини аниқлаб олишга ёрдам беради Асар таҳлили жараёнида матн устида ишлашнинг қуйидаги турларидан фойдаланилади: Танлаб ўқиш . Бунда ўқувчи матннинг берилган вазифага мос қисмини ўқийди. Вазифа асарнинг мазмунини ойдинлаштириш, сабаб - натижа

боғланишини белгилаш, бадиий хусусиятини очиш, ўқилган матнга ўз шахсий муносабатини ифодалашдан иборат бўлиши мумкин. Масалан, 4 - синфда “Олтин куз” матнидан “Табиатдаги ўзгаришлар берилган қисмларни топиб ўқинг”, “Бақа ва тақа” эртагидаги “Тақачининг насиҳати берилган жойни топиш ўқинг” каби. Танла б ўқиш матн устида ишлашнинг энг самарали усулидир. Танлаб ўқишдан матн устида ишлашнинг барча босқичларида турли хил қийинчиликда, мураккабликда фойдаланилади. У ўқувчиларда яхши ўқиш сифатларини ўстириш билан бирга уларнинг ижодий тасаввури, нутқи ва зеҳнини ўстиришга ёрдам беради. Энг оддий танлаб ўқиш асар мазмунини юзасидан бўлади. Масалан, 4- синфда ”Тошкентнома” (М.Шайхзода) асари юзасидан танлаб ўқиш учун қуйидаги топшириқлар берилади: -Шеърдан ўзбек халқининг меҳмондўстлиги тасвирланган ўринни топиб ўқинг. - Ёз фаслининг зўрлиги тасвирланган ўринни топиб ўқинг. ”Деҳқонбобо ва ўн уч болакай қиссаси” (А.Орипов) асари матни юзасидан қуйидаги топшириқ берилади: - Матндан Деҳқонбобонинг Ватан ҳақидаги гапларини топиб ўқинг. Танлаб ўқишнинг Яна ҳам мураккаброқ турлари матндан сабаб-натижа муносабати билан боғланган фактларни таққослашни, умумлаштиришни талаб қиладиган ўринларини топиб ўқиш ҳисобланади. Масалан, ”Харита” ҳикояси (Нормурод Норқобилов юзасидан топшириқлар: - Синф раҳбари Расулни нима учун Самадга бириктириб қўйди? Шу ўринни топиб ўқинг. -Самаднинг Расулдан аразлаш сабаби ифодаланган ўринни топиб ўқинг. Бунда ўқувчи бирор қатнашуввчи шахс ўзини қандай тутишини, нима учун у шундай тутишини тасдиқлаш учун матндан материал танлаб ўқийди.

Танлаб ўқиш онгли ва ифодали ўқиш малакасини шакллантиришни матн устида ишлаш кўникмасини шакллантириш билан бирга қўшиб олиб боришга, болаларнинг ижодий тасаввурини, нутқи ва зеҳнини ўстиришга имкон беради, шунинг учун ундан ўқиш дарсларида кенг фойдаланилади. Танлаб ўқиш матн режасини тузишда ( матн қисмига унинг мазмунини ифодалайдиган гапни, яъни режа қисмини топишда) қаҳрамонга тавсиф бериш (* матндан қаҳрамоннинг муайян бир хусусиятини , ҳаракатини тавсифловчи материаллар танлоаш) да , асар ғоясини аниқлаш ( ғояни англатган ўринни топиб ўқиш) да татбиқ этилади. Ўқувчиларнинг берилган савол ва топшириқларга ўз сўзлари билан жавоб бериши . Машқнинг бу тури ўқувчиларда ўқилганлар юзасидан муҳокама юритиш кўникмасини ўстиришга, асарда қатнашувчи қаҳрамонларни баҳолашга, муаллиф тасвирлаган ҳаётий лавҳалар билан асар ғояси ўртасидаги боғланишни аниқлашга имкон беради. Ишнинг бу турида бериладиган саволлар маълум мақсадга йўналтирилган ва муайян изчилликда бўлиши ,ўқувчиларнинг мустақил фикрлашга ундаши лозим. Бошланғич синф ўқиш дарсларида саволва топшириқлар қайси мақсадга йўналтирилганига кўра қуйидагича тасниф қилинади: 1.Асар мазмунини ўзлаштириш ва қайта ҳикоялашга доир савол- топшириқлар. 2. Асар тилини ўрганиш ва ўзлаштиришга доир савол-топшириқлар. Сабаб-натижа тарзидаги саволлардан ҳам фойдаланилади. Агар ўқитувчи асар ғоясини тушунишда ўқувчиларга ёрдам беришни кўзда тутса, савол сабаб-натижа тарзида бўлади. Анвар Обиджоннинг ”Одобли бўлиш осонми?” эртаги (4- синф) ғояси ўқувчиларни саломлашиш одоби билан таништириш, уларда муомала маданиятини тарбиялашдир. Эртакдаги асосий фикрни аниқлаш учун ўқитувчи ”Анвар Обиджон айтмоқчи бўлган салом бериш мавридларини ўз сўзингиз билан айтиб беринг.” ,”Нима учун эчки

сичқонга насиҳат қилди?”, ”Тошбақанинг сичқонча ҳақидаги фикрини гапириб Беринг” каби савол-топшириқлардан фойдаланилади. Савол-топшириқлар устида жамоа, жуфт ва якка тартибда ишланади. Бошланғич синфларда савол-топшириқларга жавоб бериш иш турига катта ўрин берилган. Ўқитувчининг вазифаси ана шу савол-топшириқлар устида ишлаш усулларини олдиндан белгилаб олишдир. Ижодий характердаги саволлар ўқувчиларни мустақил фикрлашга ундайди. 4-синф «Ўқиш» китобидан ўрин олган «Қодир билан Собир» матни юзасидан ўқувчиларни ўз фикрини айтишга ундовчи «Собир ўқишдан кечикиш сабабини очиқ айтиб тўғри қилдими?», «Унинг ўрнида сиз бўлганингизда нима қилардингиз?» каби саволлар ўқувчиларнинг фикрлаш қобилиятларини, оғзаки нутқини ўстиради ва матнни яхши ўзлаштиришларига ёрдам беради. Ўқувчиларни савол беришга ўргатиш . Ўқувчиларни савол беришга ўргатиш матн устида ишлашда яхши натижа беради. Методист олимларнинг фикрича, тўғри берилган саволда ярим жавоб тайёр бўлади. Ў қувчилар уни онгли ўзлаштира олсаларгина матн юзасидан савол бера оладилар. Ўқувчиларга савол беришни ўргатишни 2-синфдан бошлаш мақсадга мувофиқдир. Ўқувчиларни онгли равишда савол тузишга ўргатиш учун ўқитувчи матнга ўзи тузган ёки «Ўқиш китоби»да берилган саволларни таҳлил қилади. Таҳлил учун «Нега у ёки бу савол қўйилган? Унда Ким ёки нима ҳақида гап боради. Савол кўпроқ қайси сўзлар билан бошланади? « каби саволларни ишлатади ва матндан фойдаланган ҳолда бу саволларга жавоб беришни ўргатади. Иккинчидан, ўқитувчи ўқувчилар эътиборини матнга савол тузиш йўлига қаратади ва савол тузишдан олдин матнни диққат билан ўқиш, қатнашувчи шахсларни кўрсатиш, савол тузиладиган қисмни ажратиш кераклигини тушунтиради. Савол тузишга ўргатишнинг бошланғич босқичи бу машқ жамоа бўлиб бажарилади ва таълимий характерда бўлади; бунинг учун қулайроқ савол ажратилиб, нима учун у қизиқарли экани ёки, аксинча,

ноқулай бўлса нима учун ноқулайлиги тушунтирилади. Масалан, 3- синфда”Аҳиллик улуғ бахт” эртагида ”Одамларнинг чолнинг болалари ҳақидаги фикри юзасидан савол тузинг (Одамлар ақлли чолнинг болалари ҳақида нима дейишди?) 4- синфда ”Қовун сайли” (Ш.Саъдулла) ҳикояси юзасидан савол тузиш топшириғи қуйидагича берилади: -Ҳикоянинг биринчи хатбошини ўқинг ва шу қисм юзасидан савол тузинг. -ҲИКОЯНИНГ 1 ХАТБОШИСИДА қўЛЛАНГАН СўЗЛАРНИНГ МАЪНОСИНИ ИЗОҳЛАШ БўЙИЧА САВОЛ-ТОПШИРИқЛАР ТУЗИНГ. (Бежирим, сертор, сўзларининг маъносини изоҳланг.) -Ҳикоя қаҳрамонлари юзасидан саволлар тузинг каби. Кейинчалик муҳокама ва ижодий саволлар беришни ҳам ўзлаштириб оладилар. Матнни тасвирлаш . Матнни 2 хил тасвирлаш мумкин: 1) сўз билан тасвирлаш; 2) график тасвирлаш. Сўз билан тасвирлаш ўзига хос мураккаб иш тури бўлиб, унда манзарани сўз ёрдамида аниқ қайта тиклаш талаб этилади. Бунда сўзларни аниқ танлашга эътибор қаратилади. Турли табиат манзараларини, қатнашувчи кишиларнинг ташқи кўринишини, воқеа содир бўлган жойларни тасвирлаш топшириқ қилиб берилиши мумкин. Матнни сўз билан тасвирлашга ўргатишни дарсликда берилган расмни матндаги шу расмга мос қисм билан таққослаб тасвирлашдан бошлаш керак. Сўз билан тасвирлаш бос қичма-босқич, махсус тайёргарликдан сўнг амалга оширилади: 1. Матндан манзара, вазият ёки қаҳрамонларнинг ташқи кўриниши тасвирланган ўринлар аниқланади. 2. Нисбий тугалланган ўринлар ажратилади. 3. Тасвирлашга лексик-услубий тайёргарлик кўрилади, яъниёзувчи, шоир қўллаган луғавий бирликларга ўқувчилар диққати тортиладива улар таҳлил қилинади. Тасвирлашда сўзни аниқ танлашга ёрдам беради.

4. Сўз билан тасвирлашга ўргатишнинг дастлабки пайтида доскага фойдаланиладиган сўзлар ёзиб қўйилиши зарур. Сўз билан тасвирлаш қайта ҳикоялашга айланиб аслиги лозим. График тасвирлаш кўпроқ уйда бажарилади. Бунинг учун ўқувчилар тасвирланадиган матн қисмини ажратадилар, уни диққат билан ўқиб чиқадилар, мазмунини ўзлаштирадилар ва унга мос расм чизадилар.Бунда ўқувчи Лар билан қандай ранглардан фойдаланиш, ранглар ифодалайдиган маънолар бўйича суҳбат ўтказилади. Расмлар кўргазмаси ташкил этиладли. Ҳар бир расм муаллифи ўзи чизган ранг тасвирини изоҳлаб беради. Компьютерлаштирилган синфлар график тасвирлашда синфда бажартирилиши мумкин. Бунда ўқувчиларнинг ижодий ёндашувларига имкон берилади. Ўқувчилар асар воқеалари ривожини серияли расмлар асосида муайян изчилликда тасвирлашлари ҳам, ҳар бир расм серияси остида шу қисмда ифода этилган муҳим фикрларни ёзиб қўйишлари ҳам мумкин. Булар асар матнини тўлиқ , қайта ҳикоялаш , шунингдек, ўқилган ҳикоя,мақоланинг режасини тузиш, матн мазмунини, унинг тасвирий воситаларини билиб олишга ёрдам беради. Асар режасини тузиш . Режа матн мазмунини онгли ва чуқур тушунишда, асосий фикрни ажратишда, воқеаларнинг изчиллигини белгилашда, матн қисмларининг ўзаро боғланишини тушунишда ўқувчиларга ёрдам беради. Режа устида ишлаш ўқувчилар нутқи ва тафаккурини ўстиради. Улар матнни мазмунан тугалланган қисмларга бўлишга ва ҳар бир қисмнинг асосини топишга уларга қисқа ва аниқ сарлавҳа топишга, уни режа қисми сифатида шакллантиришга ўрганадилар. Режа тузишга тайёргарлик ишлари савод ўргатиш давридаёқ бошланади. Тайёргарлик машқининг энг оддий тури берилган сарлавҳалардан кичик матн мазмунига мосини топиб қўйиш ҳисобланади. Бундай машққа ўргатишда ўқитувчи сарлавҳа асосий фикрни ифодалашини таъкидлайди, болалар топган сарлавҳани таҳлил қилиб, у ёки бу сарлавҳа нима учун мос ёки мос

эмаслигини тушунтиради. Режа тузишга тайёргарлик ишининг 2-тури ўқитувчи раҳбарлигида танлаб ўқиш ҳисобланади, болалар матндан ўқитувчи берган саволга жавоб бўладиган ўринни топиб ўқийдилар. Режа тузиш «оддийдан мураккабга» тамойили асосида аста-секин мураккаблаштирилиб, муайян изчилликда ўтказиб борилади. Ўқувчилар 1- синфда ўқилган кичик матнга ўқитувчи раҳбарлигида сўроқ гап тарзида сарлавҳа танлашлари, 2-синфда кичик мақоланинг режасини ўқитувчи раҳбарлигида сўроқ ёки дарак гап тарзида тузишлари, 3-синфда ўқилган матн режасини жамоа бўлиб тузишлари, 4-синфда мустақил режа туза олишлари керак. Режанинг энг оддий шакли расмли режа ҳисобланади. Бунинг учун аввал болалар китобда берилган расмлардан матн қисмига мосини танлашга ва уни номлашга ўргатилади, кейин матн қисмига тайёр расм берилмайди, уни болаларнинг ўзлари сўз билан тасвирлайдилар. Ҳикоя ўқилади ва қисмлари бўйича таҳлил қилинади, сўнг ўқувчилар матннинг 1-қисмини ўқийдилар, ўқитувчи улардан қандай расм чизиш мумкинлигини сўрайди. Қолган қисмлари устида ҳам ишлар шу тарзда ишланади.Ўқувчилар чизган расмларига ном (сарлавҳа) қўядилар. Улар қўйган ном сарлавҳа доскага режа қисми тарзида ёзиб берилади. Ўқувчилар расмли режа тузишдан логик режа тузишга ўтадилар, логик режа тузиш қуйидаги изчилликда ўргатилади: 1. Ўқитувчи қисмларга бўлинган матнга танлаб режа тузади ва матн режасининг ўрнини алмаштириб, сарлавҳа тарзида хаттахтанинг чап томонига ёзиб қўяди. Ўқувчилар матннинг 1-қисмини ўқийдилар, шу қисм мазмунига мос сарлавҳани топадилар, уни ўқитувчи хаттахтанинг ўнг томонига ёзади. Ана шу тарзда хаттахтада ўқилган матннинг режаси ҳосил бўлади. 2. Матн қисмларини таҳлил қилиш жараёнида ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида ҳар бир қисмдаги асосий ғояни аниқлайдилар ва унга сарлавҳа топадилар, ўқитувчи сарлавҳаларни режа тарзида хаттахтага ёзиб боради.

3. Қисмларга бўлинмаган матн танланади, сарлавҳалар матн режаси тартибида доскага ёзилади. Ўқувчиларга берилган сарлавҳалардан фойдаланиб, матнни қисмларга бўлиш топширилади. Улар матнни ўқишади ва сарлавҳаларга тегишли қисмни ажратадилар. 4. Қисмларга бўлинмаган матн танланади, сарлавҳалар аралаш тарзда хаттахтага ёзилади. Ўқувчиларга юқоридагидай қисмларга бўлиш топширилади. Ўқувчилар матнни ўқиб, нисбий тугалланган қисмни ажратадилар ва унга мос сарлавҳани хаттахтадан танлайдилар. Иш шу тарзда давом эттирилиб, матн режаси тузилади. Ўқувчиларда режа тузиш кўникмаси ҳосил бўлгач,улар матнни мустақил равишда қисмларга бўладилар.( 3-4- синф) Ҳар бир қисмга режа тузадилар. Режани 3-4- синфларда дарак ва атов гап тарзида шакллантириладилар. Режада ҳар бир қисми бир турдаги гаплар шаклида бўлиши лозим. Ҳозир мактаб тажрибасида изоҳли ўқиш, ижодий ўқиш, адабий ўқиш усулидан, муаммоли ўқитиш методларидан, илғор педагогик технология методларидан ҳам кенг фойдаланилмоқда. Масалан, А. Қодирийнинг «Чин дўст» ҳикоясини ўрганишда изоҳли ўқиш методидан фойдаланиш мумкин. Чунки бу асар матнида ўқувчиларга луғавий маъноси тушунарсиз бўлган сўзлар учрайди. Масалан, ҳикоядаги сабоқдош, мирзабоши, ҳаволанмас, асранди, ғарқ, ҳолда, маҳдум, марсия, хун, ҳамнишин, дилдор, нотавон, ғурбат каби сўзлар изоҳ талаб этади. Методик адабиётларда бадиий асар матнини таҳлил қилишнинг уч усули: бадиий асарни ёзувчига эргашиб яхлит ўрганиш; образлар воситасида ўрганиш, мавзули - муаммоли ўрганиш алоҳида ажратиб кўрсатилади. Бошланғич синфларда, асосан, текстуал таҳлилдан фойдаланилади, яъни, ўқитувчи асарни таҳлил қилишда асар матнига асосланади. Уни ўзгартирмаган ҳолда ундаги маънони, жозибани ўқувчиларга етказиб беради. Бошланғич синфларда муаммоли таҳлил усулидан ҳам фойдаланиш мумкин. Масалан, «Бобур ва Ҳумоюн» ҳикоясини ўрганишда ўқувчиларга «Бобурнинг айтган гаплари ўринлими?», «Ҳикоядагидай ҳолат содир бўлиши

мумкинми?» каби муаммоли саволлар бериш ўринли бўлади. Ўқувчилар асарни ичда ўқийдилар, жамоа бўлиб фикр алмашадилар, баҳслашадилар. Баҳс давомида ўқувчилар маънавий оламида ҳам, ақлий дунёсида ҳам муайян ўзгаришлар, ривожланишлар содир бўлади. Асар таҳлилида қўлланадиган танлаб ўқиш, унга муносабат билдириш, муносабатларнинг турли хилда бўлиши ҳам мунозарани келтириб чиқаради. Мунозарали ўрин муаммони юзага келтиради. Энди ўқув жараёни олдида муаммони тўғри ҳал этиш вазифаси туради. Шундай қилиб, бошланғич синфларда ҳам бадиий асар матнини таҳлил қилишда, умуман, бадиий асарларни ўрганишда ўқувчи шахсига кучли таъсир қилувчи, уларнинг савиясига мос, билимларнинг ўзлаштирилишини таъминловчи метод ва усуллардан, таҳлил турларидан фойдаланиш мумкин. Савол ва топшириқ лар 1. Бошланғич синф она тили дастури («Ўқиш» бўлими) ва ўқиш дарсликларида берилган ўқиш мавзуларини аниқланг. Уларга муносабатингизни билдиринг. 2. Бадиий асар устида ишлашнинг шематик режасини тузинг ва уни асосланг, бадиий асар устида ишлашнинг ҳар бир босқичи олдидаги вазифани айтинг. 3. 1 - 4 - синф «Ўқиш» китобида берилган топшириқларни гуруҳланг. 4. Ўқитувчилар учун нашр этилган «Биринчи синфда ўқиш дарслари», «Иккинчи синфда ўқиш дарслари», «Учинчи синфда ўқиш дарслари», «Тўртинчи синфда ўқиш дарслари» методик қўлланмаларида мавзуларни режалаштиришда нималар ҳисобга олинганини аниқланг. 5. Матн устида ишлаш юзасидан 1-4-синф ўқувчиларининг билимига қўйилган дастур талабларини таҳлил қилинг. 5. «Ўқиш дарсларида ўқувчиларни ахлоқий тарбиялаш», «Ўқиш дарсларида ўқувчиларни эстетик тарбиялаш» мавзусида қисқача ахборот тайёрланг.

Адабий тушунчалар устида ишлаш Умумий ўрта таълимнинг биринчи босқичи бўлган Х-Х V синфлар дастурида ўқувчиларда китобхонлик маданияти ва нутқини ўстиришга алоҳида эътибор берилади, бадиий асар билан ишлаш кўникмасини тарбиялаш ва ўстириш назарда тутилади. Дастурда бадиий асарни тўғри, тез ва ифодали ўқиш кўникмасини тарбиялаш ва ривожлантириш йўли билан ўқувчиларда асар устида мустақил ишлаш ва уни ўқиш малакасини ўстириш асосий вазифа қилиб қўйилади. Бу синфларда ўқувчилар бадиий ва илмий- оммабоп асарлар мазмунини тўлиқ тушунишга одатланадилар, яъни асарнинг таъсирчанлигини, образлилигини ҳис эта бошлайдилар. Шу асосда уларда ахлоқий, эстетик, образли таассурот таркиб топади. Бошланғич синфларда ўқувчилар эртак, ҳикоя, масал, шеър, мақол, топишмоқ, илмий-оммабоп асарлар ва достонлардан парчалар ўқиш орқали уларда ифодаланган воқеа-ҳодисалар, образлар ва уларнинг хулқ-атвори билан танишадилар, ўқиган асарларига баҳо беришни ўрганадилар; уларда асарнинг тили, услуби, ёзувчи қўллаган тасвир ва ифода воситалари ҳақида дастлабки адабий тушунчалар шакллана бошлайди. Ўқувчилар асар мазмунини ўзлаштириш билан бирга унда баён этилган асосий фикрни аниқлаб олишга, фикрлар ўртасидаги боғланишни белгилашга ўрганадилар. Бадиий асарни ўқиш билан болаларда ўзларини ўраб турган муҳит, Ватан ва унинг табиати, кишилар меҳнати ҳақида ҳам тасаввур ҳосил бўлади. Ўқиш дарслари ўқувчиларда бадиий асарларнинг бир-биридан фарқини ажрата олиш, ёзувчининг ҳаётий воқеаларни қандай бадиий воситалар орқали акс эттиргани ва қандай образлар яратганини аниқлай олиш, мустақил ўқиш ва асарни таҳлил қилиш малакасини ҳосил қилади. Ўқувчилар адабий маълумотларни ўзлаштириш орқали бадиий асарнинг мазмуни, ғояси ва аҳамиятини англаб ола бошлайдилар.

Ўқувчиларнинг нутқини ўстиришда, юқоридагилар билан бирга, адабий тушунчаларни шакллантириш ҳам муҳим ўрин тутади. Ўқувчилар адабий тушунчаларни ўрганиш натижасида бадиий адабиёт санъатнинг бир тури эканлиги, унинг ҳаёт билан алоқадорлигини билиб оладилар. Асар таҳлилида ўқувчиларнинг ҳаётий таассуротлари ва асарни ўрганиш натижасида уларда пайдо бўлган эстетик ҳис-туйғулар ҳисобга олинади. Акс ҳолда, ўқувчиларнинг билим олишга бўлган қизиқиши сусая боради. Мактабда болалар адабиётини ўқитишда аниқ маълумотларга, бадиий асарни ўрганиш натижасида ўқувчиларда туғиладиган ҳис-туйғуларга суяниб иш кўрилади. Бу эса ўқувчиларда асар муаллифи, образ, ғоя, адабий тур, сюжет каби адабий тушунчаларни элементар тарзда шакллантиришга ёрдам беради. Бошланғич синфларда асар таҳлилида бадиий тил воситалари - сифатлаш, ўхшатиш, жонлантириш, муболаға ва адабий жанр турлари - эртак, ҳикоя, масал, шеър, достон, мақол, топишмоқ кабилар билан амалий равишда таништирилади. Бадиий асарда ғоявий мазмун образлар орқали ифодаланади. Образлар эса сўзлар ёрдамида яратилади. Сўз адабиётда бадиий образни яратиш қуролидир. Асарнинг бадиий ифодалилиги ёзувчининг ундан қай даражада фойдаланганлигига боғлиқ. Асарда тасвирланган ҳаётий воқеа-ҳодисаларни образли акс эттиришда бадиий тил асосий воситадир. Шунинг учун ҳам бадиий асар юзасидан олиб бориладиган кузатиш ишлари ҳар бир образни, умуман бадиий асар мазмунини очишда катта аҳамиятга эга. Бошланғич синфларда бадиий асар тилини таҳлил қилиш орқали ўқувчиларда ўз она тилига муҳаббат ҳисси, бадиий асарни онгли ўқиш кўникмаси ўстирилади, асар ғоясини чуқур идрок этишга замин ҳозирланади, ўқувчилар нутқи ривожлантирилади. Халқ оғзаки ижодида эртак жанрининг болалар томонидан яхши қабул қилиниб, қизиқиб ўқилишининг сабабларидан бири эртак тилининг

таъсирчанлиги, ўткир сюжетлилиги ва халқ тилига яқинлигидир. Эртак ўқиб бўлингач, унинг бадиий тили устида ишлашга алоҳида аҳамият бериш зарур. 2-синф «Ўқиш китоби»да келтирилган «Карнайчи шоҳ» эртагида «ёв қора булутдай ёпирилиб келаётган экан», «Куйчи терак» эртагида «Теракнинг шохлари худди сурнай чалгандек овоз чиқариб, япроқлари эса шилдираб рақсга тушар экан» , «Тўрғайлар қўшиқ айтиб, уларга жўр бўлар эканлар», «Оҳ, деб нола қилибди терак», «Устун уларнинг нағмаларига жўр бўлиб, шўх-шўх куй чалибди» каби бадиий воситалар ёрдамида тасвирланган манзаралар жуда кўп. Улар устида ишлаш ўқувчи нутқини ўстириш билан бирга уларни фикр юритишга, мулоҳаза қилишга ўргатади. Эртакларда ўхшатишлар, жонлантириш ва муболағалардан фойдаланилган. Ўқувчиларга уларни изоҳлаб бериш, кейинчалик матндан топтириш, қайта ҳикоялашда улардан нутқларида фойдаланишга ўргатиш зарур. Асар ўқиб бўлингач, бадиий тил воситалари устида ишланади. Чунки уларнинг маъноси контекстдан, асар мазмунидан англашилади. Айниқса, масалларда аллегорияни очишда кўчма маъноли сўзлардан кўп фойдаланилади. Улар болаларга масал мазмунини тушунишга халал бергани учун айрим кўчма маънода ишлатилган сўзлар асарни ўқишдан олдин тушунтирилади. 3-синф «Ўқиш китоби» дан ўрин олган «Аямажиз» (Қудрат Ҳикмат) шеърида «Бўралар қор капалак », «Боғлар сокин мизғишар , Мисоли оқ капалак », «Муз ойналар совуқ еб» мисраларида ўхшатиш, жонлантириш; «Сахий она табиат», «қучоғида ҳаво соф» мисраларида метафора; «Аямажиз изғийди, Кўчаларда тутоқиб, Шох-шаббани тортқилар, Ялмоғиздек ютоқиб» каби мисраларда жонлантириш ва ўхшатишлар қўлланган. Булар устида ишлаганда қуйидагича савол-топшириқлардан фойдаланиш мумкин: 1. Шоир қорни нимага ўхшатади? (оқ капалакка). 2. Аямажизни нимага ўхшатади? (Ялмоғизга).

3. «Муз ойналар совуқ еб» мисрасини қандай тушунасиз? Ойна совуқ қотадими? Ушбу дарсликнинг «Кумуш қиш» бўлимида «Қиш» матни берилган. Ушбу матнда ҳам кўплаб жонлантиришлар қўлланган. Масалан, «ҳамма ёқда совуқ изғирин кезади », « Инграр оғриқ каби қари тол, ойналарни безар қиш - гулкор », «Дарахт куртаклари роҳатланиб ухламоқда», «ҳозир уруғлар тинч уйқуда » каби. Матн таҳлилида «Матннинг биринчи қисмини ўқинг. Унда қайси сўз ўз маъносидан бошқа маънода қўлланган?» ёки «Матннинг иккинчи қисмида жонсиз нарсалар жонлидек тасвирланган ўринларни топиб ўқинг. Бошқа маънода қўлланган сўзларни ўз маъносида қўллаб гап тузинг. Бу сўзлар қандай маънода қўлланганда таъсирчан бўлади?» каби савол- топшириқлардан фойдаланиш мумкин. Мақол жанрида ҳам кўчма маъноли сўзлар кўп қўлланади. Мисол учун « Юрт бошига иш тушса , Эр йигит ҳозир» мақолида бошига сўзи метафора йўли билан маъноси кўчган, ўқувчиларга унинг маъноси қандай усул билан кўчганлиги айтилмайди, фақат бошқа маънода қўлланганлиги ўз маъноси билан таққосланган ҳолда ўкувчиларга ўргатилади. Тарихий асарларда ҳам таъсирчан, тасвирий-бўёқдор сўзлар кўп учрайди. Жумладан, «Бобур ва кабутар» асарида ҳазрат , аъёнлар , олий ҳазрат сўзлари қўлланган. Асар матнида қадимий давр билан боғлиқ қўшимчаларнинг қўлланилиши ҳам асарга жозиба бағишлайди. Масалан: «Кабутар не дейдур?» каби. Мазкур асарда иккинчи шахс қўшимчаси ўрнида ҳурмат маъносидаги учинчи шахс қўшимчаси қўлланган: «Хатда: Олий ҳазрат, қовун айни пишди. Келиб қўл уриб берсалар». Шу ўриндаги «қўл уриб берсалар» бирикмаси ибора ҳисобланади . Иборалар доим кўчма маъно ифодалаб, нутқнинг таъсирчанлигини оширади. Матндан иборалар аниқлангач, маъносини изоҳлашдан ташқари, уларга маънодош ёки қарама- қарши маъноли ибораларни топшириш ҳам яхши самара беради. Топишмоқларда ҳам жонлантириш ва ўхшатишлар жуда кўп. Масалан: «Аёз бобо новвот сотди, Олган эдим, қўлим қотди» топишмоғида ўхшатиш,

«Чиқ-чиқ» ишлаб толмайди, тунда ухлаб қолмайди» топишмоғида жонлантириш қўлланган. «Чумоли ва Типратикан», «Ўжар тошбақа» масалларида ҳам бадиий тил воситалари мавжуд. Хусусан, уларда «Ўғирлик мол айлар жонсарак», «Бола кўнглин кўтарар», «Косанг жонингга ҳузур», «Сенга қалқон усти- бош», «Парча гўшт бўлиб юрар», «Жиш Тошбақа» каби ибора, бирикма ва гаплар учрайдики, улар устида ишлашда «Бундай мажоролар қачон ва кимлар орасида бўлиб ўтиши мумкин? Уларга ҳаётдан мисоллар келтиринг» каби топшириқлар бериш, улардаги маънони бошқача йўсинда баён эттириш, ўзаро таққослаш, таъсирчанлигидаги фарқни аниқлатиш катта таълимий аҳамият касб этади. Масалан: «Бола кўнглин кўтарар» - Боласига яхши гаплар гапирар; «Косанг жонингга ҳузур» - Косанг жонингни, соғлиғингни асрайди» каби. Бошланғич синфларда адабий тушунчалар ва бадиий воситалар устида ишлаш ўқувчиларнинг ижодий тафаккурини ўстиришга, уларда жонлантириш, ўхшатиш, муболаға каби адабий тушунчалар юзасидан дастлабки тасаввур ҳосил қилишга ёрдам беради.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. I. A. Karimov. «Barkamol avlod orzusi». T. 1999 y. 2. I. A. Karimov. «Barkamol avlod Uzbekiston tarakkiyotining poydevori». T. 1997 y. 3. O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim tizimini isloh qilish buyicha me`yoriy hujjatlar I-kism, Toshkent, 1998 yil 4. O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim tizimini isloh qilish buyicha me`yoriy hujjatlar II-kism, Toshkent, 1998 yil 5. V. A. Skakun. «Ishlab chiqarish ta`limi ustozi uchun kullanma». Toshkent «O`qituvchi» 1992 y. 6. N.N.Azizxo`jaeva «Pedagogik texnologiya va pedagogik mahoart». Toshkent, Nizomiy nomidagi TDPU, 2003 y 7. R. X. Djuraev. «Teoriya i praktika intensifikasii professionalnoy podgogtovki uchahixsya proftexuchilih». Toshkent. «FAN» 1992 y. 8. S. A. Akmalova. «Ta`lim nazariyasi didaktika masalalari bo`yicha o`quv kullanma». Namangan 1993 y. 9. K. J. Mirsaidov. «Maxsus fanlarni o`qitish va ishlab chiqarish ta`limi». Toshkent «O`qituvchi» 1996 y. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Бешинчи синфда мусика укитишнинг мазмуни ва методикаси

Махсус муассасаларда укишга ургатиш методикаси Укиш малакаларини шакллантириш йуллари

Овоз билан ва овозсиз ( ичда ) укиш

Укиш дарсларида бадиий асарларни жанрий хусусиятларига кура урганиш

Ўкиш дарсларида укўвчилар нуткини устириш