Адабий асарни жанрий хусусиятларига кура урганиш - Педагогиka - Рефераты

Адабий асарни жанрий хусусиятларига кура урганиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

46 KB

Адабий асарни жанрий хусусиятларига кура ўрганиш Режа: 1. Адабий ўқиш. 2. Ифодали ўқиш. 3. Тахлилда асарнинг жанрий хусусиятлапини хисобга олиш.

Адабий асарнинг бадиий эстетик мохияти ундаги қахрамонлар, сахналар, табиат тасвирлари, диалоглар ва бошқа турли компонентларнинг мураккаб тартибини ўрганиш, шархлаш орқали ўзлаштирилади. Ўқитувчи шу жараёнда ўқишнинг турли методларига мурожаат қилади. Асар поэтикаси, бадиий хусусиятларини тушунтиришда, айниқса, адабий ўқишнинг ахамияти беқиёсдир. Адабий ўқиш нима? Агар биз адабиёт ўқитиш методикаси тараққиётига назар ташласак, адабий ўқишнинг асосий вазифаси бадиий асарнинг поэтик ва бадиий хусусиятларини очиб беришига қаратилишини кўришимиз мумкин. Адабий ўқишнинг бу вазифаси бадиий асарнинг грамматик ва поэтик қонуниятларига риоя қилиб ўқиш орқали амалга оширилади. Бу эса адабий ўқишнинг методик характер касб этишини кўрсатади. Ўқитувчи бирор лирик асарни ўргатишни режалаштирар экан, машђулот давомида унинг поэтикасига хос жихатлар - қофия, хижо, туроқ, вазн, радиф каби компонентлар тўђрисида матндан мисоллар келтириб ўз фикрларини асослаш йўлидан боради. Масалан, 10-синфда Увайсийнинг "Кўнгил дођ ўлди, дођ ўлди" ђазали ёки "Бу на гумбаздир, эшиги, туйнугидин йўқ нишон" деб бошланувчи чистонини ўқиш жараёнида хар икки жанрнинг ўзига хос хусусиятлари тушунтирилмаса, ўқувчилар мазкур асарларнинг бадияти магзини чака олмайдилар. Натижада Увайсийнинг ўзи яшаган жамиятдан шикоят килувчи ижодкор сифатида к абул. этадилар. Дастур асосида ўрганиладиган асарларнинг катта қисми халқ ођзаки ижоди ва мумтоз адабиёт намуналари экан, уларнинг хар бирига "ўз даври, ўз давраси" (М.Номозов)нуқтаи назаридан ёндашилмаса, ўқувчиларда нотуђри таассурот колдириши мумкин. Насрий ва драматик асарлар матни устида ишлашда хам адабий ўқишдан кенг фойдаланилади. Чунончи, 5-синфда А. Каххорнинг "Бемор", Ў.Хошимовнинг "Дунёнинг ишлари", 6-синфда Н. Аминовнинг "Чолбола эртаклари", Ў. Умарбековнинг "Хаёт қўшиђи",.7- синфда Бобурнинг "Бобурнома", Софоклнинг "Шох Эдип", 8-синфда

Ойбекнинг "Навоий", Ш. Бошбековнинг "Темир хотин", каби асарларини адабий ўқиш учун алохида тайёргарлик куриш талаб этилади. Бадиий матн устида ишлаш жараёнида ўқитувчининг вазифаси асарнинг поэтик мазмунини тахлил қилиш, мавзуи ва тасвир предметини тушунтириш, каламга олинган хаёт вокелигига муаллиф муносабатини аниклашга каратилади. Бу вазифани амалга ошириша ифодали ўқиш мухим ахамият касб этади. Шунга кўра ўқишнинг бу турини асар маъно-мазмунини хиссиёт ва фикр уйђунлашган жонли нутқ орқали ўқувчига етказиш усули дейиш мумкин. Ифодали ўқиш қуйи синфларда ўқувчилар талаффузидаги "р","с", "ч" товушлари хамда шева элементлари билан боглир нурсонларни бартараф этишга, хотирасини мустахкамлашга ёрдам берса, юкори синфларда рухиятини бойитишга, сўз санъатининг сехрли оламига етаклашга хизмат қилади. Бадиий асарни ифодали ўқишда унинг узига хос ички жанрий хусусиятлари ва муаллиф услубини алохида инобатга олиш зарур. 5-синфда Абдулла Қаххорнинг "Бемор" хикояси билан Усмон Носирнинг "Юр, тођларга чиқайлик!" шеърини бир хилда ифодали ўқиш бўлмаганидек, Алишер Навоийнинг фалсафий газаллари билан Хамид Олимжон ё Ђофур Ђуломнинг кўтаринки рухдаги тантанавор шеърлари, Ахмад Яссавийнинг панд-насихат характеридаги хикматлари ўқилиши жихатидан ўзаро фарқланадилар. Қолаверса, драматик асарлар сахнада қўйишга мўлжалда яратилгани ва фақат актёрлар ижросидагина ўзининг эстетик, тарбиявий вазифасини тўла бажаргани, насрий асарлар табиатан якка тартибда ўқишни тақозо этгани каби шеърий асарлар ифодали ўқилгандагина юракдан хис қилинади. Демак, бадиий асарлар тадқиқи ва тахлилида хам турли усулларидан фойдаланилади. Аммо бундай усулларнинг бирини шеърият, иккинчисини наср, учинчисини драматургия учун қатъий чегаралаб бўлмаганидек, жамики асарларни фақат бир хил шакл ва мазмунга, ягона нуқтаи назар асосида ўрганиш мумкин эмас.

Асар мохияти жанрий хусусиятлари заминида ўрганилгандагина тўла очилиши методика илмида аллақачон ўз тасдиђини топган. Жумладан, шеърий асарлар тахлили ифодали ўқишсиз мукаммал бўлмайди. Бинобарин, ифодали ўқиш тахлил воситаси хамдир. У кўп холларда батафсил изохлашдан афзал туради ва ўқувчиларни бадиий асар матни билан таништиришниш бирламчи азалий методи вазифасини бажаради. Шеърий матндаги маъно товланишларини, жушкин хиссиёт, теран мазмун, юракларни ларзага солувчи мусикий охангни ифодали ўқимасдан туриб хис қилиш, англаш ва тушуниш мушкул. Ифодали ўқишга мўлжалланиш бу хилдаги асарларнинг ўзига хос мухим жихатидир. Шеърий матндаги ритм, туроқ ва қофиядош сўзлар уйђунлигидан туђиладиган мусиқа оханг шунга қаратилган. Зеро, хар қандай оханг эшитилгандагина ўз сехрини намоён қилади. Шеър шоирнинг фавқулодда холат туфайли юзага келган оний лахзадаги хиссиётининт жўшқин ифодаси, хукм-хулосаси тарзида яратилишига кўра хам қисқа муддатда ва ифодали ўқишни тақозо этади. Минг йиллардан ортиқроқ даврдаги адабий меросимизнинг аоссан шеърий шаклда бўлгани, қадим бахшиларнинг ўзлари яратган асарларни ўзлари мусиқага солиб, куйлаб келганлари (масалан, Жалолиддин Румий ва Боборахим Машрабларнинг ўз ђазалларини рубоб хамда танбур журлигида куйлаб, элга манзур бўлганлари) сабабини шу хилдаги асарлар ођзаки ижросининг таъсирчан ва охангдорлигидан изламоқ керак. Лирик шеърият ижтимоий онг шакллари тараққиёти билан бођлиқ суратда аста-секин мусиқадан узоклашиб, факатгина ўқиш учун мулжалланган адабий жанрга айланган хозирги даврда хам уз табиатидаги мусикий охангни тарк этмади. Ўзбек адабиёти илмига катта хисса кушган Элбек ва атокли шоир, зукко шеършунос Максуд Шайхзоданинг лирик шеърият маъносида "юрак шеъри", "рубобий шеърият" ибораларини ишлатишлари бежиз эмас.

1. Адабий асарни жанрий хусусиятларига кўра ўрганишда қандай тамойилларга амал қилинади? 2. Адабий ўқишнинг ўзига хос хусусиятларини нималардан иборат деб биласиз? 3. Шеърий асарларнинг жанрий хусусиятларини ўрганишда санъатнинг қандай турларидан фойдаланиш мумкин? Адабий ўқиш – бадиий асарнинг поэтик ва бадиий хусусиятларини очиб беришга хизмат қилади. Асар жанрий хусусиятлари – хар бир асарнинг ўзигагина хос бўлиб, тахлилда албатта инобатга олиш талаб этилади.

Адабиётлар . С . Матчон . Мактабда адабиётдан муста қ ил ишлар . " Ўқитувчи ", Тошкент , 1997.

Похожие

Укиш дарсларида бадиий асарларни жанрий хусусиятларига кура урганиш

Адабий асарни бошқа санъат намуналари билан қиёслаш

Она тили дарсларининг максадга кура турлари

Отни урганиш методикаси

Ўзбек тили дарсларида ёзувчиларнинг ҳаёти ва ижодини ўрганиш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар матни устида ишлаш. Ўзбек тили дарсларида бадиий асар таҳлили