Отни урганиш методикаси - Педагогиka - Рефераты

Отни урганиш методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Отни урганиш методикаси Режа: 1. Отни ўрганиш методикаси 2. Отларда сон билан таништириш. 3. Отларда эгалик қўшимчалари 4. Отларнинг турланиши.

«От» мавзусини урганиш тизими максадга йуналтирилган жараён булиб, бунда шу суз туркумининг умумлаштирилган маъноси ва грамматик белгилари аник, изчилликда, бир-бири билаи илмий асосланган богликликда урганилади, шунингдек, отдан нуткда тугри фойдаланиш ва тугри ёзиш малакасини шакдлантириш максадида бажариладиган машклар аста мураккаблаштира бориади. Тил ходисаси сифатида отнинг хусусиятлари, уни урганиш вазифалари, укувчиларнинг ёш хусусиятларини хисобга олган олда, хар бир синф учун материал хажми, уларни урганиш изчиллиги белгнланган. Бошлангич синфларда отни урганиш вазифалари: 1) «от» хакидаги грамматик тушунчани шакллантириш; 2) ким? сурогига жавоб булган (шахс билдирган) отлардан нима? сурогига жавоб булган (нарса, хайвон, жонивор ва бошаларни билдирган отларни фарлаш куникмасини х осил килиш; 3) кишиларнинг фамилияси, исми, отасининг исми, хайвонларга куйилган номлар ва географик номларни бош харф билан ёзиш куникмасини шаклантириш; 4) отларда сон (отнинг бирлик ва купликда кулланиши) билан таништириш; 5) отларни эгалик кушимчалари биликан тугри куллаш куникмасини шакллантириш; 6) отларнинг келишиклар билан турланиши ва келишик кушимчаларнинг ёзилиши хакида малака хосил килиш; 7) укувчилар лугатини янги отлар билан бойитиш ва улардан нуткда аник уринли фойдаланиш малакасини устириш; 8) сузларни талил клиш, таккослаш, умумлаштиришни билиш хисобланади. I Бу вазифаларнинг хар бири алохида эмас, балки бир-бири билан узаро боглик холда хал этилади. Шу билан бирга, «От» мавзусини урганишнинг муайян боскичида бажариш лозим булган бир вазифани хал килишга купрок ахамият берилади Масалан, I—II синфларда суз туркуми сифатида отнинг белгилари (нимани билдириши, суроклари 3-синфда эса отга атама берилади.бирлик ва купликда кулланиши}ни узлаштиришга, 4синфда отнинг эгалик кушимчалари билан кулланиши, келишиклар билан-

турланиши ва келишик кушимчаларининг езилишини урганишга эътибор берилади. Укувчиларнинг нутки ва тафаккурини устириш вазифаси эса мавзуни урганишнинг барча боскичларида хал килинади. Грамматик материални урганиш ва орфографик малака хосил килишнинг бутун жараёни укувчилар лугатини бойитишга, богланишли нутк малакалари ва фикрлаш кобилиятларини устиришга каратилади. Суз туркуми сифатида от муайян лексик маънолари ва грамматик белгилари билан ажралиб туради, Барча отларнинг умумий лексик маъноси шахс ва нарсани ифодалаш хисобланади. От жонли мавжудотлар (киши, куш,хайвон, асалари), ер ва осмонга оид нарсалар (кусш,юлдуз, дарё], тог усимликлар (пахта, беда, гул), вокеалар (йигин. мажлис, революция), табиат ходисалари (шамол, бурон, ёмгир, момакаллдирок), белги-хусусият (шиллик кучлилик, самимият). х аракат холат (уйку, севинч, кураш), урин ва вакт Сёз,бахор, жой) номларини билдиради. Отларнинг грамматик белгилари: отлар бирлик ва купликда кулланади, эгалик кушимчалари билан узгаради, келишиклар билан турланади, гапда купрок, эга, тулдирувчи, аникловчи, шунингдек, хол ва кссим вазифасида келади. От нуткда сифат, сон, олмош, фсъл билан бирика олади. Отнинг маънолари | грамматик белгилари хийла мураккаб, шунинг учун хам от хакидаги билим укувчиларда амалий вазифаларни бажариш жараёнида аста шакллантира борилади. Отни урганишда изчиллик. Отни урганишга тайёрлов боскичи савод ургатиш даврига тугри кслади. Бу боскичда укувчилар шахс ва нарсаларни ва уларнинг номи булган сузларни фарклашга урганадилар,сузнинг лексик маъноси га эътибор оширилади,маъноларини хисобга олгаи холда сузлар (кушлар, мева ва сабзавотлар, кийимлар ва хоказоларни билдирган отлар) ни гурухлаш куникмаси шакллантирилади. Сузларни лексик маъноси асосида гурухлаш машклари отларни таккослаш, ухшаш томонларини аниклаш, абстрактлаштириш куникмасини устиради. Шунга карамай, грамматик

тушунчани шакллантириш учун укувчилар сузнннг аник маъносини етарли бимайдилар, сузнинг лексик маъносини билиш билан биргаликда унинг грамматик белигиларини хам узлаштириш зарур. Кейинги боскичда отнинг лексик маънолари ва грамматик белгилари устида махсус ишланади (к и м? ёки н и м а? сурогига жавоб булиши, шахс,нарсани билдириши тушунтирилади). Укувчилар ким? сурогига жавоб булган сузларнн нима? сурогига жавоб булган отлардан фарклашга урганадилар. Бу боскичда улар суз ларнн сурок бериш билан фарклашни билиб оладилар, болаларда мавхум грамматик тафаккур уса боради. Болаларда купгина атокли отларни бош харф билан ёзиш куникмаси шакллана бо рад и. II синфда отларнинг лексик маъноси, атоли ва турдош отлар (атамасиз) хакидаги билим чукурлаштирилади. «От» тушунчасини шакллантириш учун шу суз туркумига кирадиган отларни асосий лексик гурухларга ажратиш, барча отларга хос булган белгиларни курсатиш, уларнинг нуткимиздаги ахамиятини очиш мухим ахамиятга эга. Шу максадда мавзуни урганишга багишланган биричи дарслардаёк, шахс, нарсани билдирадиган сузлар тизимга солинади. Кишиларни, буюм, усимликларни, хайвонларни, табиат ходисаларини, вокеаларни билдирадиган сузлар г урухларга ажратилади. Шу сузларнинг хаммаси учун умумий булган белгилар аникланади: бу сузлар шахс, нарсаларни билдириб к и м? ёки н и м а? сурогига жавоб булади. Дастурга кура, бошлангич синф укувчиларини сифат ва бошка суз туркумларидан ясалган мавхум маънодаги (яхшмлик, гузаллик, ишонч, севинч, укинч, куркинч, таянч каби) отлар билан таништириш талаб этилмайди. Аммо матнда учраса ва укувчилар кизикиб сурасалар, отнинг болалар урганган бслгилари асосида (н и м а .иш китобидан матн танлаб, укувчиларга матндаги отларни топишни, сунгра матнни шу сузларсиз укишни топширади. Укувчилар матнни отларни тушириб колдиринб укиганда, _ матн мазмунини тушуниб

булмаслигини англайдилар. Хулоса чикарилади: от атрофимизни ураб олган шахсванарсаларнинг номи, бу сузларсиз бир-биримизга уз фикримизни тушунтирашунтира олмаймиз. Отларда сон билан таништириш . 3-синфда «Отларда сон», яъни отларнинг бирлик ва купликда кулланиши устида ишлаш жараёнида укувчиларда: 1) бирлик ва купликда кулланган отларни маъноси ва кушимча оркали фарклаш, 2) бирликдаги отдан куплик шаклидаги ва аксинча, купликдаги отдан бирлик сондаги от хосил килиш 3) гапда сузларнинг богланишини хисобга олган холда, отлардан нуткда тугри фойдалана олиш куникмалари шакллантирилади. Отларнинг бирлик ва купликда кулланиши таккослаш усулидан фойдаланиб тушунтирилади. Бунннг учун бир предметни ва шундай бир неча предметни билдирган отлар таккосланадн: дафтар — дафтарлар,калам —к аламлар, нок- ноклар каби. Сухбат асосида дафтар сузи нечта (битта) предметни ва дафтарлар сузи нечта (икки ва ундан ортик) предметни билдириши аникланади. (Бошка сузлар билан хам шундай ишланади.) Оддийгина хулоса чикарилади ва умумлаштирилади: агар отлар бир предметни билдирса, бирликда кулланяди, агар икки ва ундан орттк шахс-нарсани билдирса, купликда кулланади. Купликдаги отни ясаш учун | бирликдаги отга -лар кушимчаси кушилади. Бирликдаги отлар к и м? ёки н и м а? сурогига, купликдаги отлар эса к и мл а р? ёки ним а л а р? сурогига жавоб булади. Бу синф укувчиларига факат бирликда кулллнадиган отлар, бирлик шаклида кулланган армия, кушин, халк каби отлар куп лик маъносини билдириши, бундай отларга куплик кушинмчаси кушилганда англатадиган маъноси махсус тушунтирилмайди. Агар укувчилар бу хакда савол берсалар, содда шаклда тушунтириш мумкин.

Отларнинг бирлик ва купликда кулланишини кузатиш аслида суз шакли устида ишлашнинг бошлангич боскичи хисобланади. Бунда укувчилар отларни куплик кушимчаси билан узгартириш, яъни отга шакл ясовчи қушимча кушиш билан сузнинг лексик маъноси узгармаслигига ишонч ҳосил киладилар. Отларда эгалик қўшимчалари . Бу мавзу бошлаигич синф укувчилари учун мураккаб хисобланади, чунки бу мавзу урганилгунга кадар, укувчилар «шахс» тушунчаси билан хали таништирилмаган, кишилик олмошларини хали урганмаган буладилар. Укувчиларга эгалпк кушимчаси шахс, нарса бирлик ва куплиликдаги уч шахсдан бирига тааллукли эканини билдиришини тушунтириш кийин. Шуларни хисобга олиб, укувчиларни отларда эагалик кушимчалари билан таништиришда укитувчи ишни сарлавхадаги «эгалик» сузининг лексик маъносини тушунтиришдан бошлаши мақсадга мувофик: эгалик эга бўлиш, қарашилик, тегишлилик, оидлик маъноларини билдиради, демак, эгалик қўшимчаси деганда бирор нарсага эга бўлишни, шу нарса тегишли, шу нарсаганинг эгаси эканинн билдирадиган қўушимчалар тушунилади. Отлар эгалик қўшимчалари билан қўлланадн. Отга қўшилган эга|лик қўшимчаси шу от ифодалаган шахс, нарсанинг кимгадир қарашли эканини, шу нарсанинг эгаси эканини билдиради. Мисолларни кузатайлик; Кеча ўқиган китобим жуда қизиқарли экан. Сенинг китобинг ҳам қизгқарлими? Раънонинг китоби ҳам қизикарли эди.. Китобим, китобинг, китоби сўзлари сўз таркибига кўра таҳлил қилинади. ва уқувчилар китоб — узак, -им, -инг, -и қў ушимча экани ни аниқлайдилар. Ўқитувчи китоб ва китобим сўзларини таққослашни -им к ушимчасииннг маъноси хақида ўйлаб кўришни топширади, муаммоли вазият яратади; болалар қўшимчанннг маъноси ҳақиида фикр юритадилар, аммо китобим сўзининг маъносига (менинг китобим — китоб меники) тушунсалар ҳам, фикрларини шакллантириб айтиб беролмайдилар. Ўқитувчи қисқа тушунтиради. Тилда учта шахс

мавжуд: сўзловчи ёки I шахс, тингловчи ёки II шахс, ўзга ёки III шахс. Ҳозир мен сизга сўзлаяпман, тушунтиряпман, демак, мен — сўзловчи, ҳозир сиз мени (тушушираётган мавзуимни) тинглаяпсиз, демак, сиз (сен) тингловчи, ҳозир тинглашга қатнашмаётганлар ҳам бор, у (улар) — ўзга ҳисобланади. Сиз отлар бирлик ва кўплик сонда қўлланишини биласиз. Маълумки, бирор нарса бир шахсга ёки икки ва ундан ортиқ шахсга тегишли бўлиши мумкин. Мана шу маъноларни, яъни бирор шахс ва нарсанинг бирлик ёки кўпликдаги уч шахсдан би рига қарашли эканини отга қўшилган эгалик қўшимчалари билдиради. Масалан, китобим сўзига қўшилган, -им қўшимчаси китобнинг I шахсга тааллуқли эканини, яъни китобнииг эгаси I шахс эканини билдиради. (-инг, -и қў шимчалари ҳам шундай тушунтириладн.) Китобимиз сўзидаги -имиз қў шимчаси китоб сўзловчи шахсга, шу билан бирга, кўп шахсга (кўп сузловчига) тегишли эканини билдиради. (-ингиз, -и қў шимчалари ҳам шундай тушунтирилади.) Қисқа хулоса чиқарилади: отларга қў шилган мана шундай қўшимчалар эгалик қўшимчалари дейилади. Эгалик қўшимчалари тегишлилик, эгалик маъносини билдиради. Эгалик қўшимчалари отларга икки вариантда қўшилади.А кам в а китобим, аканг ва китобинг, акаси вакитоби каби охири унли ва ундош товуш билан тугаган отлар сўз таркибига кўра таҳлил қилинади. Кўшимчалар таққосланади, суҳбат асосида хулоса чиқарилади: охири унли товуш билан тугаган отларга -м, -нг, -си, -миз, -нгиз, -си эгалик қўшимчаларин, охири ундош товушлар би лан тугаган отларга -им, -инг, -и, -имиз, -ингиз, -и эгалик қўшимчалари қўшилади. Шундан сўнг уқувчилар « Она тили» 1 дарслигидаги қоидани ўрганадилар, жадвални таҳлил қиладилар. Ўқувчиларга эгалик қўшимчалари ҳақидаги кўникмани шакллантириш учун матндан эгалик қўшимчаси билан қўлланган отни топиш, уни таркибига кўра таҳлил қилиб, эгалик қўшимчасининг шахс- сонини аниқлаш; матнда берилган отга тушириб қолдирилган эгалик

қўшимчасини қўшиш, нарса қайси шахс ёки шахсларга қарашли эканини айтиш каби машқлардан фойдаланилади, Эгалик қўшимчаси устида ишлаш бу билан тугамайди. Отлар нннг келишиклар билан турланишини ўрганиш жараёнида эгалик қўшнмчаси билан қўлланган от қаратқич келишигида келган бошқа от билан (китобнинг муқоваси, Раҳимнинг китоби), кишилик. олмошларининг келишиклар билан турланишини ўрганиш жараёнида эса эгалик қўушимчаси билан келган от қаратқич келишигидаги кишилик олмоши билан боғланиб, сўз бирикмаси ҳосил қилиши ҳақида билим берилади. Отларнинг турланиши . Келишиклар синтактик категория ҳисобланади. Келишик отларнинг гапда бошқа сўзлар билан муносабатини ифодалайди. Демак, келшикларни ўр-гатишда ўқучиларнинг гапда сўзларнинг боғланишини билишлари назарда тутилади.. Келишиклар устида ишлашни ўқувчилар гапда маъно ва грамматик томондан боғланган сўзларни (сўз бирикмаларини) ажратишга ўрганганларидан сўнг бошланади. Келишиклар устида ишлаш гапда сўзларнинг боғланиши устида ишлаш ҳамдир. Келишикларни билиш учун ўқувчи от гапда қайси суз билан боғланганини аниқ билиши керак. От гапда бошқа сўзлар билан боғланганда қўушимчалар билан ўзгариши анча олдиндан кузатиб борилади. Аслида ўқувчилар 1- синфдаёқ, сўз шаклларининг ўзгариши билан амалий танишадилар, аммо улар сўз шакли нималигини ҳали билмайдилар. Болалар кейинги синфда шакл ясовчи {сўз ўзгартувчи) қўшимчалар билан танишадилар, бу қўшимчалар гапда сўзларни боғлаш учун хизмат қилишини тушунадилар. 4- синфда от устида ишлашнинг асосий вазифаси фикр баён қилишда отнинг келишик шаклларидан онгли фойдаланиш ва келишик қўшимчаларини тўғри ёзишга ўргатиш ҳисобланади.

Бу синфда от қуйидаги изчилликда ўрганилади: 1) отларнинг келишиклар билан турланиши ҳақида тушунча бориш; 2) кўпликдаги отларнинг турланишини ўргатиш; 3) ҳар бир келишикнинг хусусиятларини алоҳида ўрганиш ва у билан боғлиқ ҳолда кели шик қўшимчаларининг ёзилиши ҳақида кўникма ҳосил қилиш. Отларнинг келишик қўшимчалари билан ўзгариши — турланиш ҳақида тушунча бериш билан ўқувчиларга кели шик қўшимчалари гапда сўзларни боғглаш учун хизмат қилиши, ўзбек тилидаги олти келишик, уларнинг номи, сўроқлари, қўушимчалари ва жойлашиш тартиби тушунтирилади. Ўқувчилар турланиш билан, келишикларнинг моҳиятидан келиб чиқиб гапни таҳлил қилиш жараёнида таништирилади, гапнинг асоси (эга ва кесим) ва сўз бирикмалари ажратилади. Улар гапда бир отнинг бошқа ҳар хил сузлар билан шакл ясовчи қўшималар (нинг, -ни, -га, -да, -дан) ёрдамида боғланишини кузатадилар, бу қўшимчалар келишпк қўшимчалари эканини, отларнинг келишик қўшимчалари билан ўзгариши турланиш дейилишини билиб оладилар. Болаларга келишикларнинг жойлашиш тартиби, сўроқлари ва бош келишикдан бошқа кслишикларнпнг аниқ қўшимчалари мавжудлиги дарсликда берилган жадвал ёрдамида тушунтирилади. Бош кслишикдаги от гапда эга вазифасида, бошқа кеслишикдаги отлар эса иккинчи даражали бўлак вазифасида келиши билан таништирилади. Ўқвчилар ўзлаштирган грамматик билимларини имлони ўзлаштиришда фойдалана олишлари учун ииши бажаришда изчиллк кагга аҳамият берилади. Бажарилган иш ёзиб бориладн: ўқувчилар аввал гапда от боғланган сўздан шу отга савол берадилар ва саволни қавс ичига ёзадилар; кейин сўроққ қараб келишикни аниқлайдилар. Масалан, яшайди (қаерда?)— қишлоқда ў рин-пайт келишиги). Улар буни яхши ўзлаштирганларидан сўнг, машқ. тез бажарилади, ёзиш талаб этилмайди.

Кўпликдаги отларнннг турланишини ўрганишда нутқда кўпликдаги отлардан тўғри фойдаланиш кўникмасини такомиллаштирш мақсади кўзда тутилади. Ўқувчилар суҳбат ёрдамида бош келшликдаги отнинг сўроғини ва битта шахс, нарсани билдиришни айтадилар , (н и м а?— китоб, ким?— ўқ увчи);ўқ итувчи агар шу от икки ва ундан ортиқ, шахс, нарсани билдирса, қандай сўрокқда жавоб бўлишини, қайси келишикни билдиришини сўрайди, улар қиналмай жавоб берадилар (нималар? — китоблар, к имлар ?--- ўқ увчилар). Хулоса чиқарилади: кўпликдаги отлар бош кслишикда н и м а л а р? ёки к и м л а р? сўроғига жавоб бўлади. Ўкувчилар отларнинг келишиклар билан турланиши жадвалидан фойдаланиб, шу отларни кўпликда турлайдилар ва кўплик қўшимчаси доим келишик қўшимчасидан олдин қўшилишини, сўуроқрини билиб оладилар. Ҳар бир келишикни алоҳида ўрганишнипг вазифаси келишикни ўрганиш билан боғлиқ. ҳолда келишик қўшимчаларининг ёзилиши ҳақидаги малакани шакллантириш ва ўқувчиларнинг келишиклар билан турланган отлардан онгли фойдаланишларига эришиш .-ҳисобланади. Келишикларни билиб олиш мақсадида сўроқлардан фойдаланилади. унинг учун ўқувчилар, биринчидан, сўроқни отнинг якка ўзига эмас, балки гапда от маъно томондан боғланган сўздан шу отга бсришни урганишлари, иккинчидан, келишикларнинг сўроқларини яхши билишлари зарур. Келишикларнн ўзлаштиришда гапнинг асосини анниқлагач, гапда ўзаро боғланган сўзларни (сўз бирикмаларини) белгилаш, от боғланган сўзни топиш, сўроқ бериб, қайси келишик билан турланганини, бирлик ёки кўпликда қўулланганини аниқлаш изчиллигида ишни уюштириш мақсадга мувофиқ. Масалан, Қуёш зарин нурларини сочмоқда. қуёш ҳақида айтилган. қуёш-эга,бош келишикда, бирлик. қуёш нима қилмоқда?-сочмоқда, кесим, сочмоқда нима қилмоқда? сочмоқда нималарини? нурларини,от, тукшум келишикда, бирликда.

Келишикларнинг хусусиятларини ўрганишга қулайлик яратиш учун ҳар бир келишикни қуйидаги умумий режа асосида ўрганиш мақадга мувофиқ: 1. Келишикнинг грамматик маъноси. 2. Сўроқлари. 3. Қўшимчаси. 4. Гапдаги вазифаси. Келишикларни шу тарзда ўрганиш уларни ўзаро таққослашни енгиллаштиради ва онгли ўзлаштиришни таъмнлайди. Бир келишик ўзининг муҳим белгилари (маъноси, сўроғи, қў шимчаси, синтактик вазифаси) билан бошқа келшииклардан фарқланади. Муайян бир келишикдаги отдан онгли фойдаланиш ва келишик қўшимчаларини тўғри ёзиш учун ўқувчилар келишик ларнинг муҳим белгиларини пухта ўзлаштириши талаб этилади, шунинг учун ҳам келишикларнинг муҳим белгиларини ўзлаштириб, бир келишикни иккинчисидан фарқлаш кўникмасини шакл-лантиришга катта ўрин берилади. Бош келишикнинг хусуснятларини ўрганиш билан отнинг кели шик қўшимчаси йуқ. ҳолати бош келишик экани, бош кеслишикдаги от бошқа сўзни ўзига тобе қилиши, ки м?,ким л а р?, н и м а?, н и м а л а р? сўроқларига жавоб бўлиши, гапда эга вазифасида келиши ҳақида ўқувчиларда кўникма ҳосил қилинади; луғлтларда отлар бош келишик шаклида берилиши ва бош шакл ҳисобланиши, баъзан эгалик қўшимчаси олиб қўуллаши билан таништирилади. Ўқувчилар қаратқич ва тушум келишигини фарқлашда қийналадилар, бир қўшимча ўрнига иккинчисини ишлатадилар. Бу келишикларнинг хусусиятларини ўрганиш да ( бундай қийинчиликнинг олдини олиш ва ўқувчиларда келишиклардан тўғри фойдаланиш кўникмасини ҳосил қилиш мақсади кўзда тутилади. Бу мақсадга эришиш учун бу икки келишикнинг маъноси, сўроқлари,қўшимчаси ва гапдаги ваипфаси таққосланадн ва суҳбат асосида хулоса чиқарилади. Қаратич келишигида турланган от: 1) карлшлилик маъносини билдириб, гапда бошқа отга боғланади, у боғланган от эгалик қўшимчаси билан қўлланади (ўқувчининг дафтари, дарахтнинг барги каби); 2)ки м(лар)н и н г?, н и м а (л а р)нинг?, баъзан қа ернинг? сўроқларига жавоб бўлади; 3) -

нингқў шимчаси би лан қўлланади 4) гапда иккинчи даражали бўлак вазифасида келади; тушум келишигида турланган от: 1) ҳаракатни ўзига олган шахс, нарса маъносини билдиради, гапда доим феълга боғланади (ўқувчини кўрдим, китобни ўқиди каби); 2) к и м (л а р) н и?, нима (л а р)ни? баъзан қа ерни? сўроқларига жавоб бўлади; 3) -ни қў шимчаси билани қўлланади; 4) гапда иккинч даражали бўлак вазифасини бажаради. Ўқувчиларппнг бу икки келшик қўшимчасидан нутқда тўғри фойдаланиш ва уларни тўғри ёзиш ҳақидаги билимини такомиллаштириш учун гапда отнипгқайси сўз билан боғланганини аниқлаш, сўроқлар ўрнига гапнинг мазмунига мос сўзни келишик билан турлаб қўйиш, тушириб қолдирилган келишик қўшимчаларидан мосини қўйиб кўчириш, танлаб кўчириш машқларидан, сайланма ва эслатиш диктантларидан кўпроқ, фойдаланилади. Бошлангич синфлар дастурига кўра ўқувчиларни қарат-қич ва тушум келишигида отнинг белгисиз қўлланиши билан таништириш тавсия этилмайди.Ўқувчилар жўналиш келишигининг хусусиятлари билан таништирилгач, жўналиш келишиги қўшимчасининг ёзилиши ту- шунтирилади: а) охири жарангсиз ундош товуш билан тугаган счузларга жўналиш келишиги қўшимчаси -га қўшилганда талаффузда ка эшитилиши, аммо аслича ёзилиши синфга, ииига,авкатга каби сўзларни товуш-ҳарф томонидан таҳлил қилиш биилан тушунтирилади; б) ўқувчилар «Чиндан дарс, ўқиш, ғайрат етказар ҳар тилакка» гапини ўқиб, тилак сўзининг ўзгаришини ку-затадилар; гапдаги тилакка боғланган сўзни топадилар ва шу сўздан отга сўроқ берадилар (етказар нимага? тилакка): бу жуналиш келишигининг сўроғи эканини айтадилар; тилакка сўзи сўз таркибига кўра таҳлил қилинади ва тилак. — ўзак, -ка қўшим имча экани аниқланади; сўнг уни товуш-ҳ,арф жиҳатидан таҳлил қилиниб, ўзакнинг охири -к ундоши билан тугагани, қўшимча ҳам к ундоши билан бошланиши аниқланади. Суҳбат усули билан хулоса чиқарилади: жўналиш келишиги қўшимчаси охири к ундоши билан тугаган отларга -ка шаклида қўшилади. «Балиқ_

қармоққа илинди. гапидаги қармоққа сўзи устида шундай ишланади. Хулосани ўқитувчи раҳбарлигида ўқувчиларнинг ўзлари чикаради-лар; охири қ ундоши билан тугаган отларга жуналиш келшшиги қўшимчаси қа шаклида қўшилади. Ўқувчилар ўрип-пайт келишигининг хусусиятлари билап таништирилгач, келишик қўшимчаси –да н инг -та бўлиб эшитилса ҳам -да шаклида ёзилиши тушунтирилади. Баъзи қўувчилар ўрин-пайт келишиги ўрнига жўналиш келишиги қўшимчасини ишлатиб, хатога йўл қўядилар. Бундай хатонинг олдини олиш учун ўқувчилар билан феълдан жўналиш ва ўрин-папт келишигида қўлланган отга сўроқ, бериб, сўз бирикмасини топишни кўпроқ машқ; қилиш ва келишикларнинг сўроғи ва маъносига қараб фарқлашга ўргатилади. Масалан, борди (қаерга?) —мактабга, бўлди (қ аерда?) —мактабда; олдим (к и м г а?) — укамга, кўрдим (к и м д а?) — укамда. Ўкувчилвр чиқиш келишигининг хусусиятлари билан хам режа асосида таништирилиб , уларга келишик қўшмчасининг ёзилиши тушунтирилади. Келишиклар ҳақидаги малакани шакллантириш устида ишлашнинг самаралилигини таъминлайдиган шартлар, биринчидан, мақсадга мувофиқ машқ, танлаш, машқ. материалини аста мураккаблаштириб бориш билан ўқувчиларнинг мустаққллигини оширш, пккичидан, имлони грамматик билимнп такомиллаштириб бориш ва ўқувчиларнинг нутқини ўстириш билан боғлаб ургатишдир. Шундай қилиб, бошланғич синфларда от яхлит холда ўрганилади ва уни ўрганиш ўқўвчилар шу сўз туркумининг белгиларини, вазифасини ўзлаштиришига, шунингдек, уларда келишик қўшимчаларини тўғри ёзиш кўникмасини шакллантиришга қаратилади.

Qo’llanilgan adabiyotlar: 1. Munavvarov A.K Pedagogika,Toshkent,”O’qituvchi”, 1996, 139-151,161-163 b. 2. Tursunov I.Nishonaliev U.Pedagogika kursi: Darslik, Toshkent “O’qituvchi” 1997,182-189 6. 3. G’aybo’llaev N.va boshqalar Pedagogika,Toshkent, 2000, 46-64 boshqalar. 4. Baranov S.P.va boshqalar Pedagogika, Toshkent, “O’qituvchi” 1990.246- 262,288-290 boshqalar. 5. Savin N.V.Pedagogika,Toshkent, “O’qituvchi”,1975, 223-236,262-274 boshqalar. 6. Babanskiy YU.K va boshqalar.Pedagogika, Moskva 1998, 153-167,199-203 boshqalar. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Минглик мавзусида арифметик амалларни урганиш методикаси

Куп хонали сонларни номерлашни урганиш методикаси

Бошлангич синфларда сузнинг морфемик таркибини урганиш методикаси

Куп хонали сонларни купайтириш ва булишни урганиш методикаси

Бошлангич синфларда арифметик амалларини урганиш ва хисоблаш куникмаларни таркиб топтириш методикаси