Бошлангич синфларда сузнинг морфемик таркибини урганиш методикаси - Педагогиka - Рефераты

Бошлангич синфларда сузнинг морфемик таркибини урганиш методикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124.5 KB

Бошлангич синфларда сўзнинг морфемик таркибини урганиш методикаси Режа: 1. Сўзнинг морфемик таркиби ва сўз ясалиши устида ишлашнинг аҳамияти ва вазифалари 2. Сўз туркумларини ўрганиш методикаси

Сўзнинг морфемик таркиби ва сўз ясалиши устида ишлашнинг аҳамияти ва вазифалари Сўзнинг лексик маъносини аниқлаш мақсадида уни морфемаларга ажратиш тил ҳақидаги фанда ўзининг назарий асосига эга. Морфема — сўзнинг энг кичик, бўлинмайдиган маъноли қисми. Морфема икки турга бўлинади: 1. Ўзак морфема — сўзда албатта қатнашадиган ва лексик маъно англатадигаи морфема; 2. Аффиксал морфема мустақил ҳолда лексик маъно англатмай, сўзнинг лексик ва грамматик маъноларининг шаклланиши учун хизмаг қиладиган морфемадир. Масалан, гулларни, гулла сўзларидаги гул — ўзак морфема, -лар, -ни, -ла аффиксал морфема дир. Аффикслар (қўшимчалар) икки турга бўлинади: 1. сўз ясовчи аффикслар. Бу аффикслар сўзнинг лексик маъно-сини шакллантириш учун хизмат қилади. Масалан, боғбон, пахтакор, пахтазор, ишчи сўзларидаги - бон, -кор, -зор, -чи сўз ясовчи аффикслардир. 2. Ф о р м а я с о в ч и а ф ф и к с л а р. Бу аффикслар сўзларнинг грамматик формаларини шакллантириб, турли грамматик маъноларни ифодалайди. Масалан, мактабларимизни сўзида -лар, -имиз, -ни форма ясовчи аффикслар бўлиб, -лар кўплик маъносини, -имиз эгаликнинг I шахс кўплик маъносини, -ни туш ум келишиги маъносини ифодалайди 127 Морфемаларнинг қўшилиши бир-бирига таъсир қилади, бун дан ташқари, кўпгина ўзак ва сўз ясовчи қўшимчалар кўп маъноли. Шунга қарама, кўп сўзларнинг лексик маъносини унинг мор фемик таркибига қараб аниқлаш қийин, бу мақсадда сўзни морфемаларга ажратишдан фойдаланишга тўғри келади. Ўқувчилар сўзнинг морфемик таркибини ва сўз ясалишини ўрганишларига қараб, сўзни морфемаларга ажратишдан онгли фойдалана

бошлайдилар. Улар ясама сўзларнинг лексик маъносини сўзларнинг семантик ўхшашлгига қараб билиб оладилар. Сўзларнинг морфемик таркиби устида ишлашнинг аҳамияти ва шунга мос равишда ўқитувчининг вазифаларига қуйидагилар киради: Сўзнинг морфемик таркиби устида ишлаш билан ўқувчилар сўзнинг лексик маъносини аниқлашнинг асосий усулларидан бирини билиб оладилар. Бунда ўқитувчининг вазифаси болалар сўзларнинг лексик маъноси ва морфемик таркиби бир-бирига боғлиқлигини билиб олиши учун энг қулай шароит яратиш, шу асосда уларнинг луғатига аниқлик киритишга мақсадга мувофиқ раҳбарлик қилиш ҳисобланади. Сўз ясалиши ҳақидагн элементар билим ҳам ўқувчиларнинг тилимизнинг янги сўзлар билан бойиши-нинг асосий манбаини тушунишлари учун муҳимдир. Янги сўз тилда мавжуд бўлган морфемалардан, маълум усул ва моделлар асосида пвжудга келади (ясалади). Сўз ясалиши-ни кузатиш ўқувчиларда сўзга фаол муносабатни шакллантиришга ижобий таъсир этади, тилнинг ри-вожланиш қонуниятларини тушунишга олиб келади. Сўз ясалиши асослари билан танишиш ўқувчилар луғатини атроф- муҳит ҳақидаги билимлар билан бойитишга имкон беради. Предмет, жараён, воқеа-ҳодисалар ҳақидаги тушунчалар сўз би лан ифодаланади. Сўзлар ўртасидаги маъно ва тузилиш жиҳатидан боғланишни белгилаш) ўзаро муносабатда бўлган тушунчалар ўртасидаги боғланишга таянади (масалан, трактор в а тракторчи сўзлари ўзаро муносабатда бўлган тушунчалар, шу туфайли маъ но ва тузилишига кўра боғланган). Ўқувчилар сўзларнинг маъно ва тузилишига кўра ўзаро муносабатини ҳақиқатан билсалар, атроф- муҳитда мавжуд бўлган предметлар, жараёнлар, воқеалар ўртасидаги боғланишни чуқур тасаввур этадилар, биладилар. Сўзда морфеманинг аҳамиятини англаш, шунингдек, аффиксларнинг семантик маъносини билиш ўқувчиларда нутқнинг аниқ шаклланишига таъсир этади. Ўқитувчининг вазифаси ўқувчилар сўзнинг лексик маъносини

тушунибгина қолмай, контекстда аниқ аффиксли сўзлардан онгли фойдаланишларини ошириш ҳисобланади. Сўзнинг морфемик таркибини ўрганиш орфографик малакаларни шакллантиришда ҳам катта аҳамиятга эга. Морфологик принстип ўзбек орфографиясининг етакчи принстипи бўлиб, бунга биноан сўзлар ва уларнинг таркибий қисми (ўзак ва аффикслар) аслига мувофиқ ёзилади. Тил материалини ўрганиш системаси деганда аниқ, илмий асосланган изчилликдаги ва ўзаро боғланишдаги билимларни узлаштиришни таъминлайдиган максадга каратилган жараён, шунингдек, шу асосда амалий куникмаларни шакллантириш тушунилади. Тсмаии ўрганишда тўрт босқич ажратиладн: Б и р и н ч и б о с қ и ч — сўз ясалишини ўрганишга тайёргарлик босқич. Бу босқичнинг вазифаси — уқувчиларни бир хил ўзакли сўзларнинг маъно ва тузилишига кўра богланишини тушунишга тайсрлаш. Бундай вазифанинг қўйилишига сабаб, биринчидан, сўзнинг маъно ва тузилиши жиҳатидан богланишини тушуниш, ўзиннпг лингвистик моҳиятига кўра, бир хил ўзакли сўзларни ва сўз ясалишини узлаштиришга асос ҳисобланади. Хакикатан ҳам, ясалган ва ясашга асос бўлган сўзлар бир-бири билан маъно ва тузилиши жиҳатидан богланадн: трактор — тракторчи, пахта — пахтакор. Иккинчидан, ўқувчилар бир хил ўзакли сўзларни ва морфсмаларни ўрганишда қийинчиликларга дуч келадилар: улар бир хил ўзакли сўзларнинг маъноларидаги умумийликни тушунишда қийналадилар, чунки уларда мавҳум тафаккур хали етарли ривожланмаган булади; ўзак, сўз ясовчи ва форма ясовчи қушимчаларнннг вазифаларини узлаштиришда уларга бир хил ўзакли сўзларпппг маъно ва тузилиши жиҳатидан ухшашлиги ва фарки ни аниқлаш анчагина қийинлик қилади. Шунинг учун сўзнинг морфемик таркибини махсус ўрганишдан олдин унинг маъно ва таркибига кўра яқинлиги кузатилади . I синфда кузатиш ўрганиладиган материалнинг мазмуни ва айрим сўзларнинг маъносини, ёзилишини тушунтириш билан узвий боғланади. I синфда к и м?, нима? сўроғига жавоб бўлган сўзларни ўрганиш жараёни- да ўқитувчи ва ўқувчиларнинг - «Нима учун у ёки бу предмет шундай

номланган?» саволига биргаликда жавоб топиши уларни бир хил ўзакли сўзлар ўртасидаги муносабатни тушунишга тайёрлашда анчагина мос ва қизиқарли усул ҳисобланади. Бу саволга жавоб топиш билан ўқувчилар «Нега сўзлар ўзакдош ҳисобланади?», «Бир сўздан бошқа сўз қандай, ҳосил бўлди?» саволларига жавоб беришга тайёрланадилар. Тилда жуда кўп сўзлар шахс ва нарсанинг номи ҳисобланади. Шунинг учун ўқувчилар билан нега шахс ёки нарса шундай номланганини ани қ лашдан аста-секин ти л д а -ги бир сўз бил а н иккинчи сўз ўртасидаги бо ғ ланишни ани қ лашга ў тиш мумкин. Масалан, н ега кишилар пахта к ў п экилган жойни пахтазор (пахта — пахтаз о р), дарах т к ў п экилган жойни дарахтзор (дарахт — д арах т зор) д е б ном - лашган? Нега кишилар бир уйни ғишт л и ( ғиш т — ғиштл и), бош қ ас и ни синчли д ей и шади? Ўқувчилар предмет ёки предмет белгисининг номланиш сабабини ани қ лашдан сўзларнинг маъ н оси ва таркибидаги умумийл и кни топишга ўрганад и лар. Буларнинг ҳа ммаси ўқувчиларни бир хил ўзак - ли сўзларнинг ясалиши мо ҳ иятин и тушунишга тайёрлай - ди; улар бир сўз бош қ а сўздан ў з а ро маъно жи ҳ атдан бо ғ- ланиши асосида ясалишини, ў з н а вб а т и да, ш у сўз билан номланган тушунчалар ўрт а си д аги бо ғ ланишга асосл анишини тушу н а бошлайдилар. Ўқувчилар сўзнинг янги сўз ҳ осил қ илишга ёрдам берадиган қ исмини б илиб олган сари уларда сўз ясал и ши ҳақи даги тасавв у р чу қу рлаша боради. И к к и н ч и б о с қ и ч — б и р хил ўзакли сўзларн и нг хусусият л ари ва барча м орфемаларнинг мо ҳи яти билан тан и штириш. Бу босқичнинг асосий ўқ ув вазифаси- сўзларнинг ма ъно ли қи смлари сифатида ўзак, сўз ясовчи ва форма ясовч и қў шимчалар билан таништ и риш; «ўзакдош сўзлар» тушунчасини шаклла н т и риш; бир хил ўзакли сўзларда ўзакнинг бир хил ёзил и ш ини кузат и ш ҳ исоб-ланади. «Ўзакдош сўзлар» тушунчасини шакллантириш улар-нинг икки муҳим белгисини, яъни мазмуний умумийликни (маъносида қандайдир умумийлик борлигини) ва тузилиши-га кўра умумийликни (умумий ўзак

мавжудлигини) ўзлаш-тириш билан боғлана дн. Шунинг учун бу белгиларни ўқувчилар ўзлаштиришига таълим жараёнида шароит яратиш лозим. Бу ўқувчиларда бир хил ўзакли сўзларнинг лексик маънолари билан морфемик таркиби ўртасидаги боғланишни аниқлаш кўникмасини ривожлантиради. Маса-лан, ўқувчилар гул, гулзор, гулли (чит), гуллади сўзларини таққослайдилар, бу тўрт сўз маъносига кўра ўхшашлигини ва бир хил умумий қисмга эга эканини, шунинг учун буларни битта ўзакдош сўзлар гуруҳига киритиш мумкинлигинн аниқлайдилар. Бир хил ўзакли сўзларнинг маъноларидаги умумийлик ўзакнинг умумийлиги туфайли вужудга келади, уларни бир гуруҳга бирлаштиради; қўшимчалар эса сўзнинг маъносига ўзига хос маъно қўшади; уларни бир- биридан фарқлайди. Бир хил ўзакли сўзлар устида бундай ишлаш усули ўқувчиларнинг билиш фаолиятини фаоллаштиради, улар диққатини сўзнинг умумийликка асосланган аниқ белгиларига жалб қилиш имконини беради. Масалан, ўқитувчи комбайн расмини кўрсатади ва «Комбайнни бош- қарадиган киши нима деб номланади?» саволини беради. Жавоб доскага ёзилади: комбайн — комбайнчи. Тушунчаларни таққослаб қуйидаги аниқ, тил материалини яратиш имконини беради, уни таҳлил қилиш жараёнида бир хил ўзакли сўзларнинг хусусиятлари ҳақида хулоса чикарилади. Аввал сўзларни маъно ва таркибига кўра таққослаш асосида «ўзакдош сўзлар» атамаси берилади, кейин ўзакдош сўзларнинг умумий қисми ўзак дейилиши, ўзакдош сўзларни, бошқача қилиб, бир хил ўзакли сўзлар деб номланиши ҳам тушунтирилади. Ўқувчиларда бир хил ўзакли сўзларни икки муҳим белгисига кўра аниқлаш кўникмасини ўстириш учун ўзакдош сўзлар яқин маъноли — синоним сўзлар билан, шакли ўхшаш бўлган омоним сўзлар билан таққосланади. Масалан, ўқувчилар бахтли — бахтсиз ўзакдош сўзлар билан бахтли — саодатли синоним сўзларни таққослаб, ўзакдош сўзлар ҳам, синоним сўзлар ҳам яқин маъно билдиришини (ўхшаш томонини), ўзакдош сўзларда умумий (бахт) мавжуд бўлиб, синоним сўзларда бундай

умумий қисм йўқлигини (фарқли томонини) аниқлайдилар, улар боғ — боғбон ўзакдош сўзлар билан боғ — боғич сўзларини таққослаб, қуйидаги хулосага келадилар: боғ — боғбон ўзакдош сўзлар ҳисобланади, чунки булар яқин маъноли ва умумий қисми бор; боғ — боғич сўзлари ўзакларининг шакли томонидангина ўхшайди, аммо бутун-лай бошқа маънони билдиради. Бундай машқлар ўқувчиларни ўзакдош сўзларни яқин маъноли синоним сўзлардан, шакли ўх шаш бўлган омоним сўзлардан фарқ-лашга ўргатади. Бир хил ўзакли сўзлар турли сўз туркумига оид бўлади. Шунинг учун бир хил ўзакли сўзларни ўрганишнинг бу босқичида ўқувчилар диққати ўзакдош сўзлар шахс, нарса, унинг ҳаракати ва белгисини билдиришига қаратилади. Шу мақсадда турли сўз туркумига оид бир хил ўзакли сўзлар мавжуд бўлган матнни таҳлил қилиб, ўзакдош сўзларни аниқлаш, шунингдек, к и м?, н и м а?, қа н д а й?, н и м а қ и л а ди? сўроқларига жавоб бўладиган бир хил ўзакли сўзлар танлаш машқларидан фойдаланиш яхши натижа беради. Бунда сўзларни маъноси ва таркибига кўра таққослаб, ўхшаш ва фарқли томонларини аниқлаш шарт. Ўқувчилар у ёки бу сўз нима учун ўзакдош эканини исботлаганларида, уларнинг икки муҳим белгисини айтсинлар. Масалан, гул, гуллади, гулли, гулдор, гулзор ўзакдош сўзлар ҳисобланади, чунки буларда умумий қисм — гул мавжуд, бу сўзлар яқин маънони билдиряпти. Бир хил ўзакли сўзларни ўрганиш жараёнида ўқувчилар ўзакнинг ҳар вақт бир хил ёзилишини кузатадилар. Бундай кузатиш ўзакда жуфти бор жарангли ва жарангснз ундошлар бўлган сўзларни англаб тўғри ёзишга асос бўлади. Бир хил ўзакли сўзлар билан танишиш жараёнида ўқувчиларда сўзнинг маъноли қисми бўлган морфемалар (ўзак, сўз ясовчи, форма ясовчилар) ҳақида бошланғич тасаввур ҳосил бўлади. Бунинг учун сўз ясашга оид вазифа топшириш мақсадга мувофиқ. Бу вазифани бажаришда ўқувчилар морфемалардан фойдаланиб бир хил ўзакли сўзлар гуруҳини

ҳосил қиладилар ва морфемаларнинг роли ҳақида тасаввур ҳосил қииладилар. Масалан, ўқитувчи пахта сўзини ёзиш ва унга пахта кўп экилган жойни билдирадиган ўзакдош сўз танлашни топширади. Ўқувчилар пахта, пахтазор сўзларини ёзадилар. Пахтазор сўзини ҳосил қилиш учун - зор қисми қўшилгани аниқланади. Ўқитувчи «Пахта етиштириш билан шуғулланадиган кишини нима деб номлаймиз?» саволини беради. Ўқувчилар пахтакор сўзини айтадилар; бу сўз пахта сўзиига -кор қис мини қўшиш билан ҳосил қилингани (ясалгани) аниқланади. Сўзлардаги -зор, -кор қ исмларининг аҳамиятини таққослаш асосида бошланғич билимлар умумлаштирилади, сўз ясовчи қўшимча а тамаси берилади. Форма ясовчи қўшимча билан элементар таништириш учун булбул ва булбуллар сўзларини маъно ва шакли томонидан таққослаш топширилади. Суҳбат асосида ўқувчилар маънонинг ўзгармаганини, шакли ўзгарганини (-лар қўшилганини) аниқлайдилар. Таълимнинг бу босқичида ўқувчиларнинг морфема ҳақидаги билимлари етарли эмас, уларни бу тушунчалар билан амалий машқларни бажариш жараёнида эндигина таништириляпти. Шунинг учун ўқитувчи таркиби ва ясалиш усули ўқувчиларнинг ёш хусусиятига мос бўлган сўзларни танлайди, бу сўзларни таҳлил ва таркиб қилишни бошқаради, сўзларнинг лексик маъноси билан морфемик таркиби ўртасидаги боғланишни ўқувчилар билиб олишларига доимий ғамхўрлик қилади. Учинчи босқич — ўзак, сўз ясовчи ва форма ясовчи қўшимчаларнинг хусусиятлари ва тилдаги аҳамиятини ўрганиш методикаси. Бу босичнинг ўқув вазифасига «ўзак», «сўз ясовчи қўшимча», «форма ясовчи қўшимча» 1 тушунчаларини шакллантириш, сўзнинг лексик маъноси билан морфемик таркиби ўртасидаги боғланиш ҳақидаги тасаввурларни ўстириш, ўзакда жуфти бор жарангли ва жарангсиз ундошли сўзларни тўғри ёзиш

малакасини шакллантириш, нутқда сўз ясовчи қўшимчаси бор сўзларни онгли ишлатиш кўникмасини ўстириш киради. Бу босқичнинг вазифаси бир-бири билан маълум боғ-ланишда ҳал қилинади. Масалан, сўзда ҳар бир морфеманинг аҳамиятини ўзлаштириш асосида ўқувчилар Сўзнинг лексик маъноси билан унинг морфемик таркиби ўртасидаги боғланишни билиб оладилар. Барча вазифалар билан жипс боғлиқ ҳолда, сўзларнинг морфемик таркибини ҳисобга олиб, улардан нутқда мумкин қадар аниқ ва онгли фойдаланиш вазифаси ҳам бажарилади. Ўзакни ўрганишнинг хусусиятлари. «Ўзак» тушун-часини шакллантиришда ўқувчилар ўзак ўзакдош сўзларнинг умумий қисми экани ва у барча бир хил ўзакли сўзларнинг маъносидаги умумийликни ўз ичига олиши билан таништирилади. Ўзакдош сўзларни таҳлил қилиш билан ўқувчилар сўзнинг қайси қисми шу сўзлардан ўзакдош сўзлар ҳосил қилаётганини тушунтиришга (бунда улар ўзакни ажратадилар), қайси қисми ҳар хил маъноли сўзлар ҳосил қилаётганини тушунтиришга (бун да улар сўз ясовчи қўшимчаларни ажратадилар) ўргатилади. Бундай иазифаларни тўрри бажариш натижасида болалар ўзак на сўз ясовчи қўшимчанинг сўзнинг лексик маъносини ҳосил қилаётганини ролини элементар тарзда бўлса ҳам - тушунадилар, шунингдек, ўзак ўзакдош сўзларга асос бўладиган қисм эканини билиб оладилар. Ўзак устида ишлаш бу билан тугамайди, балки бошқа морфемаларни махсус ўрганишга ажратилган дарслар мазмуни билан ва кейинроқ сўз туркумлари ўрганилганда, сўз ясашга доир машқлар билан ҳам узвий боғланади. С ўз ясовчи қўшимчалар устида и шлаш. Бу морф е мани ўрганишнинг асосий вазифаси ўқ увчиларни сўзда сўз ясовчи қў шимчанинг аҳамият и билан таништириш ва шу асосда сўз ясовчи қў ш и мчали сўздан ў з нут қ ида онгли фойдаланиш к ў никмасини ў стириш ҳ исобланади. Ўқ увчилар сўз

ясовчи қў ш и мча ё рдамида янги лексик маъноли сўз ясаш мумкинл и г и ни тушуниши му ҳ им а ҳ амиятга эга. Сўз ясовчи қўшимчалар устида ишлаш баъзи сўз ясов-чи қўшимчанинг маъносини ва ясама сўзннпг грамматик белгиларини аниқлаш билан бирга олиб борилади. Сўз ясовчи қўшимчанинг маъносини тушунтириш унинг сўз ясашдаги аҳамиятини ўқувчилар англашига имкон бера-ди, уларнинг диққат-эътибори сўз ясовчи қўшимча ёрда-мида янги лексик маъноли сўз ясалишига қаратилади: (масалан: иш — ишчи, ишли, ишчан шила). Ясалган сўз қайси сўз туркумига киришини аниқлаш сўз ясовчи қў-шимча ёрдамида ҳар хил сўз туркумига оид сўзлар ясаш мумкинлиги ҳақидаги тасаввурни чуқурлаштиради. Сўз ясовчи қўшимчани онгли ўзлаштириш учун қуйидаги машқлар гуруҳидан фойдаланиш яхши натижа беради: Биринчи гурух машқларга ҳар хил сўз ясовчи қўшимча қўшиш билап ҳосил бўлган бир хил ўзакли сўзларнинг маъ-но жиҳатдан фарқини қиёслашга оид вазифалар киради. Масалан, гул сўзидаи -чи, -зор сўз ясовчи қўшимчалари билан янги сўз ясанг. Ҳосил бўлган сўзларни маъноси ва таркибига кўра қиёсланг. Уларда нима ўхшаш? Сўзнинг қайси қисми уларни маъносига кўра фарқлаяпти? Янги сўзларни қатнаштириб гап тузинг. Бу группа машқлар ўқувчиларда ўзакнинг маъносидан сўз ясовчи қўшимчаларнинг маъносини мавҳумлаштириш кўникмасини ўстиришга қаратилади. Иккинчи группа машқларга бир сўз ясовчи қўшимча-ни ҳар хил сўзларга қўшишдан ҳосил бўлган сўзларда сўз ясовчи қўшимчанинг маъносини қиёслашга оид вазифалар киради. Бундай машқларнинг мақсади сўз ясовчи қўшимчанинг маъноси ҳақидаги билимни элементар тарз-да умумлаштириш ҳисобланади. Масалан, ишчи,сувчи, гулчи сўзларини таққослаш, маъносига кўра ўхшаш томонини белгилаш. (Бирор ишни,

вазифани бажарадиган кишини — шахсни билдиради.) Сўзнинг қайси қисми бажарувчи шахс маъносини билдиряпти? ( сўз ясовчи қўшимча -чи.) Учинчи гуруҳга машқларга матнни лексик-грамматик ва лексик- стилистик таҳлил қилишга оид вазифалар киради. (Матндан ўзакдош сўзларни топиш; уларнинг маъносидаги фарқни айтиш; бу фарқ сўзнинг қайси қисми ёрдамида берилаётганини аниқлаш. Берилган сўзлардан намуна- дагидек гап тўзинг. Масалан, Овчи қуён овлади. Тракторчи ерни трактор билан ҳайдайди. Ўзакдош сўзларни аниқлаш ва таркибига кўра таҳлил қилиш ва ҳ.к.) Форма ясбвчи қўшимчаларни ўрганиш хусусият- лари. Ҳар бир морфеманинг лингвистик моҳиятида ўзига хослик бўлиб, уни ўрганиш методикаси ҳам ўзига хос хусусиятларга эга. Форма ясовчи қўшимчада грамматик вазифа етакчи ҳисобланади, бу билан у сўз ясовчи қўшимчадан фарқланади. Форма ясовчи қўшимча сўзнинг грамматик маъносини ифодаловчи восита ҳисобланади. Ўқувчилар сўзнинг грам-матик маъносини билмай туриб форма, ясовчи қўшим-чанинг вазифасини ҳам англаб етмайдилар. Бундан ташқари, форма ясовчи қўшимча бир неча маъно ифода-лайди. (Масалан, ки тобни ўқидим сўз бирикмасидаги -м I шахс бирлик маъносини билдиради). Форма ясовчи қўшимчани ўргатишда унинг мана шу хусусиятлари ҳисобга олинади, бошланғич синф ўқув-чилари унинг икки белгиси билан сўз шаклини ўзгар-тириши ва гапда сўзларни бир-бирига боғлаши билан) амалий таништирилади. Ўқувчилар отларда бирлик ва кўплик, бўлишли ва бўлишсиз феъллар (П синф), отлариипг эгалик ва келишик қўшимчалари билан ўзгариши, кишилик олмошларининг келишиклар билан турланиши, феълларда шахс-сон, замонни (IV синф) ўрганишлари билан боғлиқ ҳолда уларнинг форма ясовчи қўшимча ҳақидаги билимлари аста-секин чуқурлаштирила борилади.

Ўқувчиларда гапда сўзлар форма ясовчи қўшимча ёрдамида боғланиши ҳақидаги дастлабки тасаввур машқларни бажариш жараёнида ҳосил қилинади. Масалан, гапнинг мазмунига мос равишда ажратиб берилган сўзнинг шаклини сўроқлардан фойдаланиб ўзгартириш ва у сўз гап-даги қайси сўз билан боғланганини аниклаш сўралади: Ўқувчи (нимани?) китоб... севади. У (нимадан?) китоб.., яхши фойдаланади? Ўқувчилар ўқитувчи раҳбарлигида «Сўзнинг шаклини нима учун ўзгартиришга тўғри келди? Сўз шаклини ўзгартириш билан нимага эришилди?» саволларига жавоб берадилар. Ўқувчилар форма ясовчи қўшимчаларнинг синтактик вазифасини гапда сўзларнинг боғланиши ва сўз бирикмасини ўзлаштириш жараёнида ўзлаштирадилар. Ўқувчиларнинг сўзларнинг боғланиши ҳақидаги билими элементар характерда бўлса ҳам, уларнинг сўз бирикмаси-даги сўзлар маъно ва грамматик жиҳатдан форма ясовчи қўшимчалар ёрдамида боғланишини тушунишига эришилади. Ўқувчилар III синфда от ва кишилик олмошларининг келишик қўшимчалари билан турланишини ўрганганларидан сўнг гапда маъно ва грамматик жиҳатдан ўзаро боғланган сўзларни ажрата олиш ва нималар ёрдамида боғланганини тушунтириш кўникмаларига эга бўлишлари мумкин, сўнгра форма ясовчи қўшимчаларнинг синтактик ролини ўзлаштира бошлайдилар. _ Ўқувчилар ҳар бир морфеманинг функциясини бошқа морфемалар билан қиёслаб кўрсатиш талаб қилинган вазифани бажариш жараёнида форма ясовчи қўшимчанинг ўзига хос хусусиятини яхши ўзлаштирадилар. Масалан, ўзакдош сўзлар танлаш вазифасини бажариш давомида сўз ясаш учун қандай морфемалардан фойдаланилгани, сўз ясовчи қўшимча туфайли сўзнинг маъноси қандай ўзгаргани аниқланади. Шундан сўнг ўқувчиларга «Отни шундай ўзгартирингки, у бирликни эмас, кўпликни билдирсин» топшириғи берилади. Болалар бу вазифани бажариб, отга форма ясовчи кўплик қўшимчаси қўшилганда, сўзнинг лексик маъноси ў згармаганини, фақат шакли ўзгарганини, кўплик билдирганини

айтадилар. Сўз ясовчи қўшимча билан форма ясовчи қўшимчаларни таққослаш орқали ўқувчилар форма ясовчи қўшимчанинг сўз шаклини ўзгартиришдаги ролини яққол кўрадилар. Тўртинчи босқич — сўз туркумларини ўрганиш билан боғлиқ ҳолда сўзнинг таркиби устида ишлаш (III-IVсинф). Сўзнинг морфемик таркибини ўрганиш системасида бу босқичнинг мақсади сўз ясовчи қўшимчанинг сўз ясашдаги аҳамияти ва форма ясовчи қўшимчанинг сўз шаклини ўзгартиришдаги аҳамияти ҳақидаги билимни чуқурлаштириш; ўқувчиларни от, сифат, феълларнинг ясалиш хусусиятларини тушунишга тайёрлаш ҳисобланади. Сўз туркумларини ўрганиш жараёнида ўқитувчи ўқувчиларга сўз ясалиши асосларини, сўз ясовчи қўшимча ёрдамида бир сўз туркумидан бошқасини ёки шу сўз туркумининг ўзини ясаш мумкинлигини тушунтиради. Масалан, от кўпроқ бошқа бир отдан (ишчи, балиқчи; синфдош, сирдош; боғбон, ошпаз, китобхон, заргар), шунингдек, феълдан (элак, кўрак, ютуқ, ўроқ, ётоқ, терим, билим); сифат кўпроқ отдан (сувли, сувсиз, сутли, сутсиз; ёзги,қишки, ишчан, ишли, ишсиз), шунингдек, феълдан (мақтанчоқ,турғун, билағон, чопар, ўткир, сезгир); феъллар отдан (ишла, гулла, гапир), сифатдан (оқла, яхшила, оқар, эскир, қорай) ясалади. Ўқувчиларни сўз ясалиши хусусиятларини тушу-нишга тайёрлаш учун ўқитувчи уларга муайян бир янги сўз қайси сўздан ва қайси морфема ёрдамида ясалганини аниқлашга қаратилган топ шириқ беради. Масалан, ўқитувчи чегара отини айтади ва чегара ни қ ўриқлайдиган кишини билдирадиган ўзакдош от танлашни топширади (чегарачи). Вазифани бошқачароқ бериш ҳам мумкин: ўқитувчи сўзни ва сўз ясовчи морфемани беради. Ўқитув-чининг вазифаси янги сўзни тўғри ясаш ва лексик маъносини тушунтириш ҳисобланади. Масалан, б алиқ сўзидан -чи қўшимчаси ёрдамида янги сўз ясаш (балиқчи), унинг лексик маъносини тушунтириш, қайси сўз туркуми эканини айтиш топширилади. Иккала

топшириқда ҳам ўқувчилар сўзни морфемик таҳлил қиладилар. Бунда ўқитувчи ўқувчилар эътиборини ҳосил бўлган сўз қайси морфема ёрдамида, қайси сўз туркумидан ясалганини, қандай маъно англатиши ва қайси сўз туркуми эканига қаратади. Бундай машқларда тилда мавжуд бўлган сўзларнинг лексик маъноси билан морфемик таркибининг ўзаро боғлиқигига ва бирор сўз туркумига характерли бўлган сўз ясалиши усулига асосланилади. Бундай машқ турларидан айримлари: 1. Ўзакдош сўзлари бўлган матнни лексик — сўз ясалиши томонидан таҳлил қилиш. Масалан, қуйидаги каби матн диктовка билан ёздирилади: Ҳовлимизда гулзор бор. Гулзорга ҳар хил гул экилган. Уларни гулчи ак ам парвариш қ илади. Гуллар чаманд е к, очилади. Ўқитувчи раҳбарлигида бир ўзакдош сўздан бошқаси қандай, морфема ёрдамнда ясалгани, у қайси сўз туркумига кириши, қандай маъно билдириши аниқланади. 2. Лексик маъноси кенг тушунтирилган сўзни ўзакдош сўз билан алмаштириш. Т о п ш и р и қ. Ажратиб кўрсатилган сўзга ўзакдош бўлган бир сўз топинг. Унинг қайси сўз туркумига киришини айтинг ва уни сўз таркибига кўра таҳлил қилинг. Олма дарахти к ўп жо й . (Олмазор.) Пахта ет и штириш билан шу ғу л л ан ади ган киши. (Пахтакор.) Боғ яратад и ган в а ун и пар ва р и ш қ илад и ган киши. (Бо ғ бон.) Трактор билан и ш бажарадиган киши. (Тракторчи.) Гул солиб куй и ладиг а н идиш. (Гулдон.) Ўқувчилар ўқитувчи ёрдамида шу сўз қайси сўздан ва қандай қўшимча ёрдамида ясалганини аниқлайдилар. 3. Ҳар хил сўз туркумига кирадиган ўзакдош сўзлардан қатнаштириб гап тузиш. 4. Сўз ясашга доир вазифалар.

Оқ иш сўзларидан -ла, -ча қў шимчалари ёрдамида янги сўзлар ясанг. Берилган ва сиз ясаган сўзлар қайси сўз туркумига киришини исботланг. Иш, пахта, колхоз, сув отларидан ўзакдош отлар ясанг. Сўзларни таркибига кўра таҳлил қилинг. Янги от ҳосил қилиш учун сиз сўзнинг қайси қисмидан фойдаландингиз? Чиз, ўр феълларидан ўзакдош отлар ясанг. Отларни сўз тар кибига кўра таҳлил қилинг. Феълдан от ясаш учун қандай қўшимчалардан фойдаландингиз? Бу вазифалар ўқувчилардан сўз ясалиши хусусиятларига, сўзларнинг морфемик таркибига эътибор беришни талаб этади ва сўзнинг морфемик таркиби шу сўзнинг муайян бир сўз туркумига оид экани билан боғлиқлигини аниқлашга қаратилади. Бошланғич синфларда у ёки бу сўз туркумининг ясалишини кузатиш пропедевтик характерда бўлади, унинг натижаси машқнинг мавзуни ўзлаштириш мақсадига қаратилиши, дарсда фаол ва индивидуал ишларни тўғри уюштириш, фойдаланилган лексик мате - риалнинг ўқувчилар савиясига мослигига, кўргазмалиликка боғлиқ. Ўқитувчи ўқувчиларнинг бирор морфемали қай даражада ўзлаштирганини уларнинг морфемик таркиби болалар савиясига мос сўзлардаги морфемаларни ажратиш кўникмасига; ўзак ва форма ясовчи қўшимчадан ё ўзак ва сўз ясовчидан, ёки ўзак, сўз ясовчи ва форма ясовчидан тузилган сўзларни мустақил танлай билишига; сўздаги морфемаларнинг ролини сўз билан тушунтириш кўникмасига; гапда сўз ясовчи қўшимчали сўзларни тўғри ишлатиш кўникмасига қараб аниқлайди. Қуйидаги каби савол ва топшириқларни бажариш асосида ўқувчилар сўзнинг морфемик таркибини қандай ўзлаштирганини аниқлаш мумкин: I. Саволларга жавоб бериш: 1. Сўзда қайси қисм энг асосий ҳисобланади? Нима учун? 2. Сўз ясовчи қўшимча қандай вазифани бажаради? Мисол билан исботланг. 3. Сўзда форма ясовчи қўшимча нима учун хизмат қилади? Исботланг.

II. Икки сўзнинг маъноси ва таркибини та кқослаш. Бунинг учун ўқувчилар ўзак ва сўз ясовчи қўшимчаларнинг семантик аҳамиятини қанчалик тушунганини аниқлашга имкон берадиган сўзлар танланади (ишлади ва бошлади, пахтакор ва пахтазор). III. Сўзларни таққослаб, ўзакдош ёки ўзакдош эмаслигини исботлаш (туз, туздон, тузли, тузсиз, тузлади). Қ айси қисм уларни ўзакдош қиляпти? Қайси қисм ҳар хил маъноли сўз ҳосил қиляпти? саволларига жавоб бериш. IV. Боғбон, ўроқ, боғни, ишчидан сўзларини таркибига кўра тҳлил қилиш: 1) ўзак ва сўз ясовчи қўшимчадан, 2) ўзак ва форма ясовчи қўшимчадан, 3) ўзак ва сўз ясовчи, форма ясовчи қўшимчалардан тузилган сўзлар танлаш. Сўз туркумларини ўрганиш методикаси Сўз туркумлари устида ишлаш методикасининг лингвистик асо си сўзларнинг лексик-грамматик, морфологик ва синтактик белгиларига кўра турли группаларга ажратилиши — сўз туркумлари ҳақидаги илм ҳисобланади. Сўзларни лексик-грамматик туркумларга ажратишда уч белгига: 1) лексик маъноси (нимани ифодалаши, яъни шахс, нарса ҳаракат ёки ҳолат, белги кабиларнинг умумлаштирилган маънолари), 2) морфологик ( сўзнинг турли формалар системаси) ва 3) синтактик (турли морфологик формаларнинг сннтактик функция бажариши) белгиларига асосланилади. Демак, сўз туркумлари устида ишлаш ўқувчиларнинг муайян гуруҳдаги сўзларнинг умумлаштирилган маъноларини, кишиларнинг алоқа воситаси сифатидаги ролини тушуниб олишларига қаратилиши зарур. Бошланғич синф ўқувчилари сўз туркумлари (от, сифат, сон, олмош, феъл) билан умумий таништирилгандан сўнг ҳар бир лексик- грамматик группа алоҳида ўрганилади. Бу сўз туркумларини ўрганишнинг бошланғич босқичидаёк уларни таққослашга қулай шароит яратади ва бу билан шакллантириладиган грамматик тушунчанинг асосий томонларини аниқроқ ажратишга имкон беради. Бошланғич синф ўқувчилари от, сифат, сон, феълнинг қуйидаги хусусиятларини билиб оладилар: 1) сўз нимани

билдириши (шахс, нарса белгиси, шахс, нарса саноғи ва тартиби, шахс, нарса ҳаракати ёки ҳолати), 2) қандай сўроқларга жавоб бўлиши, 3) ўзгариш- ўзгармаслиги, қандай доимий категориялари мавжудлиги, 4) гапда, асосан, қандай бўлак вазифасида келиши. Ўқувчилар мана шу ўрганган белгилари асосида сўз туркумларини таққослайдилар. Ўқувчилар нимани ўрганганларига қараб, ҳар бир сўз туркумининг грамматик белгилари ҳақидаги билимлари аста кенгая, чуқурлаша боради. Дастурга кўра, 1 синфда сўзлар жавоб бўладиган морфологик сўроқларига қараб гуруҳланади. III синфда “сўз тўркуми” тушунчаси шакллантирилади. Ўқувчилар ҳар бир сўз туркумига хос айрим белгилар ( сўз туркумларининг умумлаштирилган лексик маънолари, отларнинг бирлик ва кўпликда қўлланиши, бўлишли ва бўлишсиз феъллар, от, сифат, сон ва феълнинг гапдаги вазифаси) билан таништирилади. IV синфда сўз туркумларининг морфологик-синтактик хусусиятлари ҳақидаги билим чуқурлаштирилади: ўқувчилар отларнинг эгалик ва келишиклар билан ўзгаришини, сифат ва соннинг гапдаги вазифасини, кишилик олмошлари ва уларнинг келишиклар билан турланишини, феълларда шахс-сон ва замонни ўрганадилар. Қуйидаги жадвалда бошланғич синф ўқувчиларининг сўз туркумлари юзасидан билимлари ҳажми кўрсатилган (139-бетга қар.): Ўқувчиларда сўз туркумларини билиш кўникмаси уларнинг белгилари йиғиндисини эгаллашлари асосида шакллантирилади. Масалан, гул, гулдор; гуллади сўзларининг қайси сўз туркумига киришини билиш учун II синф ўқувчиси қуйидагича фикр юритади: н и м а?— гул, бу сўз нарсани билдиряпти, кўпликда қўллана ди - гуллар, бу от; гулдор сўзи қ а н д а й? сўроғига жавоб бўляпти, нарсанинг белгисини билдиряпти, бу — сифат; гуллади сўзи ни м а қ и л д и? сўроғига жавоб бўляпти, нарсанинг ҳолатини билдиряпти, бўлишсиз шаклда қўлланади — гулламади, бу — феъл.

СУЗ ТУРКУМЛАРИ От Сифат Со н Феъл 1. Шахс, нарсани билдиради. 1. Шахс, нар- санинг белги- сини билдиради. 1. Шахс, нар- санинг саноғи ва тартибини билди- ради. 1. Шахс, нарсани ҳаракатини билди- ради. 2. К ИМ ? ЁКИ НИМА ? СЎРОҒИГА ЖАВОБ БЎЛАДИ . 2. Қандай ёки қанақа сўроғига жавоб бўлади. 2. Неча ёки нечанчи сўроғига жавоб бўлади. 2. Нима қилди? Нима қилади? Нима қиляпти? Нима қилмоқчи каби сўроқларига жавоб бўлади. 3. Бирлик ва кўпликда қўлланади. 3. Ўзгармайди 3. Асосан ўз- гармайди. Бўлишли ва бўлишсиз шаклда қўлланади. 4. Эгалик қўшимчалари би-лан ўзгаради. 4. Гапда ик- кинчи даражали бўлак вазифасида келади. 4. Гапда иккинчи даражали бўлак вазифасида келади. 4. Шахс-сон қўшимчалари билан тусланади. 5. Келишиклар билан турланади. 5. Уч замонни билдиради. 6. Гапда эга ёки иккинчи даражали бўлак ва- зифасида келади 6. Гапда кесим вазифасида келади.

Бошланғич синфлар дастури ўқувчиларни сўз туркумлари мустақил ва ёрдамчи сўз туркумларига бўлиниши билан махсус таништиришни кўзда тутмайди, аммо ўқитувчи болаларни сўз туркумларининг белгилари билан амалий таништиради. Масалан, мустақил сўз туркумлари: сифат, сон, олмош, феълнинг лексик маънолари, морфологик хусусиятлари гап бўлаги вазифасида келишини биладилар. Сўз туркумларини ўрганишдаги асосий вазифа ўқувчиларнинг оғзаки ва ёзма нутқини ўстириш, луғатини янги от, сифат, сон, феъллар билан бойитиш, ўқувчилар шу вақтгача фойдаланиб келаётган сўзларнинг маъносини аниқ тушунишига эришиш, боғланишли нутқда у ёки бу сўздан ўринли фойдаланиш малакасини ўстириш ҳисобланади. Бу вазифаларни муваффақиятли ҳал қилиш учун сўз туркумларини ўрганиш жараёнида синоним, антонимлар (терминлар берилмайди) устида мунтазам иш олиб борилади, ўқувчилар кўп маъноли сўзлар, уларнинг ўз ва кўчма маънода ишлатилиши билан таништирилади. Бунда таълимни ўқувчиларнипг шахсий тажрибалари, бевосита кўрганлари, радиодан эшитганлари, китобдан билиб олганлари билан боғлаш муҳим аҳамиятга эга. Ўқувчиларда кузатиш, муҳим нарсаларни сезиш кўникмаларин шакллантириш, атроф-муҳит ҳақидаги билимларини бойитиш билан бир вақтда уларнинг нутқини ўстириш вазифаси ҳам амалга оширилади.

ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. Buyuk kelajak sari. T. O`zbekiston .1998. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`k. T.,”Shark“.1998. 3. Karimov I.A. Barkamol avlod O`zbekiston tarakkiyotining poydevori. T.,1997. 4. Abu Rayxon Beruniy. Ruxiyat va ta`lim-tarbiya haqida. T.,1992. 5. Maxkamov U. Axlok-odob saboklari. T., 1994. 6. www.ziyonet.uz 7. www.arxiv.uz

Похожие

Бошлангич синфларда математика укитиш методикаси предмети

Бошлангич синфларда арифметик амалларини урганиш ва хисоблаш куникмаларни таркиб топтириш методикаси

Отни урганиш методикаси

Бошлангич синфларда математикадан синфдан ташкари ишлар

Бошланғич синфларда математика ўқитиш методикаси