Tut kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Fuzarioz - Педагогиka - Рефераты

Tut kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Fuzarioz

Загружено в:

28.10.2022

Скачано:

0

Размер:

31.201171875 KB

Tut kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Fuzarioz Reja: Fomoz  Tut barglarining dog’lanish kasalliklari  Un shudring  Chirish kasalliklari  Tut kasalliklariga qarshi qo’llaniladigan tadbirlar tizimi

Kasallik qo’zg’atuvchisi – Fusarium turkumiga mansub zamburug’ turlari. Ma’lumki, pillachilik respublikamiz qishloq xo’jaligining eng serdaromad va rivojlangan tarmoqlaridan biridir. Mazkur tarmoq esa o’z navbatida uning oziqa manbai bo’lgan tutchilik bilan chambarchas bog’langandir. Tut daraxti xam boshqa o’simliklar kabi xar xil guruxga mansub mikroorganizmlar va yuqumsiz kasalliklar bilan zararlanadi. A. Sheraliev (1992) ma’lumotlariga ko’ra, fuzarioz kasalligi respublikamiz sharoitida eng ko’p tarqalgan kasalliklar jumlasidandir. Tut ko’chatlarida tuproqdan unib chiqqan vaqtdan boshlab fuzarioz kasalligi namoyon bo’la boshlaydi va ularning 27-39% i nobud bo’ladi. Kasallik ko’chatlarning murtagidan xosil bo’lgan barglardan boshlanadi va dastlabki chin barglarda xam kuzatiladi. Ular asta-sekin bujmayadi, qorayadi va qurib qoladi. Poya va ildizlari jigarrang tusga kiradi. Baxorda urug’dan ekilgan ko’chatlar kuzda kavlab olinib, tup-roqqa ko’mib qo’yiladi. Kelgusi yil baxorda novdasi va ildizi qirqilib, ko’chat oralig’i 25 sm, qator oralig’i 60 sm masofada ekiladi. Ularda kasallik belgilari yoz faslining o’rtalarida boshlanadi. Bunda ular sekin-asta quriy boshlaydi. Barglarning chetlari sarg’ayadi va bujmayib qoladi. Ko’chatni erdan sug’urib olganda ildiz parenximasining chiriganligi, yog’och qismi va markaziy silindrning yuzasi mitseliylar bilan qoplanganligi, kesilgan to’qimaning to’q binafsha yoki qoramtir qo’ng’ir tusga kirganligi, novdani kesganda qurib qolgan joyida nekroz paydo bo’lganligini kuzatish mumkin. Mazkur xolatlar mikologik taxlil qilingan, ularda ko’proq Fusarium solani, F. solani var. argillaceum, F. javanicum va boshqa tur zamburug’lari ajraladi. Ba’zan ko’chatlarning ildizi yaxshi taraqqiy etsa xam, tana-sining er ustiga yaqin qismidagi kurtaklar rivojlanib bachki novdalar paydo bo’ladi. Ularning pastki qismidagi barg cheti quriy boshlaydi va asta-sekin burishib, to’kilib ketadi. Kasallik keyinchalik yuqoridagi barglarda xam namoyon bo’ladi. Barg bandi kesilganda kuchli nekroz ko’rinadi. Bunday ko’chatlardan F. moniliforme, F. heterosporium, F. lateritium, F. gibbosum, F. sambucium, Verticillum, Cephalasporium, Alternaria oilalariga mansub zamburug’lar ajraladi.

Payvand qilingan ko’chatlarda xam fuzarioz so’lish kasalligining belgilari yuqorida aytib o’tilganlar kabi namoyon bo’ladi, ya’ni barg chetlari sarg’ayadi, barg burishadi va to’kiladi. Tana va novdalarda nekroz xosil bo’ladi. Ma’lumki, tut ko’chatlari doimiy o’sadigan joylarga ekili-shidan oldin uning ildizlari bir necha marta kesiladi. Tut ko’chatlari orasiga g’o’za, poliz, sabzavot va boshqa ekinlar ekiladi. Ularni yozda bir necha marta yumshatish natijasida ko’chatlarning ildizi yana bir necha marta mexanik shikastlanadi. Bunday shikastlangan joylardan tuproqdagi mikrofloraning ko’chatlar ichiga kirishiga yaxshi imkoniyat yaratiladi. Shuning uchun bir yillik ko’chatlarda fuzarioz bilan kasallanish belgilari ko’proq namoyon bo’ladi. 5-8 yoshga etganda bunday kasallangan ko’chatlar umuman qurib qoladi. Kasallangan tut ko’chatzorlarini tekshirish natijasida 5 ta seksiyaga mansub 12 ta tur va 10 ta variatsiyaga mansub Fusarium zamburug’lari ajratilgan. Fuzarium zamburug’lari uchun ikki xil: katta va kichik konidiyalar xosil qilish xarakterlidir. Sporodoxiy yoki pionnotlarda xosil bo’lgan katta konidiyalar shilimshiq parda xosil qilib joylashadi. Ularning markazidagi xujayralari xlamidosporalarga aylanadi. Chetdagilar esa xalok bo’ladi va to’kilib ketadi. Quyida tut daraxti ko’chatlarida uchraydigan Fusarium turlarini (A.Sheraliev ma’lumotlari bo’yicha, 1992) keltiramiz Roseum Wr. emend. Bilai seksiyasi. Katta konidiyalar sporodo-xiyda, pionnotda va xavo mitseliylarida xosil bo’ladi, tanasi-ning shakli bigizsimon, uchki xujayrasi ipsimon, ellipssimon egilgan, pastki tomonidan yaxshi ko’rinuvchi oyoqchali. Ko’pchiligi 5 ta, ba’zan 3 va undan ortiq to’siqli. Ayrimlari ipga o’xshash, to’g’ri, ponasimon turlarning uchki xujayrasi esa qisqa va oyoqchasi yaxshi ko’rinmaydi. Haqiqiy kichik konidiyalari xosil bo’lmaydi, ba’zan mitseliylarida kichik konidiyalarga o’xshash konidiyalar xosil bo’ladi. Ularning shakli ipsimon, tanasimon, ellipssimon. Xaqiqiy xlamidosporalar xosil qilmaydi. Agarli muxitda xavo mitseliylari yaxshi rivojlanadi, sarg’ish qizil, jigar, qo’ng’ir rangda ko’rinadi. Sporodoxiy va pionnotlari asosan och sariq, ba’zan nim pushti rangli.

Fusarium avenaceum (Fr.) Sacc. Katta konidiyalari asosan xavo mitseliylarida xosil bo’ladi, ular ipsimon, ponasimon, ellipssimon egilgan, ayniqsa uchki xujayralari juda ko’p egilgan, ba’zilari to’g’ri bo’ladi. Ko’pchilik katta konidiyalarida 5-7 ta to’siqcha bo’ladi, asosidagi xujayrada oyoqchasi yaxshi ko’rinadi. Havo mitseliysida ba’zan lentasimon, elliipssimon yoki ipsimon shakldagi 0-3 to’siqchali kichik konidiyalar xosil qiladi. Katta konidiyalari 3441x3-4 mkm, 4 talilari 40-50x3-4 mkm, 5 talilari esa 45-61x32-44 mkm o’lchamda bo’ladi. Agarli muxitning orqa tomoni sariq, qizg’ish-jigarrang tus xosil qiladi. Havo mitseliysi yaxshi rivojlangan. F. semitectum Berk. et. Rav . Katta konidiyalari asosan xavo mi-seliysida xosil bo’ladi, ular ipsimon, o’roqsimon, lentasimon, ellipssimon egilgan, to’g’ri yoki ikki tomoni muntazam egilgan bo’ladi. Oyoqchali yoki oyoqchasiz, 3-5 va undan ko’proq to’siqli, ustki xujayrasi cho’zilib boradi. Kichik konidiyalari juda ko’p, shakli jixatidan kattalariga o’xshab ketadi. 1-3 to’siqli yoki bir xujayrali. 3 ta to’siqli konidiyalarining o’lchami 22-34x3,7-4 mkm. Havo mitseliysi och sariq yoki och qizil. Xlamidosporalari silliq, kam xosil bo’ladi. Mazkur zamburug’ payvand qilingan va urug’dan ungan tut ko’chatlarida uchraydi. Discolor Wr. emend. Bilai seksiyasi. Katta konidiyalari duksimon va o’roqsimon, asosidan uchiga qarab muntazam egilib boradi. Oxirgi xujayralari ingichkalashgan. 5 ba’zan 3-7 to’siqli, asosida yaxshi ko’ringan oyoqchali. U ellipssimon, parabolasimon va giperbolasimon egilgan. Katta konidiyalarining markaziy qismi yo’g’onlashgan, chetga tomon qisqarib boradi. Yaxshi ifodalangan xujayra po’stiga ega. Havo mitseliylari, sporodoxiyalar va piontotalarda xosil bo’ladi. Katta konidiyalar qariganda xujayra ichidagi moddalar konidiya markaziga yig’iladi. Kichik konidiyalar ko’pincha xosil bo’lmaydi, ba’zan faqat xavo mitseliylarida xosil bo’lishi mumkin. Xlamidosporalari oraliq, zanjirsimon yoki ayrim, silliq yoki to’siqli, sarg’ish-jigarrang. Havo mitseliysi yaxshi rivojlangan. Qalin, tukli, och qizg’ish, sarg’ish-jigarrang, ba’zan rangsiz.

F. gibbosum App. et. Wr. emend Bilai . Katta konidiyalari sporo-doxiy, pionnot va mitseliyda xosil bo’ladi, ular ipsimon, o’roq-simon, o’rta qismi qavarib chiqqan, uchiga va asosiga qarab munta-zam ingichkalashgan va keskin bukilgan ko’rinishlarda bo’ladi. Konidiyalari 5 to’siqli, ba’zan 3-4 to’siqli, oyog’i yaxshi ko’rinadi. Konidiyalarining chetdagi xujayralari qariganda tushib ketadi. Havo mitseliysida mayda, bir yoki 1-3 xujayrali konidiyalar xosil qiladi. Katta konidiyalari 5 to’siqli, oyoqchasi yaxshi ko’rinadi, o’lcha-mi 3157x3,2-4 mkm. Havo mitseliysi yaxshi rivojlangan, jigarrang, ba’zan och sariq. Ozuqa muxitida orqa tomonidan to’q qizil yoki jigarrang tus xosil qiladi. Xlamidosporalari ko’p miqdorda eski konidiyalardan zanjirsimon, oraliqli va silliq shaklda xosil bo’ladi. Mazkur zamburug’ tut ko’chatlarining tanasi va urug’idan ajratib olingan. F. gibbosum App. et. Wr emend Bilai. Var. acuminatum (El. et Ev.) Bilai. Katta konidiyalari asosan 5 to’siqli, oysimon egilgan, chetdagi xujayralari keskin egilgan, oyoqchasi yaxshi ko’rinadi. Katta konidiyalarining 22-42x3-4 mkm, 5 taligi 32-51x4,5-5 mkm. Mazkur zamburug’ kasallangan tut urug’idan ajratilgan. F. gibbosum App. et. Wr emend Bilai.var. bullatum (Sherb.) Bilai. Asosiy turdan 3 to’siqli katta konidiya xosil qilishi bilan farq qiladi. Ular asosan o’roqsimon, o’rta qismi yo’g’onlashgan, asosida yaxshi ko’ringan oyoqchali, uchki xujayrasi uncha cho’zilmagan bo’ladi. Konidiyalarining o’lchami 23-43x3,4-4 mkm. Mazkur zamburug’ payvandlangan tut ko’chati tanasidan ajratilgan. F. graminearum Schwabe. Katta konidiyalari sporodoxiya, pionnot va xavo mitseliylarida xosil bo’ladi, shakli ipsimon, o’roqsimon yoki ellipssimon egilgan. Uchki xujayralari biroz cho’zilgan, oyoqchasi yaxshi ifodalangan. Asosan 5 to’siqli, oqish, nim pushti, to’q sariq yoki sariq rangli, o’lchami 38-55x3-4,2 mkm. Ozuqa muxitining orqa tomonida qizg’ish-sariq, to’q qizg’ish tus xosil qiladi. F. heterosporum Nees . Katta konidiyalari ipsimon, ipsimon- o’roqsimon. Uchki xujayralari o’roqsimon, biroz cho’zilgan va egilgan oyoqcha xosil qiladi. Ular nim pushti, sariq yoki nim qizg’ish xavo mitseliylarida xosil bo’ladi. 3 to’siqli

katta konidiyalari 34-40x2,9-4,3 mkm, 5 taligi – 42-50x3-4,5 mkm. Havo mitseliylari oq, nimpushti yoki sarg’ish. Xlamidosporalari bir xujayrali, oraliqli, zanjirsimon, ba’zan konidiyadan xosil bo’ladi. Mazkur zamburug’ tut daraxtlari, payvandlangan tut ko’chatlari va urug’laridan ajratilgan. F. lateritium Nees. Katta konidiyalari xavo mitseliylari va sporodoxiylarda xosil bo’ladi. Ularning shakli ipsimon-o’roq-simon kengligi bir xil, uchidagi xujayrasi tumshuqsimon egilgan. Oyoqchasi yaxshi ifodalangan. 3-4, qisman 6-7 to’siqli, ba’zan xavo mitseliylarida bir xujayrali yoki bir to’siqli kichik konidiyalar xosil qiladi. 3 to’siqli konidiyalarining o’lchami 26-35x3-4,5 mkm, 5 taligi – 3950x3,4 mkm. Bir xujayrali kichik konidiyalarining o’lchami 12-18x2,3-4 mkm. Havo mitseliysi oq, nim pushti yoki sarg’ish. Mazkur zamburug’ kasallangan tut bargi, tanasi, novda va urug’idan ajratib olingan. F. sambucinum Fuck . Katta konidiyalari xavo mitseliysi, pionnot va yoysimon sporodoxiylarda xosil bo’ladi, shakli ipsimon, o’roqsimon, ellipssimon egilgan, uchki xujayralari birdaniga egilgan so’rg’ichsimon, qisman to’g’ri, asosida oyoqchasi yaxshi rivojlangan. Asosan 5 qisman 3 to’siqli. Uch to’siqli katta konidiyalarining o’lchami 20-39x3-4,3 mkm, 5 taligi – 28-45x3-4,7 mkm. Kichik konidiyalari kam xosil bo’ladi, shakli qavariq-silindrsimon. Bir to’siqli kichik konidiyalarining o’lchami 7-28 mkm, 2 taligi – 8-39 mkm. Mazkur zamburug’ kasallangan tut ko’chatlarining tanasi va urug’idan ajratilgan. F. sambucinum Fuck. var. minus Wr. Asosiy turdan uch to’siqli katta konidiyalar xosil qilishi bilan farq qiladi. Havo mitseliysi nim pushti, asosi jigarrang, och-qizg’ish, ba’zan qizil. Uch to’siqli katta konidiyalarining o’lchami 17-40x3,5-5 mkm. Mazkur zamburug’ kasallangan urug’lardan ungan ko’chatlardan ajratilgan. F. sambucinum Fuck. var.ossicolum (Berk et. Curt) Bilai. Asosiy turdan katta konidiyasi uchki xujayrasining keskin egilganligi bilan farq qiladi.

Xlamidosporalari oraliqli, zanjirsimon, jigarrang. 3 to’siqli konidiyasining o’lchami 20-47x4,5-5 mkm, 5 taligi – 45-70x4,2-5 mkm. Mazkur zamburug’ urug’dan unib chiqqan kasal ko’chatlardan ajratilgan. F. culmorum (W.g. Sm) Sacc. Katta konidiyalari asosan spo-rodoxiy va pionnotda, qisman xavo mitseliylarida xosil bo’ladi. Shakli ipsimon-o’roqsimon, ellipssimon, egilgan yoki to’g’ri, ba’zan silindrsimon-ipsimon, konidiyaning o’rta qismi to’g’ri, kengaygan, uchki qismi esa so’rg’ichsimon cho’zilgan va egilgan, oyoqchasi yaxshi ifodalangan. Hujayrasi qalin po’stli, 3-5, ba’zan 6-8 to’siqli. 5 to’siqli katta konidiyasining o’lchami 30-50x5-7 mkm. Havo mitseliysi oq, sarg’ish yoki to’q qizil, yaxshi rivojlangan. Asosi jigarrang, qizg’ish-jigarrang, sarg’ish-jigarrang. Xlamidosporalari oraliq shaklda. Mazkur zamburug’ payvandlangan tut ko’chatlarning ildizidan va tanasidan ajratilgan. Sporotrichiella Wr. emend. Bilai seksiyasi. Katta konidiyalari ipsimono’roqsimon, ba’zan chiziqsimon, lentasimon, muntazam ingichkalashib va egilib boradigan uchki xujayrali, bilinar-bilinmas oyoqchali, xavo mitseliysida, qisman sporodoxiyada xosil bo’ladi. 3-7 to’siqli. Kichik konidiyalari limonsimon, noksimon yoki tuxumsimon shakldagi bir xujayradan iborat. Havo mitseliysi yaxshi rivojlangan, baland bo’yli, ranggi oq, nim pushti yoki sarg’ish, xlamidosporalari kam, mitseliy va konidiyalardan xosil bo’ladi. F. sporotrichella Bilai var. poae (DK). Wr. emend. Bilai. Katta konidiyalari xavo mitseliylarida xosil bo’ladi. 3 to’siqlisining o’lchami 20-26x3-4 mkm, 5 taligi – 22-30x3-4 mkm. Kichik konidiyalari noksimon yoki limonsimon, o’lchami 326,7x4,4 mkm. Mazkur zamburug’ kasallangan ko’chatlardan va katta tut daraxtidan ajratilgan. Elegans (We.) Shyd. et.Hans. emend. Bilai seksiyasi. Katta koni-diyalari xavo mitseliylari, sporodoxiy yoki pionnotlarda xosil bo’ladi. Hujayrasining po’sti yupqa, shakli ipsimon, oysimon yoki bigizsimon, ko’p qismi bir xil kenglikda, uchki xujayralari qisqa, muntazam egilib boradi, asosida yaxshi ko’ringan oyoqchali, 3-5 to’siqli. Kichik konidiyalari juda ko’p xosil bo’ladi, shakli

ovalsimon, cho’zinchoq, bir xujayrali yoki bir to’siqchali. Konidiyabandlarida xavo mitseliylarida, boshchalarida va zanjirlarida xosil bo’ladi. Havo mitseliysi momiqsimon, o’rgimchak inisimon yoki plyonkasimon, yaxshi rivojlangan, nim pushti, och binaf-sha, och qizil, binafsha, to’q binafsha, tim qora, ba’zan rangsiz bo’ladi. Xlamidosporalari juda ko’p miqdorda xosil bo’lib, mitseliy uchida, o’rtasida 1-2 xujayrali zanjir xosil qiladi. F. oxysporum (Schlecht.) Snyd. et. Hans. Katta konidiyalari xavo mitseliysida, qisman sporodoxiy va pionnotlarda xosil bo’ladi. Shakli ipsimon, yoysimon, to’g’ri yoki qisman egilgan, tanasining kengligi bir xil, yupqa po’st bilan qoplanadi. Uchki xujayrasi muntazam egilib boradi, asosida yaxshi ifodalangan oyoqchasi bor. 3 to’siqli katta konidiyalarining o’lchami 25-30x38-4 mkm, 5 taligi – 37-40x3,9-4,3 mkm. Kichik konidiyalari bir xujayrali, o’lchami 12,2-14x13,1-3,7 mkm. Mazkur zamburug’ urug’dan ungan, payvandlangan va ko’p yillik tut daraxtlaridan ajratilgan. F. oxysporum (Schlecht.) Snyd. et. Hans.var. orthoceras (Appl. et. Wr.) Bilai. Asosiy turdan katta konidiyalar xosil qilmasligi bilan farq qiladi. Kichik konidiyalari juda ko’p, xavo mitseliylarida, konidiyabandlarida, gifalarda va boshchalarda xosil bo’ladi. Bir xujayrali kichik konidiyalarining o’lchami 5-8x1,72 mkm, ikkitalisi – 8-10x2-2,4 mkm. Mazkur zamburug’ katta yoshli tut daraxtining bargidan ajratilgan. F. moniliforme Sheld. Katta konidiyalar asosan xavo mitseliy-sida, qisman sporodoxiy va pionnotda xosil bo’ladi, shakli bigizsimon, yoysimon egilgan, uchiga va asosiga tomon muntazam egilib boradi. 3-5, ba’zan 6-7 to’siqli. Kichik konidiyalari tuxumsimon, qavariq tuxumsimon, bir xujayrali yoki bir to’siqli, zanjirsimon, boshchada yoki xavo mitseliysida xosil bo’ladi. Bir xujayrali kichik konidiyalarining o’lchami 7-8,2x1,9-2,1 mkm, bir to’siqlisi – 11-14x2,2-3 mkm, 3 talisi – 32-34x3,9-4,2 mkm, 5 talisi esa 45-48x3-4 mkm. Mazkur zamburug’ kasallangan urug’dan va katta yoshli tut daraxtlaridan ajratilgan.

F. moniliforme Sheld . var. subglutinans Wr.et. Rg. Asosiy turdan ancha yo’g’onlashgan katta konidiyalar xosil qilishi bilan farq qiladi. Kichik konidiyalarining o’lchami 8-19x3,2-3 mkm. Mazkur zamburug’ plantatsiyadagi tut bargidan ajratilgan. F. moniliforme Sheld . var. lactis (Ber. et. Rib) Bilai. Katta koni-diyasi kam xosil bo’ladi. Ipsimon yoki silindrsimon, egilib ingichkalashib boradi, tana kengligi bir xil, uchlari keskin egilgan. Kichik konidiyalari zanjirsimon, boshchasimon to’dalarda yoki tuxumsimon, silindrsimon, to’g’ri yoki biroz egilgan konidiyabandlarida xosil bo’ladi. Bir xujayrali konidiyasining o’lchami 6-8x2-2,5 mkm, bir to’siqlisi – 15-21x5,3-6 mkm. Mazkur zamburug’ urug’dan ungan, payvandlangan, ikki yillik ko’chatlar va ko’p yillik tut daraxtlaridan ajratilgan. Martiella Wr. emend. Bilai seksiyasi. Katta konidiyalari yaxshi ifodalangan, qalin po’stloqli, yo’g’on to’siqli, ipsimon-yoysimon, barcha qismi bir xil kenglikda. Uchi to’mtoq xujayrali, so’rg’ichsimon asosli, 3-5 to’siqli. Ular xavo mitseliysida, qisman sporodoxiy va pionnotda xosil bo’ladi, ranggi yashil yoki ko’kish. Kichik konidiyalari bir xujayrali yoki bir to’siqli. Havo mitseliysi oq yoki qizg’ish, momiqsimon, o’rgimchak iniga o’xshash. Xlamidosporalari juda ko’p oraliqli konidiyadan xosil bo’ladi, bir yoki ikki xujayrali. Mazkur zamburug’ urug’dan unib chiqqan va payvandlangan ko’chatdan, shuningdek katta yoshli daraxtlardan ajratib olingan. F. javanicum Koord . Katta konidiyalari pionnotda, qisman sporodoxiyda xosil bo’ladi. Shakli duksimon-o’roqsimon, yarim oysimon yoki ellipssimon egilgan. Konidiyaning barcha qismida eni bir xil, uchki xujayrasi qisqa, to’mtoq, asosida oyoqchali. Katta konidiyalari asosan 3-5 to’siqli. 3 to’siqlilarining o’lchami 33-37x3-4 mkm, 5 talisi – 39-44x4,2-5 mkm. Zamburug’ urug’dan chiqqan va payvandlangan ko’chatdan hamda urug’dan ajratilgan. F. javanicum Koord. var. radicicola Wr . Asosiy turdan xavo mi-seliysida va pionnotlarda xosil bo’ladigan, asosan uch to’siqli, katta konidiyalar xosil qilishi bilan farq qiladi. Xlamidosporalari yakka yoki bir joyga to’plangan xolda

joylashadi, oraliq shaklda xosil bo’ladi. Uch to’siqli katta konidiyalarining o’lchami 29-34x4,2-5 mkm. Mazkur zamburug’ juda keng tarqalgan, ildiz chirish kasalligini qo’zg’atadi. F. solani (Mart.) App. et. Wr . Katta konidiyasi duksimon-o’roq-simon, ellipssimon egilgan bo’lib, to’g’ri yoki biroz egilgan, uchki xujayrasi to’mtoq, asosida yaxshi ko’ringan oyoqchasi mavjud. Asosan 3-5 to’siqli. Konidiyasining eni bir xil kenglikda. Uch to’siqli katta konidiyasining o’lchami 34-36x4-6 mkm, beshtalisi – 55-60x4-6 mkm. Kichik konidiyalari ovalsimon, bir xujayralilarining o’lchami 17-20x3,8-4 mkm, bir to’siqlisi – 25-28x5,1-6 mkm. Mazkur zamburug’ so’ligan yoki qurib qolgan tut ko’chatlaridan, katta yoshli tut daraxtlarining tana va bargidan ajratilgan. F. solani (Mart.) App. et. Wr. var argillaceum (Fr.) Bilai. Katta konidiyalari uch to’siqlisining o’lchami 20-24x4-6 mkm, bir to’siqlisi – 16-20x4-4,5 mkm. Kichik konidiyalari bir xujayralisining o’lchami 12-15x2,8-3,7 mkm, bir to’siqlisi – 18-20x4-4,2 mkm. Mazkur zamburug’ tut urug’ida va tut ko’chatlarida ildiz chirish kasalligini qo’zg’atadi. Fomoz Kasallik asosan qariy boshlagan va kuchsizlanib qolgan daraxtlarda yomg’irli salqin ob-havo sharoitida rivojlanadi. Yosh novdalar nekrotiklanadi va ko’p sonli piknidalar bilan qoplanadi. Qurish asta-sekin tarqaladi va bir necha yillardan so’ng butun daraxtni egallab olishi mumkin. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Phoma mori Sacc. zamburug’i. U piknida hosil qiladi. Piknosporalari bir hujayrali, ular chiqib boshqa o’simliklarni zararlaydi. Patogen zararlangan o’simlik qoldiqlarida piknida ko’ri-nishida saqlanadi. Tut barglarining dog’lanish kasalliklari Sariq dog’lanish. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Asteroma morus Sagd . Dog’lar bargning ikkala tomonida xar xil shaklda va kattalikda xosil bo’ladi, kasallangan

joylarning ranggi och tusli bo’lib qoladi, barg sarg’ayadi. Dog’lar ustida mayda, qora piknidalar xosil bo’ladi. Ular barg ichiga tarqoq yoki gurux bo’lib joylashadi, diametri 90-110 mkm. Devori paraplektenximatik. Qalin devorli, jigarrang xujayralardan tashkil topgan. Stilosporalari mayda, rangsiz, dumaloq ellipssimon, o’lchami 1,5-2x0,9-1,2 mkm. Qo’ng’ir dog’lanish . Kasallik qo’zg’atuvchisi – Cylin-drosporium mori (Lev.) Berl . Barg yuzasida dumaloq, noto’g’ri shaklda qo’ng’ir dog’ xosil bo’ladi. Ular keyinchalik qo’shilib ketadi. Bargning orqa qismida oq konidial g’ubor paydo bo’ladi. Dog’ sekin-asta bargning barcha joyiga tarqab ketadi. Kasallangan barglar quriydi va to’kilib ketadi. Kuzda oq g’ubor ustida mayda qora nuqtalar xosil bo’ladi. Bargning epidermisi tagida stroma yostiqchalari paydo bo’ladi.Yostiqchalar dumaloq, konidiyabandlari juda kalta, konidiyalari silindrsimon, biroz egilgan, rangsiz, ikkala tomonidan dumaloqlashgan, o’lchami 34-52x3,8-4 mkm, konidiyalari 3-5 to’siqli. Tut bargida C. maculans dan tashqari Cylindrosporium moricola turi xam uchraydi. Uning xosil qilgan dog’ida to’q qo’ng’ir xoshiya bo’lmaydi. Konidiyalari biroz mayda. Kasallangan barglar quriydi va to’kilib ketadi. 4-5 yildan so’ng o’simlik butunlay qurib qolishi mumkin. Kasallangan daraxtlarda barglarining yo’qotilishi navlarga qarab 20-30% ni tashkil qiladi. Kasallik infeksiyasi shamol orqali tarqaladi. Baxorda mitseliylari barg ustitsalari orqali xujayra oralaridan tarqaladi. Kurashish choralari to’kilgan barglarni yig’ib olish va yo’qo-tish, o’z vaqtida o’g’it berish, sug’orish, kasallangan daraxtlarga bordos suyuqligini bilan purkash va boshqalarni o’z ichiga oladi. Aspergilioz dog’lanish . Kasallikni Aspergillus turkumiga man-sub juda ko’p zamburug’ turlari keltirib chiqaradi. Aspergillus oryzae (Aheb.) Gohn. Koloniyasi yashil-sariq, sar-g’ishjigarrang. Konidiyabandlari 2 mkm uzunlikda, 20-25 mkm kenglikda, to’g’ri, devori yupqa, devorida mayda xollari bor. Oxirgi pufakchasi dumaloq, diametri 50-70 mkm. Sterigmalari deyarli bir qavatli, o’lchami 15-20x3,5 mkm, ba’zan ikki qavatli

bo’lishi xam mumkin, o’lchami 7-12x3 mkm. Konidiyalari noksimon, devorlari qalin, devorlarida 3-6x4-7 mkm li chuqurchalari bor. Ba’zan qora rangli sklerotsiylar xosil qiladi. Aspergillus flavus Lk. Koloniyasi och yashildan to’q yashilgacha. Konidiyabandlari 400-700x5-10 mkm. Oxirgi pufagi katta, diametri 16-32 mkm. Sterigmalari bir yoki ikki qavatli, birinchisi 10-15x3,5 mkm, ikkinchisi 8,7-10x4,3 mkm. Konidiyalari 2-5x3-6 mkm. Sklerotsiylari dastlab oq, keyinchalik jigarrang tusga kiradi. Aspergillus melleus Jukawa. Koloniyasi sariq, konidiyabandlari sarg’ishyashil, o’lchami 500x13 mkm, g’adir-budir, sterigmalari ikki qavatli, birinchisi 1320x3,3 mkm, ikkinchisi 11,6-14,5x1,4 mkm, yuqori pufakchasining diametri 33 mkm, konidiyalarining diametri 3 mkm. Mazkur zamburug’ tut daraxtining kurtagidan va barglaridan ajratilgan. Aspergillus tamarii Kite. Koloniyasi oq, konidiyabandining uzunligi 1-2 mm va eni 10-20 mkm, yuzasida chuqurchalari bor. YUqori pufakchasi dumaloq, diametri 25-40 mkm. Sterigmalari ikki qavatli, birinchisi 6,9-10x3,3-9 mkm, ikkinchisi 7-10x3,3 mkm. Konidiyalari sharsimon, g’adir-budir, diametri 5-6 mkm. Qizil yoki to’q qizil rangli sklerotsiylar xosil qiladi. Mazkur zamburug’ tut daraxtining bargidan ajratilgan. Aspergillus sulphureus (Fres) Thom et Church. Koloniyasi kulrang-sariq, ba’zan pushti, konidiyabandi to’g’ri, yuzasida chuqurchalar va so’gallar bor, rangsiz, o’lchami 700-900x13 mkm, yuqorisi sharsimon pufakchali, diametri 90 mkm. Sterigmalari ikki qavatli, birinchisi 8-10x3-5 mkm, ikkinchisi 8-10x2-3 mkm ingichka. Konidiyalari sharsimon, diametri 2-3,5 mkm, silliq, zanjirsimon yig’ilgan. Asosida sariq, sharsimon pufakcha xosil qiladi. Mazkur zamburug’ tut ko’chatzorlarida ko’p uchraydi. Aspergillus insultus Boin . Koloniyasi to’q qo’ng’ir mitseliy xosil qiladi, konidiyabandi qo’ng’ir, silliq, o’lchami 296-314,5x5,8-8,7 mkm. Konidiyalari sharsimon, so’galli, diametri 5,8 mkm. Ste-rigmalari ikki qavatli, birinchisi 5,8

mkm uzunlikda, ikkin-chisi juda kalta (1,4 mkm), pufakchasining diametri 11,617,4 mkm. Konidiyalari zanjirli bo’lib, radial shaklda tarqaladi. Mazkur zamburug’ tut daraxtining bargidan ajratilgan. Aspergillus terreus Thom. Koloniyalari baxmalsimon, to’q sariq yoki jigarrang. Konidiyabandlari egri-bugri, devori silliq, rangsiz, o’lchami 105250x4,5 mkm, oxirida sharsimon pufakchali, diametri 12-8 mkm. Sterigmalari ikki qavatli, birinchisi 7-9x2-2,5 mkm, ikkinchisi 5-7x2 mkm. Konidiyalari sharsimon yoki ellipssimon, diametri 2,2-3,4x2,5 mkm, silliq, zanjirsimon joylashgan. Mazkur zamburug’ tut daraxtining bargidan ajratilgan. Aspergillus claroatus Desm. Koloniyasi oq kulrangdan to’q yashil ranggacha, tez o’suvchi, qalin. Konidiyabandlari to’g’ri, silliq rangsiz, uzunligi 3-5 mkm va eni 18-20 mkm, yuqorisiga qarab sekin-asta yo’g’onlashgan, to’qmoqsimon pufakcha xosil qiladi. Sterigmalari bir qatorli (7,4-14x3,7-4 mkm). Konidiyalari ellipssimon, yashil, silliq devori yupqa, o’lchami 3,7-4,5x3 mkm. Aspergillus fumigatus Fres. Koloniyasi tekis, baxmalga o’xshash, ancha rivojlangan mitseliyli, yashil, keyinchalik qorayadi. Koni-diyabandi silliq, o’lchami 300x2,8 mkm, oxirida pufakcha mavjud, shakli teskari ellipssimon, diamteri 20-30 mkm. Sterigmasi 6-8x2-3 mkm. Konidiyalari sharsimon, diametri 2,5-3 mkm. Mazkur zamburug’ Morus alba bargidan ajratilgan. Qoramtir dog’lanish. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Mucor hiemelis Wehmer . Dog’lari yumshoq, kulrang, stilosporabandi to’g’ri, dia-metri 6,5-13,5 mkm, monopodial shoxlangan. Stilosporalari sharsimon, diametri 47-60 mkm, qo’ng’irjigarrang. Kolonkasi silindr yoki ellipssimon, diametri 14,5-40x15-44 mkm, rangsiz. Sporalari ellipssimon, o’lchami 4,0-7x3-5 mkm, rangsiz. Xlamidosporalari ellipssimon (20x12,5 mkm). Morus alba bargida S picaria silvatica Oud . turi xam dog’ xosil qiladi. Koloniyasi kulrang-yashil, vaqt o’tishi bilan qorayadi. Gifalari to’siqli, rangsiz, shoxlangan. Konidiyabandlari silliq, kam shoxlangan, 4 mkm kenglikda, konidiya bandlarining shoxlari xar xil uzunlikda, oddiy yoki vilkaga o’xshash shoxlangan.

Fialidasi silindrsimon, oxiriga qarab torayib boradi, biroz egilgan, 20-25 mkm uzunlikda. Konidiyalari silliq, rangsiz, o’lchami 6-9x3,7-5 mkm. Mazkur zamburug’ tut bargidan ajratilgan. Bakterial dog’lanish . Kasallik qo’zg’atuvchisi Pseudomonas syringae pv. mori (Boyer & Lamb.) . Bakterioz asosan daraxtning bargi, novdalari va kurtaklarini zararlaydi. Tanasi va ildizlari deyarli kasallanmaydi. Kasallik dastlab bargda xar xil dog’lar xosil qiladi, keyin esa uning tomirlari qorayadi va buralib qoladi. Mazkur dog’lar dastlab namli bo’ladi. Keyin ular jigarrang yoki qora, chetlari ochroq tusga kiradi. Dog’lar yuzasi yog’li bo’lib qolganga o’xshaydi. Namgarchilik vaqtida oq yoki sarg’ish yopishqoq suyuqlik oqib chiqadi. Kasallangan barg teshikli bo’lib qoladi, sarg’ayadi va to’kilib ketadi. Novdalarda to’q rangli cho’zinchoq dog’lar xosil bo’ladi. Ular ezilganga o’xshab qoladi. Keyin ustki qismi ajralgan suyuqlik natijasida qotib qoladi. Novdalar so’liydi, quriydi va kasallangan joyidan oson sinadigan bo’lib qoladi. Kasallangan mevalar qorayadi, so’liydi, quriydi va to’kilib ketadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi rangsiz, xarakatchan, tayoqchasimon bakteriya bo’lib, uning uchida xivchinlari mavjud, o’lchami 1,8-4,5 x 0,9-1,3 mkm. Kasallik infeksiyasi o’simlik qoldiqlarida va kasallangan o’simlik novdasida yashaydi. Un shudring Kasallik qo’zg’atuvchisi – Uncinila mori Miyane . Mitseliysi ingichka, to’rsimon, oq, keyinchalik zichlanadigan, bargning orqa qismida joylashadi, panjasimon apressorli. Kleystotetsiylari yarim sharsimon, diametri 92-130 mkm. Peridiy hujayralari-ning diametri 10-17 mkm. O’simtalari 13-26 donadan ko’proq, 130-216 mkm uzunlikda, asosining diametri 5-6 mkm. O’rta qismi biroz kengaygan (7-8 mkm), yuqorisiga qarab ingichkalashgan, uchki qismi spiralsimon buralgan. Xaltalari 4 dona, kamroq 3 dona, tuxumsimon ellips shaklda, oyog’i kalta, o’lchami 50-60x40-50 mkm. Sporalari 3-5 dona, ellipsimon, o’lchami 2735x15-19 mkm. Mazkur zamburug’ oq tut (Morus alba) da uchraydi.

Tutda un shudring kasalligini Phyllactinia suffulta Sacc f. moricola Jacz . ham qo’zg’atadi. Mitseliysi bargning pastki qismida hosil bo’ladi, keyinchalik yo’qolib ketadi. Konidiyalari to’qmoqsimon, o’lchami 52,2-72,5 x 17,4 – 26,1 mkm. Kleystotetsiylari juda ko’p, bir xil tarqalgan, to’q jigarrang, sharsimon, diametri 128-204,8 mkm. O’simtalari ekvatorial, bigizsimon, to’g’ri, assosida sharsimon. Pufakli xaltalari juda ko’p, ellipssimon, yaxshi ko’ringan oyoqli, tillasimon sariq. Sporalari 2 dona, ellips shaklida, sarg’ish-tillarang, o’lchami 2931,9x20,3-22,4 mkm. Mazkur zamburug’ oq va qora tut (Morus alba, M. nigra) turlarini O’zbekiston sharoitida juda ko’p zararlaydi Chirish kasalliklari Ildiz chirish . Kasal qo’zg’atuvchisi – Armillaria mellea Quel. Ka-sallik 20% dan 60% gacha uchrashi mumkin. Kasallik odatda baxorda boshlanadi. Kasallangan daraxtning bargi so’lib qoladi, daraxtni qimirlatganda oson tebranadi va tez sinuvchan bo’lib qoladi. Chirigan ildiz va tananing asosi qo’ng’ir rangga bo’yaladi, yumshoq chirib, mayda kukun shakliga kelib qoladi. Po’stloqning ichki qismida mitseliylardan tashkil topgan plyonka va shnurlar xosil bo’ladi. Ularning rangi qo’ng’irdan tim jigarranggacha farqlanadi. Mitseliy tuproqda tarqaladi, o’simlikka xam ko’tarilishi mumkin. Kuzga borib kasallangan daraxt ildizi atrofida zamburug’ning rizomorflari xosil bo’ladi va ularning ustida juda ko’p meva tanalari paydo bo’ladi. Meva tanasining ustki qismi sariq-qo’ng’ir tangachali, qalpoqli, oyog’i markazida joylashgan, qattiq, plastinkalari pastga qaragan, dastlab oq, keyin qizg’ish, sporalarining o’lchami 7-9x5-6 mkm. Meva tanalarini yosh vaqtida iste’mol qilish mumkin. Zamburug’ spora xolatida tuproqda qishlab chiqadi. Baxorda sporalari o’sib, yangi daraxt ildizlarini kasallantira boshlaydi. Kasallik ko’chatlar orqali tarqaladi. Shu bois ko’chatlarni kavlab olishda bunga jiddiy e’tibor berish lozim. Zamburug’ tutdan boshqa ko’pgina bargli, ignabargli va mevali daraxtlarni kasallantirishi mumkin.

Oq ildiz chirish. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Rosellina necatrix Ber . Kasallik xususiyatlari armillyariozga juda o’xshash. Bu kasallik xam o’simlikning ildizini chiritadi va daraxt qurib qoladi. Zamburug’ mitseliysi o’simlik ildizida oq tayoqchasimon o’simta xosil qiladi. Po’tloq qismining tagida rizomorflar xosil bo’ladi. Sog’lom o’simlik bilan kasallangan o’simlik ildizi bir-biriga yaqin bo’lsa, kasallik unga xam o’tadi. Tana asosida sklerotsiylar xosil bo’ladi. Sklerotsiylar ichida konidiyabandi bilan konidiyalar joylashadi. Ba’zan piknidalar xam xosil bo’lishi mumkin. Xaltalari cho’zinchoq, sporalari bir xujayrali, qoramtir-qo’ng’ir. Kasallik asosan tuproqda joylashgan rizomorflar xisobiga tarqaladi. Rizomorflari tukli. Tutdan boshqa ko’pgina bargli va mevali daraxtlarni kasallantiradi. Tana chirishi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – buqoq zamburug’lari turlari. Ularning mitseliylari o’simlik po’stining ichida yoki yog’och qismida yashab, uni chiritadi. Natijada daraxt qurib qoladi. Tut daraxtlarining kasallanishi 50-70% gacha etishi mumkin. Daraxtga kasallik infeksiyasi mexanik zararlangan joydan o’tadi. Mitseliysi daraxt ichiga kirib, yog’och qismini chiritadi va chirigan joyda kovak xosil bo’ladi. Tut daraxtini asosan Polyporus hispidus Fr. – jigarrang yoki qo’ng’ir va Fomes fomentarius – oddiy kulrang buqoq zamburug’i turlari kasallantiradi. Polyporus hispidus. Juda keng tarqalgan. Meva tanasi bir yillik yostiq yoki jo’yaksimon, o’lchami 10-30 sm gacha boradi. Meva tanasining ustki qismi to’q jigarrang, to’la tolali, naychalari uzun, 30 sm kenglikda, dastlab sariq, keyin jigarrang, mayda g’ovakli. Sporasi silliq, binafsharang, o’lchami 6-12x5-7 mkm. Qarigan meva tanasi tim qora. Tutdan tashqari yong’oq, olma, terak, chinor va boshqa daraxtlarni kasallantiradi. F. fomentarius. Meva tanasi ko’p yillik, qattiq, tuyoqchaga o’xshaydi. Asosi keng, diametri 5-30 sm, qalinligi 5-10 sm. YUza qismi konsentrik egatli, kulrang, ba’zan qoramtir-pushti, sarg’ish-jigarrang, yumshoq, baxmalsimon. Naychalari 1 sm uzunlikda, mayda g’ovakli. Sporalari och jigarrang, cho’zinchoq, ellipssimon, o’lchami 14-24x5-7 mkm.

Mazkur zamburug’ tutdan tashqari ko’pgina bargli daraxtlarni kasallantiradi. Tutda tana chirishni Trametes suaveolens (L.) Fr . zamburug’i ham qo’zg’atadi. Uning meva tanasi po’kaksimon, o’lchami 4-6x4-11x1-3 sm. YUzasi silliq, zamshsimon yoki baxmalsimon, oq, kulrang, qariganda jigarrang tusga kiradi. Undan anis xidi keladi. Teshiklarining kattaligi 2x1 mm. Sporalari ovalsilindrsimon, egilgan, o’lchami 8-11x3-4 mkm. Sklerotinoz chirish . Kasallik qo’zg’atuvchisi Sclero-tinia sclerotiorum (Lib) . Baxorda tut novdalarining bir yoki ikki yillik kurtaklari yonida shish xosil bo’ladi va u qorayadi Keyinchalik po’sti ko’tarilib, ko’ndalangiga va eniga yorilib ketadi va po’sti oson shilinadi. Kasallangan joydan yuqoridagi barglar so’lib qurib qoladi. Kasallangan novdalarning po’stlog’i tagida ko’p yillik oq g’ubor xosil bo’ladi. Mitseliylari juda zich, eshilib ketgan, ularning yuzasida qora rangli sklerotsiylar xosil bo’ladi. Sklerotsiylar aloxida yoki gurux bilan joylashadi. Kasallik 50% gacha barg xosilini kamaytiradi. Infeksiya o’simlikning barg bandidagi yaralar va mexanik zararlangan joylardan o’tadi. Zamburug’ qishni sklerotsiylar bilan o’tkazadi. U tutdan boshqa ko’pgina o’simliklarni kasallantiradi. Tut kasalliklariga qarshi qo’llaniladigan tadbirlar tizimi Tut kasalliklariga qarshi kurashishda o’simliklarning kasalliklarga chidamliligini oshirish va kasallik qo’zg’atuv-chilarni yo’qotishga qaratilgan agrotexnik tadbirlar, kimyoviy choralar, kasalliklarga chidamli navlarni chiqarish, shuningdek karantin tadbirlar katta axamiyatga egadir. Tut kasalliklardan ximoya qilish tadbirlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:  kasalliklarga chidamli navlarni chiqarish va rayonlash-tirish;  tut ipak qurtining ozuqa manbai bo’lganligi sababli ko’pin-cha kasalliklarga qarshi kimyoviy kurashish imkoni bo’lmaydi, shu bois to’g’ri tashkil etilgan agrotexnika kasalliklarga qarshi kurashishda asosiy omillardan biridir;  tut ko’chatzorlarida payvandtaglar va qalamchalarni to’g’ri tanlash;  ko’chatzorlarni yaxshi zovurlangan joylarda tashkil etish, ularni sizot suvlari yuza joylashgan, shuningdek botqoqlanuvchi og’ir tuproqlarda barpo etmaslik;

 kurtak payvand uchun qalamchalarni faqatgina sog’lom o’simliklardan tayyorlash;  ko’chatlarning zararlangan qismlari va qurigan shoxlarini kesib tashlash va darxol mis yoki temir kuporosi bilan dezinfeksiyalash, shuningdek kesilmalarga bog’ surtmasi surkash;  zamburug’li, virusli va bakterial kasalliklar bilan kuchli zararlangan ko’chatlarni yo’q qilish;  trutoviklar bilan zararlangan ko’chatlarni ildizi bilan kavlab olish va ularni zamburug’ning meva tanalari bilan birgalikda kuydirib tashlash;  tut novdalarini o’z vaqtida, ya’ni ipak qurtini oziqlanti-rish mavsumi tugagach kallaklab tashlash va ularni yoqib yuborish;  qator oralarini shudgorlash va tup oraliqlarini chopish;  joyning agrokimyoviy taxliliga ko’ra o’g’itlarni to’g’ri solish;  ko’pgina kasalliklarning tashuvchilari bo’lgan xasharotlarga qarshi tizimli kurashish;  tashqi va ichki karantin tadbirlariga qat’iy rioya etish.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 480 стр. 2 Пидопличко Н.М. Грибы-паразиты культурных растений. Определитель. Т.1-3. Киев: «Наукова Думка», 1977-1978. 3 Попкова К.В., Шкаликов В.А., Стройков Ю.М. и др. Общая фитопатология. Учебник для вузов. 2-е изд. М.: «Дрофа», 205, 446 стр. 4 Саттарова Р.К., Раҳимов У.Х., Ҳакимова Н.Т. Вирусология, бактериология ва микоплазма. Талабалар учун маъруза матнлари. Тошкент: ТошДАУ нашр таҳририяти бўлими, 203, 63 бет. 5 Саттарова Р.К., Холмуродов Э.А., Зупаров М.А., Ҳакимова Н.Т. Микроорганизмлар систематикаси. Магистратура талабалари учун маъруза матнлари. Тошкент: 203, 63 бет. 6 Ҳамраев А.Ш., Азимов Ж.А., Ниѐзов Т.Б. ва б. Боғ, токзорларнинг заракунандалари, касалликлари ва уларга қарши кураш тизими. Тошкент: “Фан”, 1995, 160 б.

Похожие

Tol kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari. Qayrog’och kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Terak kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Eman va zarrang kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Igna bargli daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari