Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari - Педагогиka - Рефераты

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Загружено в:

28.10.2022

Скачано:

0

Размер:

31.1962890625 KB

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Reja: Tokning zamburug’li kasalliklari.  Oidium yoki un shudring  Antraknoz  Serkosporoz yoki yashil mog’or  Qizilcha  Dog’li nekroz  Kulrang chirish  So’lish  Bakterial rak  Virusli kasalliklar

1.Tokning zamburug’li kasalliklari. Mildyu yoki soxta un shudring. Juda keng tarqalgan va xavfli kasallik. O’simlikning barcha er ustki a’zolari zararlanadi (ularning yog’ochlashgan qismi bundan mustasno). Barglar butun vegetatsiya davri mobaynida zararlanadi. Baxorda yosh barglarning ustki tomonida dastlab xira yashil yoki sarg’ish dog’lar paydo bo’ladi, so’ngra ular moy-simon bo’lib qoladi va qo’ng’ir rangga kiradi. Barglarning ostki tomonida dog’larning o’rnida mo’l oq momiq g’ubor – kasallik qo’zg’atuvchisining jinssiz spora xosil qilishi yuzaga keladi. Dog’lar ko’pincha 2-3 sm diametrli o’lchamga etadi. G’ubor ko’pincha dastlabki moysimon dog’lar xosil bo’lmasidan xam paydo bo’lishi mumkin. Bu xolat namlik sharoitiga bog’liq. Qurg’oqchilik uzoq davom etganda g’ubor xosil bo’lmaydi. Mildyu bilan zararlangan katta yoshli barglarda burchakli dog’lar xosil bo’ladi. Bazan ular xlorotik tirik to’qimalar bilan o’raladi. Barg quriydi va to’kiladi. Yashil novdalarda qo’ng’ir, engil botiq dog’lar kuzatiladi. Novda uchi zararlanganda yangi o’simta xunuk bo’lib shakllanadi. Nam ob-xavoda dog’lar oq momiq g’ubor bilan qoplanadi. Kasallik kuchli rivojlanganda novdalar quriydi, mo’ylovlari esa egiluvchanligini yo’qotadi, mo’rt bo’lib qoladi va namlik mo’l bo’l-ganda chirib ketadi. Gul va g’unchalar qo’ng’ir rangga kiradi va nobud bo’ladi. Gulbandida kulrang yoki qo’ng’ir, biroz botiq dog’lar xosil bo’ladi. Nam ob-xavoda zararlangan gul va gulbandi oq momiq g’u-bor bilan qoplanadi. Zararlangan g’ujum to’q shokoladsimon tusga kiradi, meva bandi atrofida esa ko’kimtir yo’lak xosil bo’ladi. Yosh g’ujumlar oson zararlanadi, chunki diametri 3 mm dan oshgan g’ujumlarda og’izcha yo’qoladi va zararlanish sodir bo’lmaydi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Peronosporales tartibiga mansub Plasmopara viticola Berl. Etde Toni tuban zamburug’i. U monofag xisoblanadi, ya’ni faqatgina tokda parazitlik qiladi. Patogen to’kilgan barglarda oospora holida qishlaydi, barglar chirib ketgandan so’ng tuproq yuzasida saqlanadi. Oosporalari dumaloq, to’rt qatlamli qobiqqa ega, diametri 25-35 mkm. Baxorda o’sib ipsimon o’simta va

uning uchida qavariqlik – birlamchi zoosporangiy (35-55x25-27 mkm) xosil qiladi. Zoosporangiyda loviya-simon shaklli, egilgan tomonida ikkita xivchinli 8-10 ta zoo-spora (6-8x4-5 mkm) shakllanadi. Zoosporalar faqatgina suvda yashashi va xarakatlanishi mumkin. O’simlikning yashil qismiga tushganda ular ochiq og’iz-chalar tomon tez xarakatlanadi, so’ngra xivchinlarini o’ziga tortadi, yupqa qobiqqa o’raladi va o’simlik to’qimasiga og’izcha orqali kiruvchi ipsimon o’simta bergan xolda o’sadi. O’simta xujayralar oralig’ida joylashuvchi mitseliyga g’ovlaydi. O’simlikxo’jayinning xujayrasi ichiga gaustoriylarini kiritadi va u orqali zamburug’ ozuqa moddalarini o’zlashtiradi. Mitseliy o’sgan sari xujayraning nobud bo’la boshlashida ko’payish a’zolari shaklla-nadi. Yozda mos xoldagi namlikda zamburug’ odatda jinssiz spo-ralar – zoosporangiyli zoosporabandlar xosil qiladi, ular og’izcha orqali chiqadi va oq g’ubor xosil qiladi. Zoosporangiy- bandlar monopodial shoxlanishga ega bo’ladi: markaziy o’qdan xar xil balandlikda kalta tishchalar bilan tugaydigan yon shoxlar chiqadi, ularda zoosporangiylar shakllanadi (ularni ba’zida oosporalardan yuzaga keluvchi makrosporangiydan farqli ravish-da mikrozoosporangiy deb atashadi). Xar bir zoosporangiyband-da 200 tagacha zoosporangiy shakllanadi, ular shamol va yomg’ir tomchilari bilan oson olib ketiladi. Suv tomchisida xar bir zoosporangiyda 4-5 tadan zoospora xosil bo’ladi, ular o’simlikning yangi zararlanishini keltirib chiqaradi. Butun vegetatsiya davri mobaynida patogen 7 dan 16 tagacha jinssiz spora xosil qilish bo’g’inini beradi. O’simlik-xo’jayinning zararlangan to’qimalarida P. viticola jinssiz spora xosil qilish bilan bir qatorda anteridiylarning oogoniy bilan qo’shilishi natijasida jinsiy sporalar (oospora) xam xosil qiladi. Qurg’oqchilik davri boshlanishi bilan odatda oosporalar juda ko’p miqdorda (bargning 1 mm 2 satxida 250 tagacha) shakllanadi. Kuzga borib ularning xosil bo’lish jadalligi kuchayadi. Oosporalar suvda yoki suvga to’yingan tuproqda 11 dan 32 0 S gacha bo’lgan xaroratda (qulay chegarasi 23-25 0 S) o’sadi. Ammo xamma oosporalar bir vaqtda o’smaydi. Mazkur jarayon 2 oygacha cho’zilishi mumkin. Shu bois takroriy

zararlanishda faqatgina jinssiz ko’payishda xosil bo’lgan zoosporangiylardan chiqqan zoosporalar emas, balki oosporalarda shakllangan o’sishi kechikkan zoosporangiylar xam ishtirok etadi. Jinssiz spora xosil qilish xavoning nisbiy namligi 95% dan yuqori bo’lganda (qulay chegarasi 97-100%) rivojlanadi, shu bois uning jadal rivojlanishi odatda mo’l yog’ingarchilik, shud-ring va tumanda kuzatiladi. Jinssiz sporalarning xosil bo’lishi uchun 11-30 0 S xarorat (qulay chegarasi 18-24 0 S) talab etiladi. Zoosporangiylarning o’sishi va o’simliklarning zararla-nishi 12-13 0 S dan past bo’lmagan xaroratda va tomchi namlik mavjud bo’lganda 2-2,5 soat mobaynida amalga oshadi. O’simlik zararlangan paytdan jinssiz sporalar xosil bo’lishigacha xarorat va namlikka bog’liq ravishda 4-12 kun o’tadi. P. viticola faqatgina 7,9 0 S dan yuqori xaroratda o’sishi mumkin. Unutmaslik lozimki, tunggi yog’ingarchilik, shuningdek ertalabki mo’l shudring zoosporangiylarning o’sishi uchun qulay imkoniyat xozirlaydi va aynan shu tunggi va ertalabki soatlarda o’simliklarning zararlanishi yuzaga keladi. Kunduzgi yog’ingarchi-liklar katta xavf tug’dirmaydi, chunki ular tez qurib ketadi. Shudring kam tushadigan quruq iqlimli mintaqalarda yangi zararlanish faqatgina mo’l yomg’irli kunlardagina sodir bo’ladi. Oidium yoki un shudring Kasallik respublikamiz sharoitida juda keng tarqalgan va u tokning barcha yashil a’zolarida rivojlanadi. Zararlangan barglarning ustki tomonida oson artiluvchi kulrang g’ubor xosil bo’ladi. Keyinchalik g’ubor bargning ostki tomoni, barg bandi va novdalarga xam o’tadi. Birmuncha vaqtdan so’ng zararlangan barglarda nobud bo’layotgan to’qimalarning qo’ng’ir nuqtalari xosil bo’ladi. Bunday nuqtalar qo’shilib, tirik to’qimalarning yashil fonida ajralib turuvchi to’rsimon naqsh xosil qiladi. Zararlangan barglar mo’rt bo’lib qoladi, vaqtidan ilgari quriydi, ularning chetlari yuqoriga qarab buraladi. Zararlangan novdalar xam g’ubor bilan qoplanadi, uni artib tashlanganda to’q tusli noaniq dog’lar kuzatiladi. Kuzga borib g’ubor tig’izlashadi va novdalar qizg’ish-jigarrang tusga kiradi.

G’ujumida xam unsimon g’ubor paydo bo’ladi, uni artib tashlanganda yulduzchasimon chegaralangan to’q tusli nuqtasimon dog’lar ko’rinishidagi kasallik izlari ko’rinadi. Kasallik erta rivoj-langanda g’ujumlar o’sishdan to’xtaydi va quriydi, ammo odatda vegetatsiya oxirigacha to’kilib ketmaydi. Kasallik kechroq rivoj-langanda g’ujumlar yorilib ketadi va urug’lar ochilib qoladi. Bunday g’ujumlarda ko’pincha boshqa mikroorganizmlar ta’sirida chirish rivojlanadi. Kuchli zararlangan tuplar jazirama soat-larda chirigan baliq xidini taratadi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Erysiphales tartibiga mansub Uncinula necator Burril xaltali zamburug’i. O’simlikning zararlangan a’zolarida xosil bo’lgan g’ubor zamburug’ning ekzogen mitseliy-sini ifodalaydi, unda mo’l konidial spora xosil bo’lishi kuzatiladi. Konidiyalari bir xujayrali, rangsiz, ellipssimon yoki bochkachasimon, o’lchami 25-30x8-9 mkm, shoxlanmagan konidiyabandlarda shakllanadi va zanjir bo’lib joylashadi. Ular butun vegetatsiya davri mobaynida xosil bo’ladi va shamol yordamida oson olib ketilib, infeksiya tarqaladi. Konidiyalar uchgandan so’ng 6 soat ichida nobud bo’ladi. Konidiyalar o’sganda mitseliyga rivojlanuvchi infeksion gifa xosil qiladi. Mitseliy substratga apressoriylari bilan yopishib oladi va xujayra ichiga gaustoriylarini kiritib, ozuqa moddalarni o’zlashtiradi. Bu payt tokning engil so’lib, turgor xolat biroz pasaygan soatlarga to’g’ri keladi, quruq va jazirama iqlimli xududlarda kasallikning jadal rivojlanishini aynan mana shu xolat bilan tushuntirish mumkin. Namlik va xaroratga bog’liq ravishda o’simlikning zarar-langan paytidan yangi konidial sporalar xosil bo’lishigacha 4-12 kun o’tadi. Patogen 5 dan 40 0 S gacha xaroratda (qulay chegarasi 20-25 0 S) o’sadi. Konidiyalar xavoning nisbiy namligi 25 dan 100% gacha (qulay chegarasi 50-80%) bo’lganda o’sa oladi. Novda va barglarning zararlangan joylarida mitseliyda meva tanalar – xalta va xaltasporali kleystotetsiylar xosil bo’ladi. Kleystotetsiylar yomg’irda novda va barglardan oson yuvilib tuproqqa tushadi va u erda tuproq antagonistlari ta’si-rida emiriladi. Shu bois zamburug’ning xaltali davri infeksiya-ning tarqalishida katta rol o’ynamaydi. Ammo respublikamiz-ning Toshkent viloyati sharoitlarida tok kurtaklari kuzda xalta-sporalar bilan zararlanishga ulguradi.

Kurtaklarning qobiqlari ostida zamburug’ning aloxida gifalari kuzatiladi, ular baxorda kurtaklar yozilmasidanoq rivojlanadi, bu esa erta zararlanishni keltirib chiqaradi. Ko’pgina olimlar zamburug’ni novda va kurtaklarda tinim davridagi yo’g’onlashgan mitsely ko’rinishida qishlaydi deb xisoblashadi. Shu bois kasallikning birinchi belgilari odatda kurtaklardan ko’karib chiqqan novda-larda paydo bo’ladi. Bunday novdalar va bargchalar unsimon g’ubor bilan yalpi qoplanadi. Bunday novdalar ko’pincha novda-bayroq deb ataladi va ular birlamchi infeksiya tarqalish manbai bo’lib xizmat qiladi. Ba’zan erta va iliq baxorda novda- bayroqlar tok gullamasdan oldin, baxor sovuq va cho’zilib ketgan yillarda esa gullashdan so’ng paydo bo’ladi. Novdalarda saqlanib qolgan mitseliylar xam baxorda konidiyalar xosil qiladi, ular xam infeksiya manbai xisoblanadi. Oidium kuchli rivojlanganda katta zarar etkazadi. Bunda barglarning assimilyasiya satxi kamayadi, natijada xosildorlik pasayib ketadi. Zararlangan novdalar yaxshi rivojlanmaydi va sust yog’ochlanadi, natijada ular qishki sovuqlardan kuchliroq zararlanadi. Zararlangan g’ujumlar iste’molga yaroqsiz xolatga keladi. Antraknoz Mazkur kasallik xam respublikamizda keng tarqalgan va ayrim yillarda uzumchilikka katta zarar etkazadi. Antraknoz sernam pastqam joylarda, daryo bo’ylari, sizot suvlari sayoz joy-lashgan maydonlar va xaddan ziyod qalin ekib yuborilgan tokzor-larda ayniqsa kuchli rivojlanadi. Kasallik tokning barcha er ustki a’zolarini zararalaydi. Barglarda turli shakl va o’lchamdagi, qizg’ish yoki to’q qo’ng’ir xoshiyali kulrang dog’lar xosil bo’ladi. To’qima tez emiriladi va to’kiladi, natijada barglar teshikli bo’lib qoladi. Ko’pincha dog’lar barg tomirlarida xam paydo bo’ladi, bu uni o’tkazish faoliyatining buzilishiga olib keladi. Bunday barglar quriydi va to’kiladi. To’pgul va gultoj-barglarlar zararlanganda dumaloq qora dog’lar, gulbandlarda esa ko’tarilgan qirrali qo’ng’ir dog’lar xosil bo’ladi. Zararlangan gullar va tugunchalar qo’ng’ir tusga kiradi va to’kiladi. G’ujum-larda binafsharang tusli biroz botiq, dumaloq qo’ng’ir dog’lar yuzaga keladi. Ular qora

yoki qirmizi xoshiya bilan o’raladi. Bunday g’ujumlar bir tomonlama o’sadi va tez quriydi, ammo shingilida osilib turadi. Ular iste’mol uchun yaroqsiz xisoblanadi. Novdalarda dastlab barglardagi kabi dog’lar xosil bo’ladi, ammo keyinchalik ular uzayadi va to’q tusli yara shaklini oladi. Mazkur yaralarning chetlari bo’ylab o’simlik to’qimalari-ning shishlari paydo bo’ladi, ular sovuq ta’sirida ko’mirga aylanadi. Mo’ylovlarda xam chetlari ko’tarilgan qo’ng’ir dog’lar yoki chetlari bo’ylab shishlarga ega yaralar xosil bo’ladi. Kasallik butun vegetatsiya mobaynida yuzaga kelishi mumkin bo’lsada, uning jadal rivojlanishi tokning gullash davriga to’g’ri keladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Melanconiales tartibiga mansub Gloeosporium ampelophagum Sacc. takomillashmagan zamburug’i. O’simlikning zararlangan joylarida u xujayralar oralig’ida joylashuvchi dastlab rangsiz, keyinchalik qo’ng’ir tusga kiruvchi mitseliy shakllantiradi. O’simlikning zararlangan to’qimasi epidermisi ostida zamburug’ mayda kulrang yostiqchalar – konidiyali konidiyabandlar lojasini xosil qiladi. Konidiyalari rangsiz, ellipssimon yoki cho’zinchoq, bir xujayrali, o’lchami 3-6x2,5-3,5 mkm. Quruq ob-xavoda ular qatqaloq bo’lib yopishadi. Yog’ingarchilik yuzaga kelganda shilimshiq shishadi, konidiyalar bir-biridan ajraladi va yomg’ir tomchisi yoki shudring bilan boshqa o’simlikka olib o’tiladi. Patogenning konidiyalari 11 dan 40 0 S ga xaroratda (qulay chegarasi 23- 32 0 S) o’sadi. Xarorat 24-30 0 S va tez-tez yomg’ir yog’ganda kasallikning inkubatsiya davri 3-4 kun davom etadi. Respublikamiz sharoitida zamburug’ 30 tagacha generatsiya berishi mum-kin. Patogen zararlangan novdalarda mitseliy ko’rinishida qishlaydi, baxorda yangi konidial spora xosil qiladi. Zamburug’ning qishlovchi tok tupidagi mitseliyda ko’mirsimon stromada joylashuvchi mayda meva tanalar ko’rinishidagi xaltali davr xosil qilishi to’g’risida xam ma’lumotlar mavjud. Xaltasporalari sarg’ish, uchta ko’ndalang to’siqli, cho’zinchoq-oval, o’lchami 11-16x4-6 mkm. Meva tanalaridan ular faqatgina qobiq emirilgach so’ng chiqishadi, ular xamma vaqt xam baxorda bo’lavermaydi. Shu bois xaltasporalar

antraknozning tarqalishida katta axamiyatga ega emas. Zamburug’ning xaltali davri Elsinoe ampelina Shear deb ataladi. Antraknoz odatda o’choq bo’lib tarqaladi, shu bois uning umu-miy zarari oidium va mildyuga nisbatan ancha kamroqdir. Ammo kasallik paydo bo’lgan joylar uchun juda xavflidir. Zararlangan novdalar mo’rt bo’lib qoladi va kuchsiz shamollarda xam sinib ketaveradi. Ular sifatsiz pishib etiladi va sovuqlardan qattiq zararlanadi. Zararlangan tuplar o’sishdan to’xtaydi va odatda 3-4 yil ichida nobud bo’ladi. Xosildorlik kasallik kuchli rivoj-langan yillarda emas, kelgusi yillarda xam keskin pasayib ketadi. Serkosporoz yoki yashil mog’or Kasallik eski tokzorlarda juda keng tarqalgan. Uning ikki tipi farqlanadi – may va yozning birinchi yarmida rivojlanuvchi baxorgi va yozning ikkinchi yarmidan kuzgacha rivojlanuvchi kuzgi. Ularning ikkalasi xam asosan barglarda kuzatiladi, ammo kasallik kuchli rivojlanganda novda, meva bandi va g’ujumlarda xam paydo bo’lishi mumkin. Baxorgi serkosporozda barglarning ostki tomonida bir tekis yashil-zaytunrang g’ubor xosil bo’ladi, kuzgida esa – bargning ostki tomonida spora xosil qiluvchi qo’ng’ir-zaytunrang dumaloq chimlar, ustki tomonida esa qizg’ish-pushti xoshiyali qo’ng’ir sariq dog’lar yuzaga keladi. Serkosporozning ikkala tipi xam barglarning nobud bo’lishi va to’kili-shini keltirib chiqaradi. Kasallik kuchli rivojlangan yillarda novda, meva bandi va g’ujumlarda zaytunrang g’ubor qayd etiladi. Zararlangan meva bandlari quriydi va g’ujum to’kiladi. Ba’zan g’ujumlarning qattiqlashishi va ularning ko’kimtir rangga bo’yalishi xam kuzatiladi. Baxorgi serkosporoz qo’zg’atuvchisi – Cercospora vitis Sacc., kuzgisiniki – Ragnhidiana roesleri Vassil (=Cercospora roesleri Sacc.) . Ikkalasi xam Hyphomycetales tartibiga mansub takomillashmagan zamburug’lar xisoblanadi. Ularning mitseliysi novda va barg parenximasining xujayralari oralig’ida joylashadi. Ularda konidial sporalar xosil bo’ladi. C. vitis da konidiyabandlar qo’ng’irsimon-zaytunrang, o’lchami 50-200 mkm, konidiyalari zaytunrang,

urchuqsimon-to’qmoqsimon, 3-11 to’siqli, o’lchami 30-90 x 6-8 mkm. Ragnhidiana roesleri da konidiyabandlar och qo’ng’ir yoki zaytunrang-qo’ng’ir, o’lchami 35-80x4-5 mkm, konidiyalari esa zaytunrang, silindrsimon, 3-5 to’siqli, o’lchami 20-65x5-8 mkm, zanjir bo’lib joylashadi. Infeksiyaning birlamchi manbai asosan to’kilgan barglarda qishlovchi konidiyalar xisoblanadi. Serkosporozning etkazadigan zarari o’simlikning kuchsizlanishi va ularning sovuqqa chidamsiz bo’lib qolishi bilan ifodalanadi. Qizilcha Kasallik dastlab pastki, keyinchalik yuqorigi barglarda paydo bo’ladi. Tokning qizil uzumboshli navlari zararlanganda barglarda yirik tomirlarning burchagida yorqin yashil yoki sarg’ish xoshiyali qizil dog’lar xosil bo’ladi. Keyinchalik dog’lar qo’shilib ketadi va qo’ng’ir tusga kiradi. Oq g’ujumli navlarda dog’lar dastlab qizil emas, balki sariq bo’ladi, kasallikning boshqa belgilari esa aynan yuqoridagi kabi namoyon bo’ladi. Qizilcha kasalligini kuzgi davrda o’simlikdagi funksional o’zgarishlar natijasida, shuningdek xasharotlar ta’sirida (ildizlarning marmar tillaqo’ng’iz, barglarning o’rgimchakkana bilan) barglarning qizarishi bilan chalkashtirmaslik lozim. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Helotiales tartibiga mansub Pseudo-peziza tracheiphila Mull-Thurg. xaltali zamburug’i. U to’kilgan zararlangan barglarda mitseliy shaklida qishlaydi. Baxorda mazkur barglarda 10-27 0 S xaroratda oq yoki sarg’ish apotetsiylar (dia-metri 130-140 mkm) xosil bo’ladi. Xar bir apotetsiyda 100 tagacha xalta va xar bir xaltada 8 tadan tuxumsimon, rangsiz xalta- sporalar (18-22x9,5-11 mkm) shakllanadi. Xaltasporalar o’simlik barglariga tushgach, mitselial o’simta bo’lib o’sadi va kutikula orqali barg ichiga kiradi, so’ngra tomirga o’tadi va bu erda spiral ko’rinishida joylashuvchi mitseliy xosil qiladi. Kasallikning inkubatsiya davri 1520 kun.

Ba’zan o’lik to’qimalarda zamburug’ shoxlangan ko’p xujayrali konidiyabandlar xosil qiladi. Ularning uchida och tusli, cho’zinchoq konidiyalar (4-5x1,8-2 mkm) shakllanadi. Yozning ikkinchi yarmida konidiyalarning takroriy zararlanish infeksiya manbai bo’lib xizmat qilishi to’g’risida ma’lumotlar mavjud. Qizilcha barglarning vaqtidan ilgari nobud bo’lishi va to’kilishini keltirib chiqaradi. Zararlangan o’simliklarda g’ujumlar yaxshi rivojlanmaydi va ba’zan to’kilib ketadi. Yog’ochligining yaxshi pishmasligi bunday o’simliklarning sovuqdan qattiq zararlanishiga sababchi bo’ladi. Dog’li nekroz Tashqi ko’rinishidan dog’li nekroz o’tkazuvchi naylar nekrozidan deyarli farqlanmaydi. Kasallik o’simlikda oziqlanish funksiyasining buzilishiga olib keladi, natijada unda nim-jonlik, bo’g’im oraliqlarining qisqarishi, zanglarining nobud bo’lishi, mayda barglilik, kuzgi ranglar va boshqalar kuzatiladi. Kasallik kuchli rivojlanganda tupdagi ko’zlar yozilmaydi, mo’l bachkilar paydo bo’ladi. Dog’li nekrozni faqatgina tupidan po’stlog’ini olib tashlab aniqlash mumkin. Kasallikning dastlabki davrlarida po’stloq ostida mayda to’q jigarrang yoki deyarli qora, xar xil shakldagi dog’lar kuzatiladi. Keyinchalik ular qo’shilib ketadi. Po’stloq ostidagi peridermada boshlangan qorayish keyinchalik lub va yog’ochlikka tarqalib, uning katta qismini egallab oladi. Lub va yog’ochlikning zararlangan to’qimalari tasma ko’rinishida presslangan yoki libriforma tolalarida o’ramlarga o’ralgan jigarrang gummi bilan to’ladi. YUmshoq lubning xujayralari ayniqsa kuchli zararlanadi. Ular qo’ng’ir tusga kiradi va emirilib, shaklsiz massaga aylanadi. Qattiq lub tolalari birmuncha uzoqroq vaqt saqlanadi. Ksilemada o’zak nurlari qo’ng’ir tusga kiradi. Zararlangan to’qimalarda ko’pincha shnurlar ko’rinishida mitseliyning mo’l to’planishi kuzatiladi. Zararlangan joy kesib ko’rilganda uni ba’zan po’stloqda va po’kak qatlamda xam uchratish mumkin. Mitseliy zararlangan joylarga yondashgan sog’lom to’qimalarga xam tarqaladi.

Kasallik qo’zg’atuvchisi – Hyphomycetales tartibiga mansub Rhacodiella vitis Schterenb. takomillashmagan zamburug’i. Uning mitseliysi ko’p xujayrali, dastlab och tusli, keyinchalik qo’ng’ir tusga kiradi. Nam sharoitlarda po’stloq yuzasida ba’zan chilcho’p-simon konidiyabandlar paydo bo’ladi. Ularning uchida o’lchami 5x8-12 mkm li boshchaga to’plangan to’q jigarrang sterigmalar shakllanadi. Sterigmalarda bir xujayrali, dumaloq yoki oval, kuchsiz pushti konidiyalar (diametri 2-3 mkm) xosil bo’ladi. Zamburug’ning o’sishi 0 0 S ga yaqin xaroratda boshlanadi, u asosan pishgan yog’ochlikda rivojlanadi, ammo qurigan yog’ochlikda xam virulentligini saqlaydi. Baxorda po’stloqda va yalang’ochlangan ko’p yillik yog’ochlikda 3-15 0 S xaroratda Rh. vitis xaltali davr – xalta va xaltasporali apotetsiy xosil qiladi. Apotetsiylari kosasimon, etli-mumsimon, chetlari oq, diametri 0,2-2 mm, yuzada joylashadi. Quruq ob-xavoda ular yopiq bo’ladi, suvga tushgach, 3-5 daqiqada ochiladi. Gimenial qatlami kulrang-qo’ng’ir, apotetsiyning ichki, botiq tomonida rivojlanadi. Xaltalari silindrsimon, ipsimon para-fizalar bilan o’ralgan. Xar bir xaltada 8 tadan silindrsimon, bir xujayrali, rangsiz xaltasporalar (10-20x3-3,5 mkm) joyla-shadi. M.K. Xoxryakovaning aniqlashicha, dog’li nekroz qo’zg’atuvchi-sining xaltali davri Helotiales tartibiga mansub Mollisia turkumi zamburug’lariga yaqindir. Apotetsiylarning xosil bo’lishi va xaltasporalarning sochilishi butun yoz va kuz davomida sovuq tushguncha davom etadi. Shunday qilib, xaltasporalar birlamchi infeksiya manbai xisoblanadi. Zamburug’ mitseliy va konidiyalar bilan xam tarqaladi. Patogen mitseliy shaklida o’simlikning zararlangan qismlarida saqlanadi. Kulrang chirish Kasallik uzumboshining g’ujumlarini pishish davrida zararlaydi. Uzumning pishishi davrida mo’l yog’ingarchiliklar davomli yozgi qurg’oqchiliklar bilan almashinib tursa, kasallik ayniqsa kuchli rivojlanadi. Yog’ingarchiliklar o’simlikda jadal sharbat xarakatini keltirib chiqaradi, natijada g’ujumlar yorilib keta-di. Bunday g’ujumlarga kasallik qo’zg’atuvchisi – Hyphomycetales tartibiga mansub

Botrytis cinerea Fr. zamburug’i joylashib oladi. Ba’zan zamburug’ barg bandi va saqlanayotgan ko’chatlarni, kamdan-kam barg, novda va to’pgullarni zararlab, ularni kulrang kigizsimon g’ubor bilan qoplab oladi. B. cinerea juda keng tarqalgan yarim saprofit, u juda ko’p o’simliklarni zararlaydi. Zararlan-gan joylarda xosil bo’ladigan kulrang g’ubor zamburug’ning mitse-liysini ifodalaydi, unda zaytunrang, daraxtsimon-shoxlangan konidiyabandlar rivojlanadi. Konidiyabandlarda ko’kimtir, tuxum-simon, bir xujayrali konidiyalar (9-12x6,5-10 mkm) shakllanadi. Konidiyalar shamol bilan oson olib ketiladi va yangi zarar-lanish o’choqlari vujudga keladi. Unutmaslik lozimki, konidiyalarning o’simtalari uzum g’ujumiga faqatgina shikastlangan joy orqali kiradi. Keyinchalik g’ujumda yaxshi rivojlanib olgan mitseliy qo’shni sog’lom g’ujumlarning kutikulasini emiradi. Konidial sporalar bilan bir qatorda zamburug’ to’kilgan barglar va nobud bo’lgan novdalarda sklerotsiylar xosil qiladi. Ularning ranggi to’q tusli, cho’zinchoq yoki sharsimon, diametri 2-4 mm. Baxorda 12 0 S xaroratda va xavoning namligi 95% dan past bo’lmaganda sklerotsiylar o’sa boshlaydi va konidiyali konidiyaband xosil qiladi. Ba’zan sklerotsiylardan apotetsiy rivojlanadi. Ularning diametri 1,5 dan 7 mm gacha, oyoqchali, o’lchami 10-30x0,5-1,5 mm. Apotetsiylarda silindrsimon xaltasporalar (100-120x9-12 mkm) rivojlanadi. Ularda 8 tadan bir xujayrali, rangsiz xaltasporalar (9-11x5-6 mkm) shakllanadi. Xaltasporalar xam birlamchi infeksiya manbai bo’lib xizmat qilishi mumkin. Xaltali davrida zamburug’ Botryotinia fuckeliana Whet. deb ataladi va Helotiales tartibiga kiritiladi. Ba’zan uzum g’ujumlarining B. cinerea bilan zararlanishini foydali chirish deb xam atashadi, chunki kuz quruq kelganda zamburug’ kuchsiz rivojlanadi, g’ujumlardan suvning bug’lanishi kuchayadi, ularning kislotaliligi pasayadi, qand miqdori esa ortadi. Natijada g’ujumning sifati yaxshilanadi. Biroq ko’p xollarda kulrang chirish katta miqdordagi xosilning yo’qotilishiga sabab bo’ladi.

So’lish Kasallik respublikamiz uchun potensial xavfli xisoblanadi. U ko’pgina xorijiy mamlakatlarda, jumladan AQSh, Kanada, Yaponiya, Janubiy Afrika, Italiya, Germaniya va boshqalarda tarqalgan. Kasallik baxorda (ayniqsa sovuq va nam ob-xavoda) yosh novdalarning pastki qismida cho’zinchoq qora dog’lar ko’rinishida paydo bo’ladi. Barglar va ularning bandida to’q tusli mayda, ko’pincha burchakli dog’lar xosil bo’ladi. Zararlangan barglar sarg’ayadi, so’liydi va to’kiladi. O’simlik kuzda zararlanganda piknidalar xosil bo’ladi, tupning yog’ochligi kulrang tusga kiradi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Phomopsis viticola Sacc. takomillashmagan zamburug’i. Uning piknidalari odatda zararlangan tup bo’ylab sochilgan bo’ladi. Ularning shakli cho’zinchoq-sharsimon, uzunligi 400 mkm gacha. Piknosporalari ikki tipda bo’ladi – ellipssimon, biroz uchli, o’lchami 9,7-10,4x3,5-4 mkm va ipsimon, biroz egilgan, o’smaydigan. Kasallik yog’ochlikning yorilishi va kurtaklarning nobud bo’lishini keltirib chiqaradi. Respublikamizda mazkur kasallikning ekish materiali bilan kirib kelishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida qat’iy karantin choralari qo’llaniladi. Bakterial rak Kasallik pastqam, namligi yuqori va botqoqlanuvchi og’ir tuproqlarda keng tarqalgan. Kasallik uchun ildiz bo’g’zi va tanada, ayniqsa payvandustning payvandtag bilan birikkan joyida shish xosil bo’lishi xos xususiyatdir. Shishlar dastlab yumshoq, oq rangli bo’ladi, keyinchalik qattiqlashadi va to’q tusga kiradi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Agrobacterium tumefaciens Conn bakteriyaci. Ular uzum tupiga turli shikastlar orqali kiradi va o’simlik-xo’jayin xujayralarining kuchli bo’linishini keltirib chiqaradi. O’simlikda bakteriyalar sharbat bilan juda katta maso-faga tarqaladi. A. Tumefaciens ning geterogenligini tavsiflovchi bir qancha turlari mavjud. O’simtalar dastlab po’stloq ostida xosil bo’ladi, keyinchalik tez g’ovlab, to’qimaning yangi qo’shni qismlarini egallay boshlaydi. Kasallikning kuchli

rivojlanishi qattiq qishdan so’ng xamda yaxshi ko’milmagan toklarda kuzatiladi. Infeksiya manbai tuproqqa tushgan shishlarning eski bo’lakchalari, shuningdek o’simlikning kasallangan qismlari bo’lishi mumkin. Bakteriyalar payvand materiallari, shuningdek qirqish davrida asbob-anjomlar bilan tarqalishi mumkin. Rak o’simtalari 30-35 0 S xarorat va yuqori atmosfera namligida (95%) kuchli rivojlanadi. Past xarorat va yuqori namlik yoki yuqori xarorat va past namlikda o’simtalar kuchsiz o’sadi. Kasallik ko’chatzorlardagi yosh o’simliklarga ayniqsa katta zarar etkazadi. Ular kuchsizlanadi, o’sishdan to’xtaydi va nobud bo’ladi. Xosilga kirgan tokzorlarda xosildorlik va uzum sifati-ning pasayishi kuzatiladi. Tupi yaxshi pishmaydi va natijada ularning sovuqqa chidamliligi pasayib ketadi. Azotli o’g’itlarni bir tomonlama qo’llash o’simliklarning bakterial rakka chidamliligini pasaytiradi, uni fosforli va kaliyli o’g’itlar bilan birgalikda berish esa, aksincha oshiradi. Payvandtag xam o’simlikning chidamliligini tushirishi yoki oshirishi mumkin. 3.Virusli kasalliklar Qisqa bo’g’imlik novdalar o’sishining susayishi bilan tav-siflanadi, natijada ularning bo’g’im oraliqlari kuchli qisqa-radi va to’lqinsimon qiyshayadi. Ikkilamchi novdalar ikkita yoki uchta kurtakli ikki yoki uchta bo’g’im xosil qiladi. Ko’pincha bachkilarning rivojlanishi kuzatiladi va o’simlik xurpaygan ko’rinish oladi. Barglar mayda, asosi keng bo’lib shakllanadi, ikkinchi tartib barg tomirlari markaziy tomirga nisbatan o’tkir burchak ostida joylashadi. Barg chetidagi kesiklari ancha chuqurlashadi. Ko’pincha bunday barglar ipsimon bo’lib qoladi. Zararlangan o’simliklarning ildizlari erta o’sishdan to’xtaydi va ko’pincha nobud bo’ladi, rivojlanayotgan yangi yon ildizchalar xam tez orada nobud bo’ladi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – izometrik virus, uning diametri 30 nm, 60-65 0 S xaroratda inaktivatsiyalanadi, payvandlashda beriladi. Nematodalar uning tashuvchilari xisoblanadi.

Kasallik ta’sirida g’unchalar yorilib ketadi, gullar to’kiladi va ko’p miqdorda yaxshi rivojlanmagan g’ujumli ko’plab yarim bo’sh uzumboshlar xosil bo’ladi. Infeksion xloroz (sariq mozaika, panashyur) baxorda limon-simon-sariq yoki och yashil barglarning paydo bo’lishi va bir vaqtning o’zida barg tomirlarining rangsizlanishi bilan ajralib turadi. Dastlab bunday ranglar katta yoshli barglarda, keyinchalik ancha yosh barglarda xam paydo bo’ladi. Kasallangan novdalar va tuplar sog’lomlaridan keskin ajralib turadi, Ularning barglari yorqin yashil rangda bo’ladi. Infeksion xloroz bilan zararlangan tok tupida qisqa bo’g’imlik, fassiatsiya va novdalar-ning shoxlashi, shuningdek to’pgul va uzumboshi shingilining sarg’ayishi kuzatiladi. Yozning ikkinchi yarmida kuchsiz sarg’aygan novdalar yashil tusga kira boshlaydi, kuchli sarg’ayganlari esa oqaradi, yarim shaffof tus oladi va quriydi. Infeksion xloroz qo’zg’atuvchisi – qisqa bo’g’imlik virusi shtammi. U payvandlashda va Xiphinema turkumiga mansub nematodalar bilan beriladi. Patogen kasallangan o’simliklarning to’qimalarida saqlanadi. Xlorozli mozaika . Kasallik kurtaklar yozilgandan so’ng paydo bo’ladi, ya’ni barglarning diffuz sarg’ayishi, maydalik, chetlari-ning yuqoriga qarab buralishi va o’simlikning keskin kuchsizla-nishi kuzatiladi. Tok kasalliklariga qarshi qo’llaniladigan tadbirlar tizimi Onalik payvandtag tuplarda:  onaliklarni faqatgina sog’lom o’simliklardan tayyorlangan qalamchalardan barpo etish;  virusli kasalliklar, bakterial rak, antraknoz va dog’li nekroz bilan zararlangan tuplarni yo’q qilish;  o’simliklarga kuzda (barglar to’kilgach) yoki baxorda (kurtaklar yozilmasidan oldin) preparatlar bilan ishlov berish;  payvandtag tuplarda dog’li nekrozning rivojlanishini cheklash maqsadida ularni tik so’rilarda o’stirish, er bag’irlab o’stiriladigan xududlarda esa xosilni ertaroq yig’ib olish.

Tok ko’chatzorlarida:  dog’li nekroz va antraknoz bilan zararlangan payvandtag tuplaridan foydalanish taqiqlanadi;  bakterial rak tarqalgan xo’jaliklarda payvandlar va qalamchalarga ekish oldidan maydalangan oltingugurt bilan (100 ta payvand yoki qalamchaga 0,5-0,75 kg xisobidan) ishlov berish;  mildyu, antraknoz va boshqa kasalliklarga qarshi tokzorlarga 6 marta (2- 3 xafta tanaffus bilan) 1% li bordos suyuqligi purkash; oidium aniqlanganda – o’simliklarga 1% li kolloid oltingugurt bilan ishlov berish (10-15 kun tanaffus bilan 6 marta);  avgust oxirida – virusli kasalliklar, antraknoz va dog’li nekroz belgilariga ega bo’lgan ko’chatlarni yo’q qilish. Yosh va xosilli tokzorlarda:  bog’larni kuzda qalamchalar bilan barpo etishga, shuningdek bakterial rak, antraknoz va virusli kasalliklar bilan zararlangan ko’chatlarni ekishga yo’l qo’ymaslik;  tokzorlarni janubiy, janubiy-g’arbiy va janubiy-sharqiy qiyaliklarda tashkil etish, tekisliklarda esa tok qatorlarini shamol yo’nalishiga parallel joylashtirish, bu tadbirlar yomg’ir va shudring suvlarining tez bug’lanishiga va kasalliklarning rivojlanishini sezilarli cheklashga imkon beradi;  kasalliklarga qarshi tizimli ravishda kimyoviy kurashish. Xususan mildyu, antraknoz, serkosporoz va qizilchaga qarshi ko’p karra bordos suyuqligini quyidagi muddatlarda purkash: birinchisi – diametri 2-3 sm li barglar xosil bo’lganda yoki barglarda birinchi mildyu dog’lari paydo bo’lganda, shuningdek mildyu birinchi inkubatsiya davrining nazariy xisoblangan muddati tugaganda; ikkinchisi – to’pgullar yozila boshlaganda va g’unchalar shakllanganda (taxminan gullashdan 10 kun oldin); uchinchisi – gullash tugagan zaxotiyoq, bu tadbir yosh tugunchalarni zararla-nishdan ximoya qiladi; to’rtinchisi va navbatdagilari – nam ob-xavoda 3-4 ta yangi barglar shakllangach (taxminan xar 7-8 kunda) va quruq ob-xavoda esa 6-7 yangi barglar shakllanganda. o’simliklarga kuzda (barglar

to’kilgach) yoki baxorda (kurtak-lar yozilmasidan oldin) 2-3% li temir kuporosi purkash. Mazkur tadbir ko’pgina kasalliklarning rezervatsiyasini kamaytirishga imkon beradi;  ko’miladigan agrotexnikada tuplarni o’z vaqtida ko’mish, kesilgan novda va barglarning barchasini daladan olib chiqib tashlash. Bu tadbir patogenlar rezervatsiyasini ancha kamaytiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 480 стр. 2 Пидопличко Н.М. Грибы-паразиты культурных растений. Определитель. Т.1-3. Киев: «Наукова Думка», 1977-1978. 3 Попкова К.В., Шкаликов В.А., Стройков Ю.М. и др. Общая фитопатология. Учебник для вузов. 2-е изд. М.: «Дрофа», 2005, 446 стр. 4 Саттарова Р.К., Раҳимов У.Х., Ҳакимова Н.Т. Вирусология, бактериология ва микоплазма. Талабалар учун маъруза матнлари. Тошкент: ТошДАУ нашр таҳририяти бўлими, 2003, 63 бет. 5 Саттарова Р.К., Холмуродов Э.А., Зупаров М.А., Ҳакимова Н.Т. Микроорганизмлар систематикаси. Магистратура талабалари учун маъруза матнлари. Тошкент: 2003, 63 бет. 6 Ҳамраев А.Ш., Азимов Ж.А., Ниѐзов Т.Б. ва б. Боғ, токзорларнинг заракунандалари, касалликлари ва уларга қарши кураш тизими. Тошкент: “Фан”, 1995, 160 б.

Похожие

Tol kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari. Qayrog’och kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Terak kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Tut kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Fuzarioz

Eman va zarrang kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Igna bargli daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari