Igna bargli daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari - Педагогиka - Рефераты

Igna bargli daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Загружено в:

28.10.2022

Скачано:

0

Размер:

21.380859375 KB

Igna bargli daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari Reja: Qarag’ay novdalarining deformatsiyasi, qarag’ayning vertun kasalligi.  Elim raki yoki seryanka raki.  Ilma daraxtining qurishi yoki grafioz kasalligi.  Barg va shoxlarning yuqumsiz kasalliklari.

Qarag’ay novdalarining deformatsiyasi, qarag’ayning vertun kasalligi. Kasallik qo’zg’atuvchisi – Melampsora pinitorqua Rostr. Zamburug’ ko’chatlar va 1-12 yoshgacha bo’lgan qarag’ay daraxtlarining shox, novda va barglarini, shuningdek tog’terak oq terak barglarini kasallantiradi, ya’ni u ikki xo’jayinli, to’liq rivojlanish doirasiga ega bo’lgan zamburug’ turi xisoblanadi. Ba’zan tog’ va veymut qarag’ayida xam uchraydi. Kasallangan joylarda mitseliy daraxtining kambiy va lub to’qimalarini emiradi, nov-dalar yuqori qismining og’irligi natijasida egiladi, ammo o’sishdan to’xtamaydi va novda lotin xarfi «S»ga o’xshab qiyshaya boshlaydi. Shuning uchun kasallik «qarag’ay vertuni» deb ataladi. Kasallikning zarari tuproq va obxavo sharoitiga bog’liq. Kasallanish erta baxorda bazidiosporalar orqali yuzaga keladi. Yosh, yashil po’stloqli novdalarda va ignabarglarida spermagonial davri xosil bo’ladi. Spermagoniysi o’tmas piramida shaklida bo’lib, epidermis xujayralarida yoki kutikula tagida joylashadi. Ularning balandligi 45, eni 130 mkm. Bir yillik ko’chat va novdalar yosh po’sti parenximatik xujayralarining ikkinchi va uchinchi qatorida spermagoniylar tagida tillarang-sariq, yassi (uzunligi 1-2 sm va eni 2-3 mm) esiyalar xosil bo’ladi. Esiosporalar tuxumsimon yoki cho’zinchoq, o’lchami 14-22x12-17 mkm, yuzasi mayda qalqonlar bilan qoplangan. Esiyalar xosil bo’lgan po’stloq qorayadi va qurib qoladi. Urediniosporalari sarg’ish-qo’ng’ir bargning stki qismida joylashgan urediniopustulalarda rivojlanadi. Urediniosporalari oval yoki tuxumsimon, o’lchami 15-23x11-16 mkm. Sporalar orasida rangsiz, to’qmoqsimon, o’lchami 40-60 mkm, yuqorigi qismining eni 12-17 mkm bo’lgan parafizalar joylashadi. Yoz oxirida kasallangan barglarning pastki qismida zamburug’ to’q jigarrang qo’tirsimon teliopustulalar xosil qiladi. Teliosporalari jigarrang, qalin po’stli, noto’g’ri prizmasimon, birbiriga zich yopishgan, o’lchami 20-35x7-12 mkm bo’ladi. Zamburug’ to’kilgan barglarda xosil bo’lgan teliosporalari bilan qishlaydi. Erta baxorda ular o’sib, geterobazidiyalarida bazidiosporalar xosil qiladi. Ular

birlashib changlanuvchi tillarang, mayin g’ubor tashkil qiladi. Bazidiosporalar qarag’ayning yosh novdalariga o’tib, ularda esiyalar xosil qiladi. Zamburug’ qarag’ay daraxti uchun xavflidir, chunki uning mitseliysi ta’sirida lub va kambiy to’qimalari yoriladi, o’sim-lik suvini yo’qotadi, uning mexanik chidamliligi pasayadi, novda egiladi va deformatsiya yuzaga keladi. Faqat jadal o’sayotgan baquvvat novdalargina egilmay qoladi. Bu kasallik ko’chatzorlarda, yosh daraxtzorlarda va tabiiy o’r-monlarda qarag’ay daraxtiga katta zarar keltiradi. Novdalarining deformatsiyasi yog’och qismining texnik sifatini yomonlashishiga olib keladi. Kasallik kuchli rivojlanganda daraxtning yuqori qismi qurib qoladi. Natijada «jodugar supurgisi» xosil bo’ladi. Bu zamburug’ bilan kasallangan qarag’ay va terak daraxtlarining barglari bevaqt to’kiladi. Kasallikning rivojlanishiga ob-xavo sharoiti yuqori dara-jada ta’sir qiladi. Quruq va iliq kuzgi xavo sporalarning qishga yaxshi tayyorlanishiga imkon beradi, uzoq muddatli sernam baxor esa bazidiosporalarning o’sishi va qarag’ay daraxtining kasallanish jarayonini tezlashtiradi. Elim raki yoki seryanka raki . Kasallikni Cronartium flaccidum (Alb. ex Schw) Wint. zamburug’i qo’zg’atadi. Ko’proq qarag’ayda uchraydi, ammo u qora va tog’ qarag’aylarini xam zararlashi mumkin. Kasallanish odatda shox va novdalarda o’simlikning xar qan-day yoshida kuzatiladi. Mitseliysi shox va novdalarning lub to’qimasi atrofida rivojlanib, uni qalinlashtiradi, natijada rak xosil bo’ladi. Elim yo’llarining emirilishi natijasida kuchli elim oqa boshlaydi. Shuning uchun u elim raki xam deyiladi. Mitseliy daraxt tanasini xalqalab olgandan so’ng uning yuqori qismi qurib qoladi. Zamburug’ning biologiyasi quyidagicha: bazidiosporalar orqa-li kasallangandan so’ng 2-3 yil o’tgach, novdalarda sariq tomchi shaklidagi yaxshi ko’rinmaydigan spermagoniylar xosil bo’ladi. Vaqt o’tishi bilan kasallangan joylarda o’simlik po’stini yorib esiosporali sariq peridermiy xosil bo’ladi. Ular pishib etilgandan so’ng, qobiqlari yoriladi va undan peridermada zanjir-simon joylashgan esiosporalar chiqadi. Sporalarning o’lchami 22-26x16-20 mkm.

Esiosporalar oraliq xo’jayin o’simlikning bargida (Vincetoxinum afficinalis) , shuningdek peon oilasiga mansub turlar (Paeonia ) – chamandagul (Verbena) va yovvoyi xinada (Impa-tiens) rivojlanadi va och qo’ng’ir urediniosporalar to’plami xosil qiladi. Urediniosporalari oval shaklda, yupqa po’stli, o’lchami 21-24x17-21 mm. Kuzda kasallangan o’simliklarda uzun (bir necha millimetr), bir xujayrali teliosporalarning ustuni paydo bo’ladi. Teliosporalari cho’zinchoq-ellipssimon, sarg’ish-qo’ng’ir, o’lchami 25-60x9-16 mm, bir necha millimetrli jigarrang vertikal ustunchali. Teliosporalar o’sib bazidiya va bazidiosporalar xosil qiladi. Ushbu bazidiosporalar ignabarglarni kasallantiradi. Zamburug’ ignabargdan o’simlikning lub va yog’och qismiga o’tadi. Seryanka rakini Peridermium pini (Willd.) Lev. et Kleb. zamburug’i xam qo’zg’atadi. U oraliq xo’jayin o’simlik talab qilmaydi. Bu zamburug’ qarag’ayni bevosita esiosporalari bilan kasallanti-radi. Rak o’simlikning yuzasini quritishi bilan bir qatorda uning tanasida deformatsiyani keltirib chiqaradi. Bunday kasallikka chalingan daraxtlar faqat yoqish uchungina yaroqli bo’lib qoladi. Kasallik 30-50 yilgacha davom etadi. Kasallik o’simlik-larni kuchsizlantiradi, natijada ularda zararkunanda, xasharotlar rivojlanadi va daraxtlarning qurishini tezlashtiradi. Ilma daraxtining qurishi yoki grafioz kasalligi . Kasallik qo’zg’atuvchisi – Ceratocystis ulmi (Buism.) Mor., konidial davri – Gramphium ulmi Schwarz. Kasallik birinchi marta Gollandiyada topilgan va M.B. Schwazz tomonidan aniqlangan. Shuning uchun uni golland kasalligi yoki konidial davri sistematik nomi bilan grafioz yoki traxeomikoz deb ataladi. Bu kasallik Evropa, Osiyo va Shimoliy Amerikada juda ko’p tarqalgan. Epifitotiya Markaziy Osiyo respublikalarida xam uchraydi. Zamburug’ faqat ilma oilasiga mansub daraxtlarni kasallantiradi. Kasallangan daraxtlar so’liydi, barglari burishadi va bir oz vaqt daraxtda to’kilmasdan qoladi. Kasallik kuchli va tez rivojlanganda barglar yashil rangli vaqtida xam so’lib qoli- shi mumkin. Kasallik dastlab mayda, so’ngra yo’g’on novdalarni, keyinchalik

butun daraxtni quritadi. Bunda konidiyalardan xo-sil bo’lgan mitseliylar o’simlik tomirlariga o’tib unda to’q qo’ng’ir, deyarli qora, elimga o’xshash moddalar xosil qilib, tomirlarni berkitib qo’yadi. Suv va ozuqa moddalarning yurishi to’xtab qoladi va daraxt umuman qurib qoladi. Kasallangan daraxtning yosh yog’och qismida tomirlarni berkitgan to’q qo’ng’ir chiziqlarni ko’rish mumkin. Novdalar ko’ndalang yoki qiya kesilganda bu chiziqlar mayda qora nuqtalarsimon tarzda ko’rinadi. Daraxtlar juda kuchli kasallanganda ko’p miqdordagi konidiyalar bilan koremiya xosil qiladi. Ular asosan konidiyalarni tarqatuvchi zabolonniklarning yo’llarida joylashadi, xususan: emiruvchi zabolonnik ( Scolytus scolytus Talr) , tizillovchi zobolonnik (Scolytus multistriatus Masch). Koremiyaning balandligi 1,2 mm, ularning yuqori qismida juda ko’p konidiyalar xosil bo’ladi. Konidiyalari 3,2x1,7 mkm, rangsiz, shilliq suyuqlik bilan bosh qismiga yopishgan. Shuning uchun zabolonnik tanasiga xam yopishib oladi. Zamburug’ning xaltali davrini suniy sharoitda Golland olimi Buisman 1932 yilda o’stira olgan. Peritetsiylari qora, sharsimon, o’lchami 105-135 mkm, uzun-ligi 380 mkm keladigan ozroq egilgan xartumli. Peritetsiyning shilliq moddalari ichida xaltalari xosil bo’ladi. Xalta ichida 8 ta rangsiz sporalari (4,5-6x1,5 mkm) joylashadi. Xaltali davri tabiiy sharoitda juda kam uchraydi. Shuning uchun kasallikning tarqalishida uncha axamiyatga ega emas. Zamburug’ mitseliysi daraxtda bir yil yashaydi. Shuning uchun xar yili qurib qolgan daraxtlardagi xosil bo’lgan konidiyalar yangi sog’lom daraxtlarga o’tib, ularni kasallantiradi. Kasallikning jadal rivojlanishida namgarchilik va iliq xavoning axamiyati katta. Yozgi issiq xavo daraxtning butunlay qurib qolishini tezlatadi. Zamburug’ning rivojlanishi uchun 21-30 0 S xavo xarorati kerak. Mazkur kasallikka Ulmus campestris L., U. laevis., U. scahra. turlari, Markaziy Osiyo turlaridan esa U. pinnatoramosa Dieck. lar ancha chidamli xisoblanadi. Barg va shoxlarning yuqumsiz kasalliklari . O’simliklarda so’lish, ranggining o’zgarishi, barg va novdalarning qurishi kuzatilishi mumkin. Ularda yuqumli kasallik qo’zg’atuvchilari topil-maydi, bunday xollarda tashqi muxit

omillari kasallik sabab-chisi bo’lib xizmat qiladi. Tuproqda namlikning etishmasligi barglarning so’lishi va qurishiga olib keladi. Tuproqda namlik me’yoridan ortiq bo’lib, xavoning kirishi yomonlashsa, ildizlar nobud bo’ladi va chiriydi. Ko’pincha ignabargli daraxtlarda yaxshi yog’ochlashishga ulgurmagan (turli kasalliklar ta’sirida) shoxlari past xaroratlar ta’sirida nobud bo’ladi. Tuproqda ozuqa moddalarining etishmasligi xam o’simliklarda turli yuqumsiz kasalliklarning yuzaga kelishiga sababchi bo’ladi. Binobarin, ozuqa moddalarining umumiy etishmasligi pakanalikni keltirib chiqarsa, temir etishmasligi yoki kalsiy miqdorining ortib ketishi barglarda xlorotiklikni yuzaga kel-tiradi. Tuproqda xar xil tuzlar miqdorining ortib ketishi xam barglarning sarg’ayishiga sababchi bo’ladi. Havodagi zaxarli gazlar xam o’simliklarning kuchsizlanishi va xatto nobud bo’lishiga olib keladi. Dastlab barglarda qizg’ish-qo’ng’ir nekroz dog’lar paydo bo’ladi, ignabarglar esa qizil tus oladi. O’simliklarning o’sishi sekinlashadi, ba’zan daraxt barglarini to’kadi va butunlay qurib qoladi. YUqumsiz kasalliklar yuzaga kelganda uni qo’zg’atgan u yoki bu tashqi omilni bartaraf etishga qaratilgan tadbirlar majmui qo’llaniladi. Nina bargli daraxtlar mamlakatimizning barcha xududlarida jumladan Toshkent, Samarqand, Jizzax viloyatlarida hamda vodiy viloyatlari va janubiy viloyatlarning sho’rlanmagan tuproqlarida yaxshi o’sib rivojlanadi. Nina bargli daraxtlar tuproq unumdorligiga talabchan o’simliklar guruhiga kiradi. Nina bargli daraxtlarning yaxshi o’sib chiroyli ko’rkam bo’lishi uchun ularga kerakli barcha agrotexnik tadbirlar, o’g’itlash va sug’orish ishlarini o’z vaqtida sifatli o’tkazish bilan birga ularni zararkunanda va kasalliklardan o’z vaqtida himoya qilish muhim ahamiyatga egadir. Nina bargli agrobiotsenoz o’rtasidagi muvozanat o’zgarayotganligi munosabati bilan tog’li va sug’oriladigan xududlarda har xil turdagi kasalliklar ko’plab uchrashi kuzatilgan. Mamlakatimiz iqlim sharoitida yuqoridagi kasalliklarning bioekologik asoslari, tur tarkibi, turlarning tarqalish areali, ularning zarar keltirish darajasi va ularga qarshi profilaktik kurash choralari etarlicha o’rganilmagan.

Nina bargli daraxtlar kasalliklarlariga qarshi profilaktik kurash choralari yuqori biologik va iqtisodiy samara beradigan, entomofaglarga hamda issiqqonli hayvonlarga kam ta’sir qiladigan, ekologik xavfsiz va oziq-ovqat mahsulotlarini ifloslantirmaydigan bo’lishi kerak. Lekin, hozirgi kunda nina bargli daraxtlar kasalliklariga qarshi olib borilayotgan profilaktik kurash choralari bu talablarga javob bermaydi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda ko’kalamzorlashtirishda nina bargli daraxtlarning sanitar-gigienik hamda estetik jixatdan ahamiyati yuqori bo’lib xisoblanadi. Keskinkontinental, quruq iqlim va quyosh radiatsiyasi yuqori mintaqalarda nina bargli daraxtlar orasida qrim qarag’ayi introdutsentlar orasida muxim bo’lib xisoblanadi (Gorovenko, 1978). Zamburug’lar bir va ko’p hujayrali, shakllangan yadroga ega bo’lgan eukariot organizmlarning o’ziga xos guruhini tashkil etadi. Xalqaro mikologiya instituti direktori prof. D. Xouksvortning hisoblariga ko’ra tabiatda zamburug’larning 1,5 mln ga yaqin turi mavjud, ammo hozirgacha fan tomonidan ularning taxminan 70 mingtasi (5 foizi) aniqlangan (Alexopoulos et al., 2007). O’simliklar kasalliklarining aksariyatini mikroskopik zamburug’lar qo’zg’atadi. Zamburug’larning vegetativ tanasi mitseliydan iborat. Mitseliy odatda eni 110 mkm, ba’zan 20 mkm yoki kengroq bo’lgan, shoxlangan uzun iplar – gifalardan tashkil topgan. Gifalar hujayralarga bo’linmagan yoki to’siqchalar ( septalar ) vositasida bo’lingan. Ba’zi tuzilishi oddiy bo’lgan soxta va tuban haqiqiy zamburug’larning vegetativ tanasi yalang’och (qobiqsiz) sitoplazmadan iborat va u plazmodiy deb ataladi. An’anaviy ravishda, vegetativ tanasi plazmodiy yoki hujayralarga bo’linmagan gifalardan tashkil topgan turlar tuban zamburug’lar, hujayralarga bo’linganlari esa yuksak zamburug’lar guruhlariga kiritiladi. Hujayra bo’linishi jarayonida septalar gifa devorchasidan o’rtasiga qarab o’sib, hosil bo’ladi. Hujayra o’rtasiga etgan septaning qismlari qo’shilib ketmaydi va hujayra o’rtasida bir yoki bir necha teshik qoladi. Bu teshik orqali ozuqa moddalar va organellalar gifaning bir hujayrasidan boshqalariga o’tadi.

Gifalar doim apikal qismi bilan uzunasiga o’sadi va ularning o’sishi cheklanmagan. O’sish tezligi ozuqa moddalar gifa uchiga etkazib berilishi bilan bog’liq va odatda soatiga 0,1-6,0 mm ga teng. Mitseliy rivojlanishi muayyan harorat va namlikda spora (konidiya) o’sishidan boshlanadi. Oldin spora atrof-muhitdan namlik shimib, shishadi, keyin uning qobig’i yoriladi, bitta yoki bir nechta murtak (nish naycha) chiqaradi va ular o’sib, mitseliy hosil qiladi. Gifa o’sishi oldin spora ichidagi zahira moddalar hisobiga amalga oshadi, keyinchalik ozuqa substratdan so’riladi. Shu munosabat bilan qrim qarag’ayi kasasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlarning asosiy qismi zamburug’lar olami vakillaridir. Ma’lumki, zararli organizmlar shu jumladan kasallik ko’zgatuvchi mikroorganizmlarga qarshi kurashmasdan turib manzarali o’simliklarni asrashga erishib bo’lmaydi. Hozirgi kunda respublikamizda nina bargli daraxtlarning patogen mikroorganizmlari tur tarkibi, ularning biologik xususiyatlari, zararliligi, asosiy patogen mikroorganizmlarning iqtisodiy zarar etkazish miqdor mezoni (IZMM) hamda ularga qarshi samarali kurashning usul va vositalari to’liq o’rganilmagan. Mavjud bo’lgan ilmiy manbalardagi ma’lumotlar ham vaqt o’tishi bilan o’z ahamiyatini yo’qotgan. Shuning uchun, respublikamizda kukalamzorlashtirishda keng foydalinaliyotgan qrim qarag’ayining kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlari tur tarkibini qayta ko’rib chiqish, asosiy patoganlarning biologik rivojlanish xususiyatlari, zararliligi va kurashish uchun ilmiy asoslangan muddatlarini, yuqori samara beradigan vosita hamda usullarni o’rganish va amaliyotga tadbiq etish, hozirgi kunda qishloq xo’jaligida muhim muammolardan biri hisoblanadi. O’simlik kasalliklardan ishonchli himoya qilinmasa, qishloq xo’jaligining faoliyatining samarasi kam bo’ladi va iqtisodga katta talafot etkaziladi. Atrofmuhitni himoyalash nuqtai-nazaridan eng samaralisi va muvofiq keladigani o’simliklarning uyg’unlashgan himoyasi bo’lib, bunda zararli organizmlarning alohida turlarini mexanik tarzda butunlay yo’qotish ko’zda tutilmaydi, balki

faoliyat ularning miqdorini xavfsiz darajada ushlab turishga va atrof-muhit uchun salbiy oqibatlar minimal darajada bo’lishiga qaratiladi. O’zbekistonda qrim qarag’ayi mikobiotasi rejali asosda o’rganilmagan. O’zbekiston xududida olib borilgan mikologik va fitopatologik tadqiqotlarda qrim qarag’ayi kasalliklari to’g’risida ma’lumotlar yo’q (Flora gribov Uzbekistana, 1983-1991). Ma’lumki, manzarali daraxtlar ko’chatini etishtirish va o’suv davrida juda ko’plab mikroorganizmlar ta’sirida kasallanadi. Ba’zi mikroorganizmlar esa har yili surunkasiga rivojlanib, jiddiy iqtisodiy zarar etkazmoqda, bu esa o’z navbatida o’simlikning o’sish va rivojlanishiga keskin salbiy ta’sir etadi hamda o’simlikning manzararilik xusustiyatlarining yomonlashishi bundan tashqari manzarali daraxtlarning asosan aholi yashash joylari, istiroxat bog’lari va ko’chalarga estetik manzara berishini nazarga olib shu joylarda ekilishi nuqtai nazardan ularda rivojlanayotgan patogen mikroorganizmlar o’z sporasini xavoga tarqatib insonlar salomatligiga g’am xavf solmoqdalar.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Пересыпкин В.Ф. Сельскохозяйственная фитопатология. М.: «Агропромиздат», 1989, 480 стр. 2 Пидопличко Н.М. Грибы-паразиты культурных растений. Определитель. Т.1-3. Киев: «Наукова Думка», 1977-1978. 3 Попкова К.В., Шкаликов В.А., Стройков Ю.М. и др. Общая фитопатология. Учебник для вузов. 2-е изд. М.: «Дрофа», 2005, 446 стр. 4 Саттарова Р.К., Раҳимов У.Х., Ҳакимова Н.Т. Вирусология, бактериология ва микоплазма. Талабалар учун маъруза матнлари. Тошкент: ТошДАУ нашр таҳририяти бўлими, 2003, 63 бет. 5 Саттарова Р.К., Холмуродов Э.А., Зупаров М.А., Ҳакимова Н.Т. Микроорганизмлар систематикаси. Магистратура талабалари учун маъруза матнлари. Тошкент: 2003, 63 бет. 6 Ҳамраев А.Ш., Азимов Ж.А., Ниѐзов Т.Б. ва б. Боғ, токзорларнинг заракунандалари, касалликлари ва уларга қарши кураш тизими. Тошкент: “Фан”, 1995, 160 б.

Похожие

Yong’oq mevali daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Tol kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari. Qayrog’och kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Urug’ va danak mevali daraxtlarning kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Tok kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari

Terak kasalliklari va ularga qarshi kurash choralari