Ўрта аср буюк шарқ алломалари (педагогика) - Педагогиka - Рефераты

Ўрта аср буюк шарқ алломалари (педагогика)

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Ўрта аср буюк шарқ алломалари (педагогика) Р Е Ж А: 1. Мовароуннахрни араблар томонидан босиб олиниши ва таълим- тарбия мухити. 2. Ватанимизда дунёвий педагогика гоялари ва унинг намоёндалари. 3. Ватанимизда диний педагогик гоялар ва уларнинг намоёндалари. 4. Уйғониш даври таълим тизими. 5.Республикамиз тараққиётида маънавий ислохатларни амалга ошириш мақсад вазифалари.Инсон шахсининг камолотида Ислом дини ва Хадисларнинг роли. 6. Ислом динининг мақсади ва вазифалари. 7. Қурьони - Каримда шахс муаммоси 8. Хадисларнинг яратилиши ва уларнинг турлари. 9. Хадисларда инсон ва унинг аҳлоқ-одоби муаммоси. 10.Ватанимизда хонликларнинг пайдо бўлиши ва унинг ижтимоий оқи- батлари. 11. Хонликлар даврида таълим ва марифат масалалари.

Мовароуннахр (икки даре оралиги ёки дарё оркасидаги жой) VIII асрда араблар томонидан босиб олинган, халқимиз маънавий ҳаётида жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Ислом дини улкамиз ижтимоий маънавий ҳаётида хукмрон мафкура ролини ўйнай бошлади. Ислом динини халқимиз ижтимоий-маънавий такомилидаги ролига турли қарашлар мажуд: 1. Ислом дини ва араблар истелосини халқимиз маънавий хаетидаги таъсирни идеаллаштириш. Бундай караш "Авесто" ва "Авесто"гача давр тарихини яхши билмаган ва ислом рухонийларининг айрим вакиллари томонидан эътироф этилади. Уларнинг фикрича: халқимиз истелогача ёввойи қолоқларча турмуш тарзига эга эди, араблар бизга маданият, маърифат олиб кирган. 2. Танқидий асосда ендашув. Овропа, Руссия олимлари атеистик (худосизлик) нуктаи назаридан ендашади. Уларнинг фикрича араблар улкамизга жахолат, маданиятсизлик, хурофатни олиб келганлар, бойликларни талаган, тинч ахолига тажаввус килганлар. 3. Ислом дини ва араблар истелосини таърисини холисона бахолаш, бундай караш Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сунг шаклланади. Ислом дини ва араблар истелоси улкамиз таълим ва педагогик фикрларни тараққиетига қандай таъсир этди? 1. Ислом дини Ватанимизга четдан кириб келганлиги туфайли халқ ўз ихтиери билан уни қабул килмаган. Натижада халқ манавиятининг барча сохаларида бирдан хукмронликка эриша олмаган. 2. Улкамизда фан ва маданиятнинг уша даврда илғор даражада ривожланганлиги ислом гояларини сингишга тускинлик килган. 3. Ватанимизда ўзигу хос таълим тизими вужудга келди. Масалан: таълим- ўрганиш мактаб- таълим берадиган одам мадраса- муддарис кабилар юзага келди. Ватанимизда педагогик гоялар икки йуналишда шаклланди ва ривожланди.

1. Дунёвий педагогика - уни асосида юнон олимлари асос солган гоялар, хинд эпослари гоялари, улкамизнинг ўзига хоя маданияти,тажрибалар, ютуқлар турарди. Дунёвий педагогика инсонни тарбиатнинг бир қисми сифатида , таълим тарбия билан камолатга эришади деб ҳисобланади. У яшаетган мухит, уз хатти-ҳаракати билан боғлиқ бўлади деб асосланади. Болани ешлигидан касб-хунарга ўргатиш лозим деб, одоб-ахлоқни фойдаси тўғрисида гоялар олга сурилади. (намоендалари) Муҳаммад Мусо ал Хоразмий (780-850) Араб халифалигининг маркази Богдодда илмлар уйи "Академияни" бошқарган. Академия кошидаги мадрасада мударрислик килган. Унинг "Астрономияга кириш", "Ўттиз фаслдан иборат астраномия кириш". Абу Наср Ал Фаробий (873-950) Абу Райхон Беруний (974-1041) Абу Али Ибн Сино (978-1060) Ватанимизда XI асрга келиб еш авлод таълим-тарбияси оид жуда кўп асарлар пайдо булди:Низомул Мулкнинг "Сиесатнома", Носир Хисравнинг "Саодатнома", Кайковуснинг "Кобуснома", Юсуф Хос Хожибнинг "Кутагу- билиг", Ахмад Югнакийнинг "Хакикатлар армугони" кабилар. Бурхониддин Зарунжий (1150-?) Маргилон мадрасасида катта мударрис бўлиб, унинг "Ўқувчиларни таълимга йуллашга доир насихатлар" асарида: фаннинг мохияти ва уни такомиллаштириш; таълим жараёнида онгли билим олиш; таълимда фанни, ўқитувчи шерик ва вазиятни танлаш; фан ва олимларни хурматлаш; таълимда ўқувчи интилиши, тиришкоклик, уларни устириш; дарсни бошлаш ва уни хажми, дарсни утказиш тартиби ҳақида, машғулот вақти, таълимда ўқувчини ёқтириш ва унга насихат қилиш, билимларни эгаллаш ҳақида; таълимда ўқитувчи ва ўқувчининг муваффақиятини умид қилиш ҳақида; таълимда Худодан қурқиш ҳақида; таълимда ўқувчи хотирасини тарбиялаш ҳақида каби масалалар ўзига хос усулда хал этилади.Олимнинг фикрича, илм эгаллаш аввало ўқитувчига, ўқиётган китобига, билимга нисбатан тиришқоқ ва чидамли бўлишни талаб

этади. Бир дарсни пухта ўзлаштирмай, бир китобни тугатмай, бир ўқитувчида сабоқни ташлаб бошқасига ўтма. Билимни фақат олтита шартига риоя қилса пухта эгаллаб оласан: зийраклик, кучли истак, чидам, ўқитувчи насихати ва етарли вақт,- деб таъкидлайди. Махмуд Замахшарий (1074-1144). Унинг илм оламидаги мавкейини олимлар "Хоразм осмонидаги қуёш" деб нисбат берганлар. Араб олимларидан бири "Агар Хоразмнинг замахшар кишлогидан чиққан олим бўлмаганида биз араблар уз она тилимизни мутлақо билмасдан ўтиб кетар эдик"-деб езган экан. Замахшарий: тилшунослик, адабиётшунослик, тарих, география, хадис илмлари сохасида асарлдар езган: "Граматика хикматлари ", "Араб тили граматикаси", "Энг янги лугат", "Ватан ва тогларнинг номлари"асарларини езган. Бу асарлар бошқа тилларга таржима киллинган. Замахшарийнинг "Нозик хикматлар"асари ешлар тарбияси, устоз-шогирт муносабатлари, оила муаммолари тўғрисида. Демак, уйғониш даврида дунёвий педагогика гуллаб яшнаган, таълим- тарбия ўзига хос йуналишда амалга оширилган Уйғониш даври диний педагогикаси Ислом дини асосидаги педагогика: 1. Ислом дини гоялари, (халифалик) сиесати, маъданияти ва маънавияти таълим-тарбиянинг мазмунини бклгилаб беради. 2. Араб тили давлат, фан, таълим тили эди. 3. Араблар тарихи, адабиёти, урф-одатлари мукаддас эди. Уни билиш ва унга риоя этиш хар бир мусулмоннинг бурчи эди. Номоёндалар: Бурхониддин Марғилоний ар- Риштоний (1121-1195) Машхур фикх илми олими, мударрис бўлган. Унинг "Илмга кирувчилар учун биринчи асос", "Илмни нихоясига етказувчининг қаноатланиши", "Хаж маросими","Фарзлар ҳақида рисола" асарларида дидактик масалалар талқин этилган. Унинг машхурасари "Ал- хидоя" бўлиб мактаб ва мадрасаларда иймон, урф-одатлар ва маросимларни ўргатиш тўғрисида фикр юритилади.

Бу асар бутун ислдом дунёси мадрасаларида дарслик бўлган. Форс, Инглиз, Турк, Рус тилларига таржима қилинган. Унинг "Фикх сохалари бўйича қўлланма" рисоласида ҳуқуқ, ахлоқ, онглик, Никох масалалари ёритилган. Шайх Азизиддин Насафий (XIIаср) "Хақиқатлар гулшани", "Сўннги мақсад", "Комил инсон", "Усуллар ва шохлар" асарларида инсон маънавият билан боғлиқ масалар еритилган. Унинг машхур асари "Комил инсон"да шароит, тарикат, маърифат ва хакикатга эришиш йуллари баён этилган. У "Комил инсон-яхши сўз, яхши амал, яхши хулк ва ммаърифат эгасидир. Унинг тили, дили пок, илм ва нияти ҳам пок бўлади"- деб езади. Демак, уйғониш даврида ўзига хос диний педагогика шаклланган ва ривожланган. Уйғониш даври таълим тизими: Бу даврда ўзига хос таълим муассасалари юзага келган. Унинг босқичлари: 1. Бошланғич мактаблар. Бундай мактаблар қишлоқ мажидлари кошида бўлган. Унинг вазифаси - болаларга савод ўргатиш, Қуръон оядларини ёд олдириш бўлган. 2. Мадрасалар. Катта-катта мажидлар қошида бўлган. Унда ўқийдиган талабалар: Катта талабалар, ўрта талабалар, кичик талабаларга булинган. Мадрасаларда дарс тинглаш ихтиерий бўлиб, мударрисни талаба танлаган собок талабани қониқтирмаса талаба бу мударрис олидига бормай қўя қолган. Мустақил билим олиш, билимини муддарис олдида намойиш этиш таълимнинг асосий усули ҳисобланган. У ёки бу муаммони шарихлаш мударриснинг вазифаси ҳисобланган. 3. Қорихоналар. 4. Қизлар (отин бибилар) мактаби. Маьлумки, узоқ ва бой тарихга эга бўлган Ўрта Ооиё халқи ўзининг таьлим-тарбияга оид улкан меросини яратиб, асрлар давомида унга сайқал бериб келган, шунингдек у қанча-қанча авлодларни имонли, эьтиқодли,

инсонпарвар, меҳр-мурувватли, оқибатли, саховатли, илмпарвар, меҳнатсевар кишилар бўлиб етишишларида хизмат қилиб келган. Айниқса, доно халқимиз томонидан яратилган қомусий аҳамиятга эra бўлган дидактик характердаги миллий дурдоналар, халқ оғзаки ижодининг ранг-баранг намуналари, диний адабиётимизнинг нодир ёдгорликлари ҳисобланган Қурьони Карим, Ҳадиси Шаьриф асрлар давомида умуминсоний одоб нормаларини ёш авлодга сингдириш воситаси бўлиб хизмат қилиб келди. Афсуски, ҳозирги кунга қадар юзлаб шоирларим, мутафаккирларимиз нодир қобилият соҳиблари, диний қомусий билим эгаларининг ҳаёти ва фаолияти ҳамда улар илгари сурган асосий ғоянинг моҳиятини ўрганишга етарлича эьтибор берилмади. Диний маданиятни ривожлантиришга қарши кескин кураш олиб борилди. АХИР, алломалар Беруний, Абу Али Ибн Сино, Фирдавсий, Юсуф Хос Хожиб, Аҳмад Яссавий, Алишер Навоий, Абдурахмон Жомий, Улуғбек, СЎФИ Оллоёр, имом Ал-Бухорий, имом Ат-Термизий, Ас-Самарқандий, давлат соҳиблари Teмур, Мирзо Улуғбек, Хусайин Бойқаро ва бошқа юзлаб нодир қобилият соҳиблари ислом дини ҳукмронлик қилган бир даврда яшаб, дунёга машҳур бўлганлар, уни тарғиб этишга, ривожлантиришга ўз улушларини қўшганлар. Шунинг учун ҳозирги даврда маориф тизимининг барча бўғинларида Ўрта Осиё халқининг адабий мероси, тарихи, унда тарғиб этилган умуминсоний, миллий одоб қоидалари билан ёш авлодни қуроллантириш кечиктириб бўлмайдиган масалалардан ҳисобланади. Айниқса, бу ўринда Қурьони Карим, Ҳадисларга мурожат этиш, уларнинг моҳиятини дарс ва дарсдан ташқари тарбиявий ишлар ва оилада ўрганишга алоҳида эътибор бериш, бу ишга ижодий ёндашиш мустақил Республикамизнинг бўлажак қурувчиларини шарқона тарбия нормалари билан қуроллантириш, уларнинг ўзлигини англашларига эришиш давр талабидир.

Мустақиллик мафкураси заминида авлод аждодларимиз босиб ўтган ўзоқ тарихий тараққиёт йўлининг ажойиб тажрибалари, сабоқлари, уларнинг илмий якунлари, халқимизнинг аьзалаий анъаналари, урф-одатлари, расм- русмлари, миллий қадриятларининг ўз аҳамиятини ҳеч қачон йўқотмайдиган жиҳатлари ва энг муҳим ғоялари ҳам мавжудлигини эсимизда тутмоғимиз лозим. ... Янги мафкурада инсонни халол бўлишга, илм-фан асосларини эгаллашга, бевабечораларни қўллаб-қувватлашга, табиатни эьзозлашга даъват этадиган диний, аҳлоқий қадриятларга алоҳида эьтибор берилади – деган эди Президентимиз И.Каримов. Хўш, дин шахс камолотида қандай аҳамиятга эга? Биринчидан, ҳар қандай дин ўз хомийлари учун тўлдирувчи, овутувчи вазифасини бажаради. У ўз ҳаёти, турмуш тарзи, табиат ва жамият билан бўлган мунособатлари жараёнида шахсий ва ИЖТИМОИЙ эҳтиёж, мақсадларга етишиш қийин, иложсиз бўлиб кўринганда бундай маънавий руҳий эҳтиёж вужудга келган. Иккинчидан, динлар ўз таьлимоти тизимини вужудга келтириб, унга эътиқот қилувчи шахс ва жамоани шу таьлимот доирасида сақлашга ҳаракат қилади. Бунда дин муайян ижтимоий, этник ва маънавий ҳаётнинг ўз таьсири доирасида бўлишини кўзда тутади. Масалан, ислом ўтмишда Марказий Осиё халқларининг ижтимoий ҳаётига, аҳлоқий мунособатларига, таьлим-тарбия тизимига, таьлим-тарбия мазмунига, аҳлоқий мунособатларига ўЗ таьсирини кўрсатган. Учинчидан, дин диндорлар ҳаётини тартибга солиш, назорат қилиш (регулятивлик) функциясини бажаради. Дин аьзолари маълум урф-одат, маросим ва байрамлари бўлиб, уларни ўз вақтида бажарилиши шарт қилиб қўйилади. Тўртинчидан, дин диндорларнинг бирлигини, жамият билан шахснинг ўзаро алоқасини таьминловчи хусусият - алоқа боғлашлик вазифасига ҳам эгадир. Булардан ташқари дин вазифаларининг фалсафий, назарий жиҳатлари бўлиб, инсоннинг яшашдан мақсади, ҳаётининг мазмуни,

дорулфано, дорулбақо дунё ҳақидаги масалаларига ўз мунособатларини билдиришдан иборат. XV асрнинг охири ва XVI аср бошларида Мовароуннахрда 150 йил хукумронлик килган темурийлар сулоласи инкирозга учради. Унинг урнига Шайбонийхонлар(1451-1510) Мовароуннахрда кучли марказлашган давлат барпо эттилар. Бирок уз аро низо, уришлар авж олди. Аввало, Бухоро, Хоразм, XVIII аср охирига келиб Қўқон хонлиги карор топди. Хонликлар ўртасидаги уришлар мамлакатни маълум даражада хароп кила бошлади, фан, маданият, таълим сохасида тургунлик юз берди. Шунга карамай фан, маданият ва таълим сохосида маълум силжишлар кузатилади. Бу даврда Хофиз Танишнинг "Абдулланома", Султонали Самаркандийнинг "Дастур ал - илож", Муҳаммад Юсуфнинг "Тахкик ал-хумаййот", "Зубайдат ул - кахоллин"асарлар юзага клди. Шоир, адиблардан Бобир, Солих, Мажлисий, Хасан Насорий, Биноий, Восифий, Убайдий, Гойиб Самаркандий баракили ижод этган. Муҳаммад Бахийнинг "Субхонкулинома", Муҳаммад Амин Бухорийнинг "Убайдулланома", Муҳаммад Вали Самаркандийнинг "Маскираул асхоб", Суфи Аллаер, Боборахим Машрабларнинг асарлари вужудга келди. Бу даврнинг ўзига хос томонларидан бири ижтимоий хаетнинг барча сохаларида ислом акидалари хукумрод эди. Турмушда ҳам, оилада ҳам, хар бир киши ахлоқида, хулк-атворида диний талабларга риоя этади. Мактаб ва мадрасаларда илохиёт таълими ўргатилар эди. Ватанимизнинг хонликлар давридаги таълим тизими ҳақида маълум тасввурга эги бўлиш учун Жахон Отин Увайсий ижодига мурожат этамиз.Жахон Отин 1796 -1797 йилларда онаси отинлик килган хусусий мактабда дастлаб ердамчи, кейинчалик мустақил равишда ўқитувчилик килган. Кизларга бошланғич таълим берар экан, уларни тарбиялаш, гузал хаетга эришишни бирдан-бир йули таълим-тарбия бериш деб ҳисоблади. Бутун умрини анна шу ишга бағишлади.

Жахон Отин ўз шогирдаларида эзгулик, вофодорлик хислатларини тарбиялашда адабий жанрлар чистон, муаммо, муашшах каби усуллардан фойдаланади. Уларда шеърий қобилиятлари, зехни ўткирлигини чуқурлаштиришда газаллардан кенг фойдаланган. Маҳаммад Содиқ Кашғарий 1740-1843 "одоб ас-солихин" (яхши кишилар одоби),"Зубдат ал-Масойил" (масалаларнинг каймоги),"Дуррал-Музохир" (Кумакдошларнинг дурдонаси), "Тазкирон хожагон" (Хужалар мазкираси) асарлари муаллифидир. Олимнинг "Одоб аз-Солихин" асарида инсонга яхши хулк эгаллаш зарурлиги ва одоб қоидаларини эгаллаб олмаса ва яхши хулк билан одобли бўлмаса, нафақат ўзига, балки бутун дунёга емонлик тарқатади, - деган фикрни асослайди. Инсон одобини зохирий ва ботинийга ажратади. Инсоннинг баркамол бўлиб етишида кундалик турмушда зарур одоб қоидалари: саломлашиш ва рухсат сураш, мулокат одоби, ухлаш ва йул юриш одоби, сухбат ахлининг ўзини тутиш, эр-хотин одоби, тозалик ва озодалик қоидалари, мезмон кутиш зиефат ва овкатланиш одоби, сафар қоидалари содда шаклда баен этилади. Мунис Хоразмий (1788-1829). Шоир, тарихчи олим ва педагог ҳисобланади. Унинг педагогик карашлари "Саводи таълим" (1804) рисоласида баен этилади. Рисола икки қисмдан иборат. Биринчи қисмида ўқувчиларни хат машқ қилишга тайергарлик, унга керакли асбоблар тўғрисида баен этилади. Иккинчи қисмда эса, хат машқ қилиш ва унинг усуллари, амал усулида таълим бериш ҳақида фикр кетади. Педагог олим ўқувчиларга бе","нун","мин","то", "сод","вов", "ло", "айн", "син"ни қандай ўргатиш усулларига алоҳида тўхталади. Огахий (1809-1874) - шоир, тарихчи олим, таржимон, мударрисдир. Унинг "Риез ул-давла","Зубадат ул- таворих","Жомеь ул-вокес Султоний", "Гулшани давлат","Икболи Феруз" каби асарлари бор Огахий томонидан Шарифиддин Али Яздийнинг "Зафарнома","Кобуснома","Ахлоқий Мухсини" рисолалари ўзбек тилига таржима қилинган. Огахий асарларида ешларни илм, касб-хунарни сабоб

билан эгаллашга чақиради. Илм эгаллаган одамни икки олами обод бўлади. Кимки аччик, жахил қилиб илм эгаллашдан воз кечса, унинг обруси барбод бўлади. Инсонни вояга етишида, уни комили инсонга айланишида тарбиянинг ролини холис кура билган Огаҳий езади: Қилмоқ била парвариш тикон гул бўлмас, Ҳам тарбия ила зог булбул бўлмас. Гар асли емонга яхшилик минг килсанг, Яхшилик онинг нияти билкул бўлмас. Ўрта Осие хонликлари даврида ўзига педагогик мухит вужуди келдики, ислом акидалари билан дунёвий илм, маданият ғоялари, рухонийлар ва дунёвий олим, шоирлар ўртасида кураш борганини, натижада таълимда ўзига хос зиддиятлар бўлишига қарамай, педагогик фикрларда холислик, инсонпарварлик ҳаракатлари кўринади.

Адабиётлар: 1. Сафо Очил, К.Хошимов "Ўзбек педагогикаси антологияси" Т. "Ўқитувчи" 1995 йил. 2. К. Хошимов "Педагогика тарихи" "Ўқитувчи" Т. 1997 йил. 3. О. Хасанова "Педагогика тарихидан хрестоматия" Т. "Ўқитувчи" 1994 йил. 4. А.Хасанов "Педагогика тарихи" Т. "Ўқитувчи" 1998 йил. 5. "Ўзбек педагогикаси антологияси" Т. 1995 йил. 6. К.Хошимов,С.Нишонава "Педагогика тарихи" Т. 1995 йил. 7. Х.Абдуллаев "Энтопедагогика" 161-168 бетлар. www.pedagog.uz

Похожие

Фан ва тараққиёт

Педагогика тарихи

Педагогика назарияси

Педагогик тадқиқотнинг асосий категориялари ва тушунчалари

Педагогика тарихининг методологик асоси