Олий таълим иқтисодиёти - Педагогиka - Рефераты

Олий таълим иқтисодиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

275 KB

Олий таълим иқтисодиёти Режа : 1. Олий таълим муассаларининг ўзаро ҳамкорлиги, иқтисолдийт ва жамият

Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига ўтиш йўлидаги саъй-ҳаракати давлат ва жамиятнинг барча соҳаларидаги, шу жумладан, таълим тизимидаги фаолиятидаги чуқур ислоҳотлар билан боғлиқ. Олий мактабни қайта тузишнинг самарадорлиги ОТМларнинг аҳамияти фақат аждодларнинг янада ривожланиши учун нуқта замин ҳозирловчи муасса сифатида тан олиниши билангина эмас, балки улар самарали фаолият кўрсатиш учун зарур ресурсларни бунёд этиш билан ҳам белгиланади. Олий таълим муассаларининг ташкилий-бошқарув асосларини ўзгартириш олий мактаб иқтисодини қайта қуриш билан ёнма-ён кетмоқда. Молия-кредит воситаси амал қилинишининг ўзига хос тамонларини тадқиқ этиш олий таълим муассалари иқтисодини ташкил этиш сифатини баҳолашда муҳим аҳамият касб этади. Бу республикани олий маълумотли мутахассислар билан амалда таъмин этишлик молиялаштириш ҳажмига боғлиқ бўлиб, биринчидан, давлат иқтисодининг аҳволи, иккинчидан, таълим сиёсати билан белгиланади. Олий мактаб – ривожлантирилувчи ва ўз-ўзини ривожлантирувчи тизим. У янги авлодда инсоният ривожи барча босқичларида тўпланган тажрибани мустаҳкамлаш ва маданият, фан-техникани, умуман, жамиятни янада ривожлантириш учун даъват этилган. У ўзига хос қонуниятларга мувофиқ фаолият юритада ва бевосита ижтимоий-иқтисодий ҳамда сиёсий шароитлар таъсири остида ривожланади. Республикада амалга оширилаётган ислоҳотлар доирасида олий таълимни маблағ билан таъминлашни тубдан яхшилашга йўналтирилган махсус тадбирлар амалга оширилмоқда, булан қуйидагиларни ўз ичига олади: - таълим ва мутахассис ходимлар тайёрлаш соҳасига йўналтирилган ЯИМ улушини босқичма-босқич ошириб бориш;

- мутахассис кадрлар тайёрлаш тизимини молиялаштиришнинг турли хил (бюджетдан ва бюджетдан ташқари манбалардан) таъминлаш усулини жорий этиш; - таълим мутахассисларининг ўз-ўзини маблағ билан таъминлашни ривожлантириш; - хусусий шаҳслар, шунингдек, чет эл инвестициясини таълим соҳасига жалб этишни рағбатлантириш; - республика фуқароларига таълим кредитлари бериш ва уни кейинчалик оқилона қоплаш усулини такомиллаштириш; - узлуксиз таълим ва ходимлар тайёрлаш тизимини моддий жиҳатдан қўллаб-қувватлашда ходимлар ва ихтиёрийлик аҳамиятини янада кучайтириш; - таълим муассаларининг даромадини фаолиятнинг тадбиркорлик, маслаҳатчилик, экспертиза, ноширлик, ишлаб чиқариш, илмий-тадқиқот ва бошқа ҳақ тўлов асосидаги турлари ҳисобига даромадини оширишни таъминдаш. Олий таълим, шу жумладан, унинг молиявий-иқтисодий таъминоти соҳасидаги ислоҳотлар ОТМларнинг илмий ва иқтисодий мустақиллиги тамойилларига асосланади. Илмий мустақиллик деганда ОТМнинг илмий тадқиқот йўналиши, мавзуини, буюртмачини, шунингдек иш олиб бориш шакл ва усулларини ташлаш тушунилади. ОТМнинг ўз фаолияти натижасида ишлаб чиқарган маҳсулот мавжудлигини тан олиниши иқтисодий мустақиллик асоси ҳисобланади. Иқтисодий мустақиллик деганда, бир томондан, олий таълим муассасининг ўз фаолият натижалари учун тўлиқ иқтисодий жавобгарлик ҳам англашилади. Олий мактаб иқтисоди, бу – миллий товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг бир қисми, унинг фаолият кўрсатиши фаолиятнинг мана шу соҳасидаги молиявий, моддий ва меҳнат муносабатларини ташкил этишнинг ўзига хослигига асосланади.

Уставга мувофиқ таълим фаолиятини таъминлаш мақсадалрида таъсисчи таълим муассасига мулк (ер, бино, иншоот, жиҳоз, ускуна, шунингдек бошқа истеъмол, ижтимоий, маданий ҳамда ўзга мақсадларга мўлжалланган асбоб-ускуналар)га, яъни мулк сифатида таъсисчининг ўзига тегишли (хусусий мулк) бўлган ёки учинчи шаҳс (мулк эгаси)дан ижарага олинган барча мулкка эгалик ҳуқуқини бериб қўяди. Таълим муассасига таъсисчи томонида бериб қўйилган мулк объектлари, мазкур муассаса фаол бошқарувчи остида бўлади. Олий таълим жамият ва шахс ҳаётининг иқтисодий ҳамда ижтимоий томонларига муҳим таъсир ўтказади. Маша шу таъсир олий таълим тизимидаги давлатнинг ташқи сиёсатини ва ички сиёсатини юритишда белгиловчи аҳамият касб этади. Олий таълимнинг иқтисодий таъсири инсон тўплаган фойдали хусусиятларнинг мажмуи, унинг малакавий ва касбий сифатлари орқали юзага чиқади. Буларнинг ижтимоий ишлаб чиқаришга бевосита тадбиқи муайян инсоннинг, корхона ёки ташкилотнинг фаровонлигини оширишга кўмаклашади, бу охир оқибатда, давлат ёки муайян ҳуқуқ равнақи юксалишига сабаб бўлади. Амерка фирмаларининг тажрибасига кўра таълимга сарфланган ҳар бир 35 минг доллар 1 миллион доллар даромад келтиради. Бундан ташқари ҳозирги жаиятда интелектуал меҳнат тараққиётнинг меҳнат тараққиётнинг ўзига хос жиҳати ҳисобланади. Шунинг учун мазкур соҳани устувор соҳалардан ажратилиши жаҳоннинг ривож топган мамлакатларидан орқада қолишга олиб келади. Ижтимоий таъсир шундан иборатки, олий таълим муассасасида шахс, индивидуал и ижтимоий онгнинг шаклланиши амалга оширилади, таълимий, маданий-маърифий хизмат кўрсатиш воситасида жамият маънавий бойлигига бойлик қўшилади. Олий таълим – инсон омилига қаратилган инвестиция, жамият, давлат, умуман, ана шу инвестициядан манфаатдор, чунки таълим даражасини

ошириш иқтисодий ўсишни меҳнат унумдорлигини оширишни, ижтимоий муаммоларни ҳал этишни таъминлайди. ОТМ минтақага таъсирининг қуйидаги йўналишини ажратиш мумкин: - Иқтисодий таъсир. Минтақа сезиларли даромад олади, чунки, олий таълим муассасасининг мавжудлиги қўшимча молиявий ресурслар кириб келишини таъминлайди. Даромаднинг ошишига талабалар ўз маблағининг кўп қисмини шу минтақада сарф қилиши таъсир этади. Шу билан бирга меҳнат бозорининг аҳволи малакали мутахассислар ҳисобига ўсиш томон ўзгаради, бу ўз навбатида улар рақобатбардошлиги оширишига олиб келади ва мазкур бозорда уларга талаб кўтарилади. Бу жойда малакали меҳнат ўрнининг кўпайиши юз беради. Ишлаб чиқариш тузилишида ташкилот ва фирмалар кўпайишига томон ўзгаришлар содир бўлиб, улар кўп илм талаб этувчи технологияларни яратиш ва фойдаланиш учун замин бўлади. - Демографик таъсир. ОТМларнинг мавжудлиги аҳоли сонининг ўсишига, унинг сафарбарлигига олиб келади. Бундан ташқари, талабалар миқдори минтақа аҳолиси таркибий ўзгаришига ижобий таъсир этади. - Ижтимоий таъсир. Минтақада турмуш мифати яхшиланиши юз беради, минтақа аҳолиси маълумотлилик даражасининг ошиши жиноятчиликнинг пасайишига олиб келади. - Маъданий таъсир. Олий таълим муассасаларининг мавжудлиги минтақада маданий ва аҳлоқий даража ошишига сабаб бўлиб, маданий турмуш фаоллашувига кўмаклашади. Шу билан бирга минтақа ҳам олий таълим муассасасига таъсир ўтказади. Олий таълим муассасаси минтақа манфаатларини ҳисобга олади, акс ҳолда у фақат талабалардангига ажралиб қолмай балки ўзининг турли фаолияти учун буюртмаларни ҳам йўқотади. Олий таълим муассаса фаолияти минтақавий меҳнат бозори ва илмий технологиялар бозорини бевосита ўрганиш асосига қурилади. Бозор иқтисодиётига ўтиш билан олий таълим муассасалари молиявий сиёсат белгилаш ва тижорат асосида ўз фаолиятини ташкил этишда катта

эркинликка эга бўлдилар. Улар бугун бозорга таклиф этишлари мумкин бўлган хизмат турларини мустақил белгилайдилар. Мазкур хизматлар нархи ва сифатининг асосланганлиги олий таълим муассасалари фаолияти самарадорлигига, бевосита улар мавқеига, оқибат натижада иқтисодий муваффақиятига таъсир кўрсатади. Шу билан бирга, олий мактаб жамият ҳаётига, мамлакат иқтисодий ва сиёсий аҳволига биринчи даражали таъсир этиб, мазкур соҳа бевосита давлат назорати остида бўлади. Бу, бир томондан олий таълим стандартлари билан боғлиқ масалалар бўйича олий таълим муассасаларига тавсияларда ифодаланса, иккинчи томондан, олий таълим муассасалар тижорат фаолияти маълум даражада чекланганлигида кўринади. Молия-кредит механизмининг тузилиши умуман қуйидагича: - молия-кредит муносабатларини ташкил этишнинг шакли, усуллари, тамойиллари; - қонунчилик асосида чекловлар; - молия-кредит таъсирини режалаштириш, бошқариш ва назорат қилиш тизими. Мазкур бўғинлар мустақил фаолият кўрсатишига қарамай, улар бир-бири билан алоқадор ва боғли. Молия-кредит механизмининг мазкур таркибий ички боғлилиги бўлиб, унинг фаолияти самарадорлигини белгиловчи биринчи галдаги ва ажралмас шарти ҳисобланади. 2. Олий таълим тизимини молиялаш Олий таълим муассасаларининг молия ресурслари иккита манбадан ҳосил бўлади: давлат бюджети ва бюджетдан ташқари маблағ. Бюджет харажатларини ҳисоблашда талаба (ўқувчи)лар қабул қилиш гранти; талаба (ўқувчи)лар миқдори; таълим муассасаси моддий-техникавий негизининг хажми асос қилиб олинади. Профессор-ўқитучилар таркиби ва тегишли маош фондини белгилаш учун битта ўқитувчига белгиланган талаба сони кўрсаткич сифатида фойдаланилади.

Бюджет маблағидан фойдаланиш устидан назорат харажатлар моддаси гуруҳлари бўйича маблағ ажратиш йўли билан амалга оширилади. Давлат бюджети маблағи ҳисобидан молиялаштириладиган тармоқларда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, молиялаш механизмини такомиллаштириш, бюджет маблағларидан самарали ва ўз ўрнида фойдаланиш учун Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси «Бюджет ташкилотларини молиялаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида» (1999 йил, 414-рақамли) қарор қабул қилди. Унда қуйидагиларни кўзда тутувчи янги тартиб белгиланди: - бюджет ташкилотлари раҳбарларининг бюджет маблағларидан тежаб, самарали ва ўз ўрнида фойдаланиш, бюджет интизомини мустаҳкамлаш бўйича мустақиллигини кенгайтириш ва масъулиятини ошириш; - мавжуд маблағларни улардан фойдаланиш самарадорлигини юқори даражада оширишга эришиш мақсадида турлича қўллаш учун имконият яратиш ва бюджет ташкилотларини молиялаш механизмини соддалаштириш; - меъёрлар бўйича бирваракай молиялаш усули билан бюджет ташкилотларни молиялашнинг янги тартибини жорий этиш; - бюджетдан молиялашни таълим муассасаси соҳасига мос товарлар ишлаб чиқариш (иш, хизматлар бажариш) билан қўшиб олиб бериш; - таълим муассаси ходимлари меҳнатини рағбатлантириш, улар фаолияти натижаларини ошириш ва мутахассисларни жойлаштириш учун шароит яратиш; - режавий бюджетдан молиялаш ҳисобидан тушган ва ҳисобот йили охирида бюджет ташкилот ҳисоб рақамларида қолган, тежалган (фойдаланилмаган) маблағ; - таълим муассасаси фаолият соҳаси бўйича товарлар сотиш (иш, хизматлар бажариш), ишлаб чиқаришдан келадиган даромадлар; - юридик ва жисмоний шахслар кўрсатадиган ҳомийлик ёрдами.

ОТМлар фаолиятини тартибга солиш, хусусан, улар ташкилий тузилмасини, молиялашни такомиллаштиришнинг муҳим шартидир. Бу шуни кўрсатадики, олий таълим муассасаларда намунавий лавозимлар фаолият кўрсатади, олий таълим муассасаларнинг ўзида ва улар қошидаги ётоқхоналардаги маъмурий-бошқарув ходимлари лавозимига меъёрлар жорий этилган. Олий таълим муассасалари лавозим бирликларида озод қилинган декан ва декан ўринбосарлари бирлиги ажратилган, улар лавозим маоши белгиланган бўлиб, булар бюджетдан таъминланади. Олий таълим вазирлигида маркетинг хизмати бўлинмаси ташкил этилган, барча олий таълим муассасаларида эса маркетинг хизмати қисмлари ишлаб турибди, уларни ҳам бюджет маблағи ҳисобидан молиялаш таъминланган. Республикада иқтисодий ислоҳотлар ўтказиш даврида таълимни молиявий соғломлаштиришнинг стратегик йўналиши бўлиб, бюджетдан ташқари маблағни жалб этиш ҳисобига молиялашнинг янги манбаидан фойдаланиш ҳисобланади.Бу чора олий таълимни жаҳон миқёсида ривожлантиришнинг объектив қонунияти ҳисобланади, ўтиш давридаги шарт-шароит тақозосига кўра фақат Ўзбекистондаги зарурат эмас. Олий таълим муассасаларига, уларга давлат томонидан бериб қўйилган мулкдан фойдаланиш ҳуқуқи таъсирчан йўллардан биридир. Бу уларнинг берилган мулкдан тўлиқ бегоналашмаган ҳолда тадбиркорлик фаолятида иштирок этишига катта имкониятлар очади. Олий таълим муассасасига бириктирлаг моддий ресурслар негизидаги тадбиркорлик – бюджетдан тайёрлашнинг муҳим йўналиши. Олий таълим муассасалари бюджетдан ташқари фаолият натижасида олинган маблағ (асосан молиявий ресурслар)дан фойдаланишда айниқса кенг эркинликка эгадирлар. Бу фаолиятнинг самарадорлиги олий таълим муассасалар учун тамоман янги фаолият – молиявий активларни бошқариш билан боғлиқ бўлиб, у Олий таълим вазирлиги иқтисод, инвестиция ва маркетинг бош бошқармаси томонидан бошқарилади. Мазкур хизмат олий таълим муассасалар раҳбарияти учун бюджетдан ташқари маблағни жалб

этиш учун аниқ тавсиялар ишлаб чиқди, вазирлик масъул ходимлари, иқтисодиёт ва тадбиркорлик бўйича проректорлар ва олий таълим муассасалар маркетинг хизмати иштирокида сайёр семинар-кенгашлар ўтказади ҳамда бюджетдан ташқари маблағларни уйғунлаштириш, жалб қилиш ва сарфлаш бўйича бошқа ишларни олиб боради. 1 Олий таълим муассасалари бюджетдан ташқари маблағининг шаклланиши Давлат олий таълим муассасаси, «Таълим тўғрисида»ги қонунга мувофиқ ташкил этиладиган бюджет ташкилоти ҳисобланади ва тўлиқ ёки қисман давлат бюджетидан таълим ва ижтимоий-маданий ҳамда молиявий вазивани бажаради. Мутахассислар тайёрлашга бўлган давлат буюртмаси таълим муассасасига бюджет маблағи ажратиш учун асос бўлади, шунга мувофиқ олий таълим муассасасига бюджетдан маблағ ажратилади. Олий таълим муассасасининг бюджет тизими қуйидаги тамойилларга асосан тузилади: - ички молия тизимларининг методик бирлиги; - кирим ва чиқимлар ҳисоб-китобининг тўлақонлиги; - ошкоралик; - раҳбарият миқёси бўйича бюджет ваколатининг тақсимланиши. Олий таълим ҳақидаги қоидалар олий таълим муассасасининг бюджет тузилиши тамойиллари харажатларни тасдиқлаш тартиби, бошқарув турли даражаси ҳуқуқларини белгилайди. ОТМнинг бюджетдан молиялашнинг меъёрий негизи «Таълим тўғрисида»ги қонун, «Олий таълим ҳақидаги қоидалар» ва «Олий таълим муассаси ҳақидаги намунавий қоидалар»да баён этилган бўлиб, улар олий таълим муассаси ички молия оқими, харажатлар меъёри ва раҳбарият ҳуқукини ташкил этиш айрим масалаларини тартибга солади.

ОТМ раҳбарияти белгиланган ҳуқуқ доирасида ички молиявий муносабатларни тартибга солувчи буйруқ ва фармойишлар бериш ҳуқуқига эга. ОТМ бюджети – тегишли қоидалар билан мустаҳкамланган олий таълим муассаси пул маблағининг ҳосил бўлиш ва сарфланиш шакли.Бюджет олий таълим муассаси учун яхлит ёки қисман юридик шахс ҳуқуқи берилган айрим бўлинма, алоҳида молия ҳисоби учун ажратилган ички бўлинма учун тузилади. Бюджет тизими уч босқичи фарқланади: - умумтаълим муассаси; - айрим бўлинма миқёси; - айрим ишлар, айрим тадбир, айрим объект миқёси. Олий таълим муассасини молиялаш учун маблағ давлат тузилмалари (давлат маблағи)дан келиши мумкин. Олий таълим муассаси бюджет тизимининг ягоналиги ҳуқуқий негиз ягоналиги, таснифлашнинг ягона тизимидан фойдаланиш, хужжатлар ҳисобот ва режали шакли бир хиллиги, умумий бюджет тузиш учун юошқарув босқичлари бўйича зарур статистик ҳисобот тақдим этиш билан таъминланади. Таълим муассаси бюджетдан молиялаш механизми бюджет тузиш ва ундан фойдаланиш ягона қоидасини қўллашга асосланади, бу давлат иқтисодий ва молиявий сиёсати билан белгиланади. ОТМ бюджет тизими ягоналиги турли босқичлар даромадига тушумлардан ажратмалар ва бошқарувнинг анча юқори боскичидан мақсадли ҳисоб рақамига тушумлардан ажратмалардан белгиланган меъёрлар орқали бюджетлар ўзаро бирлашуви билан чекланади. ОТМнинг бюджет даромадлари – маъмурият ёки алоҳида бўлинмаларнинг раҳбарлари тасарруфига тушадиган пул маблағи. ОТМ ҳаражатлари – олий таълим муассасаси, унинг бўлинмаси ёки айрим ходимлар эҳтиёжини таъминлашга йўналтирилган пул маблағи.

Харажатларни даромаддан ошиб кетиши олий таълим муассасаси бюджетдаги камомад (дефицит)ни ташкил этади. Камомадни қоплаш манбаи навбатдаги йил бюджетида тасдиқланади ёҳуд кейинги даврга қарз сифатида ўтказилади. Даромаднинг харажатдан ошиб кетиши олий таълим муассаса фойдасини ташкил этади. Олий таълим муассасасининг фойдаси олиб қуйилиши мумкин эмас. Давлат буюртмаси бўйича ажратилган маблағ харажатлар айрим моддалари бўйича чекланади. Маблағни ресурс турлари ўртасида қайта тақсимлашга йўл қўйилмайди. Бу стипендия фондига, меҳнатга хақ тўлашга, олий таълим муассасини ривожлантириш учун қўйиладиган капитал маблағ ва жорий харажатларга ажратилган маблағга тегишли. Корхона ва ташкилот олий таълим муассасасига жиҳоз ва материалларни, транспорт ва техника воситаларини, молиявий ресурсларни текинга бериши мумкин. Олий таълим муассасаси бу оситаларни мустақил суратда тасарруф этиши мумкин. ОТМ оқилона бошқарув шартлари билан ер майдони, бинолар, жиҳозлар ва бошқа барча тур моддий ресурслар (давлат бюджетидан унга ажратилган), шунингдек, корхона ва фуқаролардан олинган ёки бошқа манбалар ҳисобига харид қилинганлардан фойдаланади ҳамда тасарруф этади. Олий таълм муассасаси олган маблағлари ҳисобидан ўзига зарур бўлган жиҳозлар ва бошқа моддий ресурсларни исталган корхона ёки хусусий шахсдан харид қилиши, ижарага олиши, буюртма қилиши, нақд пулсиз ёки пулли асосдаги хизматларга ҳақ тўлаши мумкин. Илмий фаолиятни амалга ошириш учун олинган давлат (ёки давлатга алоқадорсиз) маблағлардан фойдаланиш тартибини олий таълим муассасасининг ўзи белгилайди, меҳнатга ҳақ тўлаш ва ходимларни моддий рағбатлантириш учун йўналтирилган улуш ҳақ тўлиқ унинг тасарруфида бўлади. Бунда олинган фойда таълим жараёнини ривожлантиришга, шу

жумладан, турли илмий-техникавий ва ижтимоий ривожлантириш, моддий рағбатлантириш ва бошқа фондлар тузиш орқали инвестициялаш мумкин. Олий таълим муассасаси давлат молия маблағи бюджет ҳисоб-китоби Молия вазирлиги, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан назорат қиолинади, белгиланган қоидалар бу маблағлардан мақсадли бўлмаган эҳтиёжлар учун сарфланишига йўл қўймайди. Мақсадли бўлмаган фойдаланиш бюджетни олиш шартларига ёки олий таълим муассасаси ички бюджет тузилиши қоидаларига мос келмайдиган йўналиш ҳисобланади. Масалан, бюджет маблағини илгари олинган тижорат кредитига йўналтириш молиявий хилофлик ҳисобланади. Мана шунинг учун олий таълим муассасалар стипендия ва иш ҳақи тўлаш учун маблағ тушмай қолганда бюджетдан ташқари маблағни жалб эта олмайди. ОТМ кундалик фаолиятида бюджет маблағини тақсимловчи бўлиб, ректор, шунингдек, олий таълим муассаси банк ҳужжатларига имзо қўйиш ҳуқуқига эга лавозимдор шахслари тузилма бўлинмаларининг тўлиқ ёки қисман молиявий мустақилликка эга раҳбарлари ҳисобланади. Бўлинмаларнинг молиявий мустақиллиги олий таълим муассаси мақсадларига эришишининг муҳим воситаси ҳисобланади. Бироқ бу мустақиллик қуруқ мақсаддан иборат бўлмаслиги керак. Бўлинма ва унинг раҳбари мустақилликка эга бўлгач, ўз зиммасига ўз бўлинмсининг ҳам, умуман олий тълим муссасасининг ҳам ривожи масъулиятини олади. Молиявий мустақиллик бўлинма мақсадларини аниқлашни, олий таълим муассасасининг бошқа бўлинмалари билан ўзаро муносабат шартларини, умуман олий таълим муассасаси муваффақиятига кўмаклашувчи мажбуриятларни кўзда тутувчи ўқув илмий фаолият программаларини қабул қилиш билан қўшиб олиб борилади. Олий таълим муассасаларига бериладиган молиявий мустақиллик молиявий лимит белгилаш билан биргаликда ўрнатилади, бу вақт муддатига кўра (ой, учойлик, йил) белгиланади. Бу муддат айрим бўлинмалар учун

харажатлар ҳажмининг чегараси, фаолият йўналиши ёки харажатлар моддаси ҳисобланади. Лимитлар олий таълим муассасаси ресурслари ёки мақсадли жалб этилган маблағ асосида белгиланади. Лимитлар бир йилги бўлинмалар, фаолият йўналиши ёки харажатлар моддаси бўйича чегараланиб ўрнатилади (бўлинмалар бўйича лимитларни ўрнатиш олий таълим муассасаси миқёсидаги буйруқ билан расмийлаштирилади). Олий таълим муассасаси бюджет даромади қуйидагилар ҳисобига ҳосил бўлади: - қабул назорат рақамларига мувофиқ мутахассислар тайёрлаш учун давлат ажратмаси; - малака оширишни давлат молиялаши; - мақсадли ўқув программаларини давлат молиялаши; - корхоналарнинг қўшимча таълим хизматига ҳақ ўтказиши; - айрим фуқароларга қўшимча таълим хизмати кўрсатиш, таълим беришга ҳақ ўтказиш; - олий таълим муассасаси майдони ва ресурсларининг ижараси учун маблағ ўтказиш; - грантлар; - илмий, консультатив ва таълимга алоқадорсиз турли хизматларга ҳақ тўлаш; - моддиймас активларни сотишдан келган даромад; - хусусий мулкни ёки олий таълим муассасасига хусусий мулк қилиб қолдирилган мулкни сотишдан тушган даромад; - бошқа ташкилотлар фаолиятида қатнашишдан келган даромад; - маданий-оммавий тадбир ўтказишдан келган даромад; - бошқа ташкилотлар беғараз ёрдами. Олий таълим муассасалар қўшимча даромад ёки режадан ташқари тушумга эга бўлса, улар биринчи галда қўшимча тушимлар ҳисобига молиялаштириладиган сарфларга йўналтирилади, сўнг кўзда тутилмаган ишларга тўланади, ниҳоят узоқ муддатли қарзларга ажратилади. Қўшимча

маблағлар йўналтириладиган тадбир ва соҳалар устуворлиги Олий таълим муассасаси кенгаши ва унинг ректори томонидан белгиланади. Бу устуворлик олий таълим муассасасининг навбатдаги йиллик иқтисодий режасини тайёрлашда кўзда тутилади. Агар аввал режалаштирилмаган янги тур харажатлар қилиш зарурияти пайдо бўлса, бунда уларни молиялаштириш олий таълим муассасаси кенгаши қарори ёки молиялаш тартиби курсатилган олий таълим муассасаси бўйича буйруқ билан белгиланади. Режада белгиланганидан ортиқ миқдордаги харажатларни молиялаш зарур бўлганда олий таълим муассасаси бўйича молиявий текширув тайинланади, унинг натижаси бўйича молиявий карор қабул қилинади. Бухгалтерия хизматининг режадаги йиллик бюджет харажатлари рўйхатига кирмаган сарфларни молиялашга ҳаққи йўқ. ОТМ давлат идораларидан олган молиявий маблағ бошқа юридик шахсга берилиши мумкин эмас, чунки улар мақсади бошқа юридик шахсга берилиши мумкин эмас, чунки улар максадли ажратилган. Бу шарт устида назорат ваколатли идора томонидан амалга оширилади. Ўз тижорат фаолиятидан олган даромадларини олий таълим муассасаси ўз иҳтиёрига кўра, қуйидагиларни ҳисобга олган ҳолда, фойдаланилади: - маблағни қўлдан чиқариш риски; - кутилаётган даромад миқдорини; - қўлаб-қувватланаётган фаолият соҳасининг жамият, минтақа ва олий таълим муассасаси ривожи мақсадларига мувофиқлаш; - олий таълим муассасасини ривожлантириш бўйича тадбирлардан маблағни олиш туфайли келадиган зарарни; - фойдани, таълимни ривожлантириш учун сарфламаганлик учун қўшимча солиқ тўловларини. Олий таълим муассасаси маблағини бошқа юридик шахсга бериш ёки сармояни бошқа ташкилот устав фондига ўтказиш олий таълим муассасаси кенгашининг қарорини талаб этади.

Олий таълим муассасаларига мутаҳассислар тайёрлаш буюртмаси учун давлат тўлови ёки қўшимча ва бошқа хизматлар учун ўтказиладиган маблағлар умумолий таълим муассасаси тадбирларига ва тузилмавий бўлинмаларга қуйидаги тартибда тақсимланади: - давлат ва давлатга алоқадорсиз молиялашни аниқ истиқболи; - маблағни манбалар бўйича тушишини баҳолаш; - олий таълим муассасаси фаолияти устувор йўналишини танлаш; - меҳнатга ҳақ тўлаш ва стипендиялар бериш харажатлари режавий иҳтиёжини белгилаш; - худудни, биноларни, тармоқларни ва бошқа умумолий таълим муассасаси миқёсидаги объектларни тартибда сақлаш бўйича ишларни режалаштириш; - бошқарув хизмати ва ёрдамчи тузилмавий қисмлар стандарт хизматлари мажмуи қийматини, яъни олий таълим муассасаси режавий молиявий бюджетини тузиш учун етарли унсурларни (бюджетдан ташқари маблағни, марказлашган махсус ҳисоб рақамига тушадиган, уч қисмга ажратилиши лозим: умумий таълим муассасаси тадбирларини қўлаб- қувватлаш, бошқарув ва таъминот хизмати, асосий ўқув бўлинмаларини) белгилаш. Булар давлат ташкилотлари учун республикада белгиланган харажатлар функционал тузилмасига мувофиқ шаклланади; - режадаги ёки ҳисобот вақт оралиғида ташкилот фаолиятини таъминловчи жорий харажатлар; - ташкилот ривожини таъминловчи капитал таъмирлаш; - бошқа ташкилотлар билан молиявий ўзаро муносабатларни таъминловчи кредитлар бўйича тўловлар. Жорий харажатлар унсурлари бўлиб, қуйидагилар ҳисобланади: - меҳнатга ҳақ тўлаш, шу жумладан; - ходимлар ҳақига устама; - меҳнатга қўшимча ҳақ тўлаш; - лавозимдан ташқари ходимлар меҳнатга ҳақ тўлаш;

- ходимларга бошқа хил пул товарлари; иш ҳақига ажратмалар, шу жумладан; - давлат ижтимоий суғуртасига бадаллар; - Давлат бандлик фондига бадаллар; - Таъминот нарсалари ва материаллари харид қилиш, шу жумладан; - девон анжомлари; - юмшоқ жиҳозлар; - бошқа сарф материаллари; - хизмат сафари ва иш бўйича қатнов; - транспорт хизмати тўловлари; - алоқа хизмати тўловлари; - коммунал хизмати тўловлари; - бошқа хизматларга тўловлар, шу жумладан: - бино ва хоналарни жорий таъмирлаш; - қарзлар фоиз тўлови; - аҳолига трансфертлар, шу жумладан: - моддий ёрдам бериш; - стипендиялар; - овқатланиш учун тўловлар; - ёзги дам олишни қўллаб-қуватлаш учун тўлов; - бошқа трансфертлар. Капитал сарфлар жиҳозлар сотиб олиш, капитал қурилиш ва капитал таъмирлашдан юзага келади. Қуйидаги капитал сарфларнинг унсурлари ҳисобланади: - жиҳозлар сотиб олиш, шу жумладан: - ишлаб чиқариш ускуналари; - ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган жиҳозлар; - капитал қурилиш, шу жумладан: - турар жой; - ишлаб чиқариш объектлари;

- ижтимоий-моддий ва маиший мақсадлардаги объектлар; - маъмурий объектлар; - капитал таъмирлаш, шу жумладан: - турар жой фонди; - ишлаб чиқариш объектлари; - ижтимоий-маданий ва маъиший хизмат объектлари; - маъмурий объектлар; - ер сотиб олиш ва моддиймас активлар, шу жумладан: - ер; - номоддий активлар. Ташкилотларнингмолиявий муносабатлари кредит ва унга тўловлар орқали ҳисобга олинади. Фаолиятнинг бу соҳасини акс эттирувчи сарфлар унсури қуйидагиларни ўз ичига олади. - кредитлар бериш; - кредитлар қайтариш; Бюджет маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш олий таълимни молиялаш тизимини такомиллаштиришнинг зарур шартдир. Шу муносабат билан бирга таълим савиясини ошириш, молиявий маблағларни шакллантириш ва сарфлашнинг энг оқилона шакл ва усулларидан фойдаланиш ва уларни иш амалиётига тадбиқ этиш айниқса муҳимдир. 2. Олий таълим муассасаларининг бюджетдан ташқари маблағи Таълимнинг янги модели, бозор иқтисодиётига ўтиш таълим молия- иқтисод механизмининг шакллантириш, хусусан, бюджетдан молиялашга бюжетдан ташқари манбаи қўшимча қилишни ва жиддий ўзгаришларни талаб қилади. Ћозирги вақтда олий таълим муассасаларини молиялашнинг қўшимча бюджетдан ташқари манбаларини жалб этишдаги фаолияти тобора тижорат тасига эга бўлмоқда, гарчи тижорат фаолиятининг асосий мақсади ҳамон интелектуал, ўқув, илмий, маданий ва ишлаб чиқариш имкониятини сақлаш ҳамда ривожлантириш мақсадида олий таълим муассасаларини

молиявий барқарорлигини таъминлашдан иборат бўлса-да Демак вазифа шундан иборатки, таълимни бошланғич тижорат билан уйғунлаштиришнинг самарали шаклини топишдир. Давлат таълим дастури ва стандартлари доирасида таълим хизмати кўрсатиш олий мактабга маблағ тушадиган манба ҳисобланади. Бу – олий таълим муассасаларига пуллик қабул, мутахассислар тайёрлаш. Мазкур ишни амалга ошириш корхоналар, ташкилотлар ва мулкни барча турдаги муассасалари билан шартнома тузиш асосида олиб борилади, бу иқтисодий тавсифдаги кплаб масалаларни, хусусан, пул ўтказиш муддати, унинг миқдори, харажатлар ва уларни қоплаш, пул маблағи сарф-харажатлари моддаси, шартномаларни юридик тўғри расмийлаштирилиши, томонларнинг ҳуқуқ ва мажбурятларини белгилаш, шартномага амал қилмаслик жавобгарлиги, «пул тўлайдиган» ва «тўламайдиган» талабалар ўртасидаги муносабатни ҳисобга олиш ва ҳ.к.ни хал этиш билан боғлиқ. Бозор муносабатлари шаклланиши шартида мутахассислар тайёрлаш соҳасида нарх ҳосил бўлиши уларни тайёрлаш қанчага тушишлигини белгилаш, мутлақо янгича маъно касб этади ва уч ҳолатни ҳисобга олган ҳолда қуйидагича ёндошишни тақазо этади: - давлат буюртмаси бўйича мутахассислар тайёрлаш амалга ошириладиган бюджетдан молиялаш меъёрлари; - ихтисослар, олий таълим муассасалари жойлашган ўрин, профессор- ўқитувчилар таркиби, моддий-техника негизи ва ҳ.к.лар бўйича фарқланадиган муайян таълим муассасасида мутахассислар тайёрлашга сарф бўладиган амалдаги харажатлар; - тайёрлаш учун ҳақ ўз ичига иш ҳақидан юқори бўлган миқдорни олиши мумкин. Буюртмачи учун инсон капитали назариясига мувофиқ мутахассислар тайёрлаш учун ҳақ, бу инсон капиталига қўйилма, инвестиция, улар пул даромади нуқтаи назаридан, келгуси натижани таъминлайди. Табийки, бундай инвестицияда муайян таваккалчилик бор. Бу шуни англатадики, олий

таълим муассасаларига мутахассис тайёрлаш учун иш ҳақидан ортиқ маблағни тўлаб, буюртмачи бунда олий таълим муассасаси билан фойдани бўлашиб олади, олий таълим муассасаси эса келгусида фойданинг тақсимланишида иштирок этади. Шартнома бўйича мутахассис тайёрлаш олий таълим муассасаларининг корхоналар билан муносабатларини ривожлантиришнинг мумкин бўлган бир талай имкониятларидан биридир. Бу бозор иқтисодиётини шаклланиши шароитларида тубдан ўзгаради, чунки, бу икки тузилманинг бир-бирига зурурлиги ва манфаатдорлиги юзага келади ҳамда ошиб боради. Ћозирги вақтда таълимни ишлаб чиқариш билан уйғунлашуви, мутахассислар тайёрлашнинг кўп босқичли тизимига ўтиш, таълим турли босқичларини молиялашга янгича ёндашиш ишлаб чиқилган. Бу мутахассислар тайёрлашни бюджетдан ташқари молиялашнинг умумий йўналишини очиб беради, у қуйидагичадир: касбий тайёргарлик даражаси қанча юқори бўлса, унинг учун шунча катта улушнинг бюджетдан ташқари молиялаш ўз зиммасига олиши керак. Олий мактабни молиялашнинг бошқа манбаи таълим учун ўқитганларнинг ўзи ҳақ тўлашидир. Олий таълим муассасалари тўловлари тўловнинг турли шаклларини жорий этиш масаласини ҳал этишда Ўзбекистонда республикаси «Таълим тўғрисида»ги қонунининг 4-моддасига амал қилади. Таълим учун ҳақ тўлаш муаммоси олий мактаб мутахассислар салоҳиятини сақлаб қолишга салмоқли хисса қўшувчи тижорат тузилмасисиз ҳал этилиши мумкин эмас. Уларнинг молиявий ёрдами баъзи ҳолларда жуда салмоқли бўлади. Ўқитувчилар, аспирантлар ва талабаларни тижорат корхоналари ишида қатнашишга жалб этиш ўқув жараёнини мавжуд иқтисодий амалиёт билан қўшилишига имкон яратади, ўқитувчилар таркиби юқори даражада касбий малакага эга бўлиши ва уни сақлаб туришга кўмаклашади. Тижорат корхоналарида тушимлар айрим ҳолларда олий таълим муассасаси моддий-техникавий негизини мустаҳкамловчи муҳим

манба ҳисобланади (ижара ҳақи, фойданинг бир қисмини олий таълим муассасини ривожлантириш фондига ўтказиш). Тижорат тузилмалари туфайли олий таълим муассасаларида таъмирлаш-тиклаш ишлари, техника ва жиҳозлар сотиб олиш имкони пайдо бўлади. Тижорат корхоналари олий таълим муассасаси фани муаммоларини хал этишда фаол қатнашади, жамоанинг юқори малакали илмий ва ишлаб чиқариш тизимини яратишдан моддий манфаатдорлигини оширишда ёрдам кўрсатади. Бироқ олий таълим муассасаси тижорат тузилмаларини бунёд этиш ва улар фаолият кўрсатишидан олий мактабнинг мақсади: мутахассислар тайёрлаш сифатини ошириш ва илмий тадқиқотлар юқори даражаси билан боғлиқ бўлиши лозим. Олий таълим муассасалари орасидаги мавжуд касбий ва бошқа фарқларга қарамай тижорат тузилмалар фаолиятидан юқори фойда олиш учун олий таълим муассаси ва унинг тижорат тузилмаси амалий фаолияти модели тузилди. Бу моделда икки талқин – тижорат тузилмалари олий таълим муассасаси таркиби эканлиги; тижорат тузилмаси бундай бўлмаслиги кўзда тутилган. Ћар икки талқин олий таълим муассасаси ва тижорат тузилмаси ўртасидаги бутун муносабатлар мажмуини аниқ ифодалайди. Ћозирги пайтда кенг қўланаётган ижара муносабатлари олий мактабда, бир томондан, олий таълим муассасаси моддий-техника негизи етарлича ривожланмаганлиги, иккинчи томондан, мавжуд мулкий муносабатлар ва амалдаги қонунчилик ҳужжатлари туфайли чекланган. Бу ҳужжатларда эса олий таълим муассасалари фақат мустақил тадбиркорлик фаолияти натижасида сотиб олинган мулкни тасарруф этиши мумкинлиги кўзда тутилган. Бу вазиятни ўзгартириш олий таълим муассасалари ижара ҳуқуқини ривожлантириши мумкин бўлади. Бунинг учун, аввало, улар мулкий ҳуқуқи доирасини кенгайтириш лозим. Олий таълим муассасалари, бунинг учун, фақат, ўзларига оператив бошқариш учун берилган мулкдан мустақил

фойдаланибгина қолмай балки, уларни мустақил тасарруф ҳам этишлари лозим. Шунда олий таълим муассасалари ҳақиқий мулк эгасига айланади, кенг эркинлик олади, юқори даражада ташаббус кўрсатади, мулкдан фойдаланишнинг самарадорли усулларини топади, демак унинг масъулияти сезиларли даражада ошади. Олий мактабни қўшимча молиялашнинг муҳим манбаи бўлиб, ташқи иқтисодий фаолият ҳисобланади. Халқаро алоқаларни кучли марказлаштирилган бошқарувдан тўла мустақил муносабат олиб боришга ўтказилиши олий таълим муассасаларининг ташқи фаолият оли боришини кучайтиради, бу фаолият асосини ўқув жараёни, тадқиқот, ахборот хизмати ташкил этади. Бу илмий-техникавий шартномалар, республика олий таълим муассасаларининг чет эл олий таълим муассасалари ва фирмалари билан тадбиркорлик битимлари тузишини кескин оширади. Чет мамлакатлар учун мутахассислар тайёрлаш ҳам бюджетдан ташқари маблағ келишининг муҳим манбаи ҳисобланади. Шу муносабат билан чет элликларни ўкитиш қанча туришлигини аниқлаш зарурияти вужудга келади. Муаммо шундаки, чет эл фуқороларини ўқитишнинг энг қуйи даражада тўланадиган хақ миқдорини белгилаш талаб этилади. Албатта, чет элликларни ўқитиш ягона қийматини маъмурий тарзда белгилаш мумкин эмас, чунки турли олий таълим муассасаларига бериладиган имтиёзлар турличадир. Лекин улар ҳозиргача тўплаган тажриба асосида белгиланади ва уйғунлаштирилади. Ћақ тўлаш масаласи олий таълим муассасалари берилган диплом сифати, уни халқаро ташкилотлар, ишбилармонлар дунёси, жамоатчилик томонидан тан олиниши масаласи, олий таълим муассасалари халқаро аккредитациядан ўтказилишига боғлиқ. Эркин ташқи иқтисодий фаолият олий таълим муассасаларига чет эл сармоясидан фойдаланиш, зарур жиҳозлар харид қилиш, шунингдек ўқув жараёнини сифат жиҳатдан такомиллаштириш имконини беради. Бундан ташқари ташқи иқтисодий фаолият натижасида қўлга киритилган валюта олий таълим муассасаларига кенг халқаро алоқаларни йўлга қўйиш, чет элда

ўтадиган конференцияларда қатнашиш, талабаларга республикадан ташқарида тажриба орттириш имконини беради, яъни, умуман Узбекистон олий мактабни ва фанининг жаҳон таълим тизимига уйғунлашувига қўмаклашади. Ћўжалик шартномаси тузиш асосида саноат корхоналари ва илмий- тадқиқот муассасалари билан илмий-техникавий ҳамкорлик қилиш олий таълим муассасасини бюджетдан ташқари молиялашнинг анъанавий ва муҳим манбаларидан ҳисобланади. Илмий тадқиқотларни фаоллаштириш, уларни амалга оширишнинг янги шаклларини топиш, ҳозирги замон тараққиётига мослаш кўпгина олий таълим муассасаси учун молиялашнинг қўшимча манбаини излашнинг асосий йўналиши бўлиб келмоқда. Илмий- тадқиқот олиб бориш фаолияти ҳамон олий таълим муассасасини молиялашнинг қўшимча манбаи бўлиб қолмоқда. Шундай қилиб, бозор иқтисодиёти шароитида олий таълим муассасасининг вазифаси тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш в олиб бориш бўйича катта ва турли-туман ишларни амалга олиш, молиялашнинг бюджетдан ташқари манбаларини излаш ва жлб этишдан иборатдир. Олий мактабда бюджетдан ташқари молиялашни янада кенгайтириш ва такомиллаштириш, тижорат фаолиятини ривожлантириш ишлаб чиқариш билан уйғунлашишнинг турли шаклларидан фойдаланиш билан боғлиқ. Бунда мутахассислар ва раҳбарлар малакасини ошириш ва қайта тайёрлаш бўйича фаолиятни ташкил этиш алоҳида аҳамият касб этади (истиқболда ҳам шундай бўлиб қолади), бу эса меҳнат ҳамда таълим хизмати бозордаги вазиятни мутахассислар тайёрлаш ва малакасини ошириш талабларининг ўзгаришига тезкорлик билан мослашиш учун ўрганишни талаб этади. Олий мактаб кучли интелектуал негиз ва ишлаб чиқариш, фан ва техникаининг барча соҳалари бўйича мутахассис ходимларга эга. Шунинг учун молиялашнинг бюджетдан ташқари қўшимча манбаларини жалб этишда, асосийси, олий таълим муассасаси фаоллиги ҳисобланади. Чунки сусткашлик бугунги, бозор рақобати кучайган кунда олий таълим

муассасасини истиқболдаги тараққиётдан маҳрум этиши мумкин. Талабалар, аспирантлар ва ўқитувчиларни молиялашнинг бюджетдан ташқари манбаларини излаш ва жалб этиш бўйича ишларга кенг тортиш мазкур фаоллик кўринишларидан биридир. Юқорида айтилганлардан ташқари тўлов асосида таълим хизмати кўрсатиш, ноширлик фаолияти ва бошқалар ҳам бюджетдан ташқари анъанавий манба саналади. Бюджетдан ташқари фаолият асосий турларининг қуйидаги йўналишлар бўйича таснифлаш мумкин: 1. Таълим хизмати соҳаси: - таълимнинг тўлов-контракт шакли; - олий таълим муассасасига киришга тайёрлов; - корхоналар билан шартнома асосида мутахассисларни тақсимлаш; - иккинчи олий маълумот олиш; - турли хил бизнес-мактаблар ташкил этиш; - чет тилларни жадал ўрганиш курсларини ташкил этиш; - махсус сертификатлар бериладиган курсларда қўшимча таълим бериш (программачилар, бухгалтерлик, аудиторлик ва ҳ.к.); - жисмоний ва юридик шахслар учун тўлов асосида консультациялар ташкил этиш; - пулли қисқа муддатли курслар ва семинарлар ташкил этиш. 2. Илмий-ишлаб чиқариш фаолияти: - хўжалик шартномаси асосида илмий-тадқиқот ишлари; - консатинг ва маълумотнома-ахборот фаолияти; - минтақаларда юқори технологияни жорий этиш билан боғлиқ тадбиқий фаолият; - илмий жиҳозлар ва скуналар лизингини ташкил этиш; - ҳукумат муассасалари, бошқарувнинг ҳудудий идоралари ёки тижорат тузилмаларининг буюртмасига кўра фанлараро мужассама тадқиқотлар; - кичик ва ўрта бизнесга илмий-техникавий ёрдам кўрсатиш;

- илмий-техниквий парклар ва янгиликлар инкубаторийларини ташкил этиш; - тижорат ва хўжалик ҳисоби асосидаги илмий-тадқиқот ташкилотлари билан якка тартибдаги шартнома бўйича илмий ишлар олиб бориш; - олий таълим муассасаси олимларининг кашфиёт ва ихтироларига патент ва лицензия сотиш; - тижорат фирмалари ва корхоналар билан илмий-тадқиқот марказлари ва лабораториялар ташкил қилиш; - чет эллик инвесторлар билан ҳамкорлик қўшма корхоналар тузиш; - тўлов асосида илмий-амалий конференция ва семинарлар ташкил этиш; - олий таълим муассасаларининг таълим ва илмий-тадқиқот хизматларини реклама қилиш; - аудиторлик фаолиятини ташкил этиш; - Ўзбекистон республикаси қонунчилигида ман этилмаган илмий-ишлаб чиқариш тавсифидаги бошқа инновация фаолияти турлари олиб бориш. 3. Ташқи иқтисодий фаолияти: - чет эллик талабалар, аспирантлар, магистрлар ва тажриба орттирувчилар таълимини ташкил этиш; - хорижий олий таълим муассасалари билан ҳамкорликда факультетлар ташкил қилиш; - хорижий шериклар билан қўшма корхоналар тузиш; - чет эл жамғармалари билан олий таълимни қўллаб-қувватлаш программаларида қатнашиш; - Ўзбекистон талабаларини чет эл олий таълим муассасаларига юбориш; - турли хил чет эл инвестициясини жалб этиш. 4. Тижорат фаолияти: - дарсликлар, ўқув-услубий ва илмий-оммабоп адабиётлар чоп этиш; - даврий нашрлар чиқариш; - реклама фаолияти ташкил этиш; - бўш хоналарни ижарага бериш;

- хоналар узоқ муддатли ижараси (лизинги); - таътил вақтида бўшаб қолган ётоқхоналарни ижарага қўйиш; - мажлислар зали, аудиторияларни конференция, пулли машғулотлар ўтказиш учун ижарага бериш; Талабалар, ходимлар ва аҳоли учун хизмат соҳаси: - умумовқатланишни ташкил этиш; - соғломлаштириш масканларининг даволаш, соғломлаштириш хизмати; - спорт мажмуилари ва ўйингоҳлар хизмати; - маиший хизмат (сартарошхона, кимёвий кир ювиш, косибчилик ва ҳ.к.); - пулли болалар боғчаси ва майдончаси ташкил этиш; - тижорат ташкилотларига олий таълим муассасаси рамзи, реквизитларидан фойдаланиш ҳуқуқини бериш. 5. Ћомийлик: - корхона, ташкилот ва хусусий мулк барча туридаги фирмалардан ҳомийлик маблағларини жалб этиш; - жиҳозларни беғараз бериш (аудио-видео, компьютер оргтехникаси, ўқув-амалиёт ускуналари, ёзув қоғозлари ва ҳ.к.); - кутубхона жамламасини тўлдириш (дарсликлар, ўқув қўлланмалар, каталоглар, бадиий адабиёт ва ҳ.к.); - чет эл инвестициясини жалб этиш (кичик босмахона, автотранспорт, ўқув-амалиёт жиҳозлари, ўқув адабиётлари). 6. Олий таълим муассасалри Мураббийлар кенгашишини ривожлантириш жамғармаси: - давлат корхоналарининг кўнгилли бадаллари; - кооператив ташкилотлар кўнгилли бадаллари; - фуқаролар кўнгилли бадаллари; - чет эл инвесторларининг кўнгилли ҳомийлик бадаллари; - Мураббийлик кенгашининг чет эл фирмалари билан қўшма корхоналаридан келадиган даромад;

- Тижорат банклари ва бошқа молия муассасалари берган кредитлар; - Мураббийлик кенгаши номига келган бошқа тушимлар. Фаолият турли кўринишларини ва молиялашнинг қўшимча манбаларини жалб этишни кенгайтириш бўйича барча чораларни кўриб, олий таълим муассасалари ҳаддан зиёд тижоратга берилиб кета олмайдилар, чунки, олий мактаб жамиятнинг муҳим ижтимоий институтидир, у жамиятнинг ақлий ва маънавий салоҳиятини оширади. Шунинг учун уни тижоратлаштириш йўналиши уставда кўрсатилган фаолият мақсад ва вазифаларига зид келмаган тақдирдагина ўзини оқлаган бўлади, уни қайта шаклланишига олиб келмайди. 3. Олий таълим муассасасининг бюджетдан ташқари фаолиятини бошқариш Олий таълим муассасасининг бюджетдан ташқари фаолиятини бошқаришнинг муҳим усули бўлиб, ресурс усули, хусусан, молиявий усул ҳисобланади. Давлат олий таълим муассасасида ресурслар тузилиши меҳнат ва моддий ресурслардан ташкил топади. Масалага анча кенг ёндошилса, яъни ахборот тўпловчи ресурслар имкони ва ресурслар бошқа турларини айтиш мумкин. Булар муайян маънода иккиламчилар, чунки, оқибатда, бари бир ходимлар меҳнати ёки улар фаолиятининг моддий шартлари атрибути сифатида намоён бўлади, шу муносабат билан моддиймас активларни ажратиб кўрсатиш зарур, шунингдек, унинг таркибидаги интеллектуал мулкни ҳам таъкидлаш жоиздир. Хусусан ишлаб чиқариш омили сифатидаги олий таълим муассасаси ходимлари тадбиркорлик қобилиятини ҳисобга олиш талаб этилади. Ресурслар моддий қисмида, биринчи галда, бюджетдан ташқари фаолият ҳисобига шаклланган молиявий ресурслар муҳим ўрин тутади. Ўқув-илмий-ишлаб чиқариш мажмуи сифатидаги олий таълим муассасаларининг ресурс(актив)лари ўзига хослиги қуйидагилар: - номоддий активлар аҳамияти сезиларли ва тобора ошиб бормоқда;

- лаборатория-эксперимент жиҳозларидан саноатдагидек жадал фойдаланила олмаслиги; унинг нодирлиги, юқори киймати ва ликвидлиги, бу олий таълим муассасаси маҳсулотнинг рақобатбардошлигини пасайтиради; - инсон капиталининг нодирлиги ва юқори малакаси, яъни илмий- педагог ходимлар; уларни, бир томондан, меҳнат ресурси сифатида гарчи олий таълим муассасасида қиммат туриши, иккинчи томондан, талабалардек арзон иш кучи мавжуд бўлади; - олий таълим муассасаси барча тур ресурслари (ҳам меҳнат, ҳам моддий) чекланганлиги, булар бюджетдан ташқари фаолиятга жалб этилиши мумкин. Мазкур ресурслар фақат мутлақгина эмас, балки нисбий ҳам. Чунки улардан асосан бюджетдан молиялаштириладиган таълим ва илмий жараёнда фойдаланиш устувор ҳамда мажбурий ҳисобланади, бунда бюджетдан ташқари фаолиятни ташкил этиш қийинлашади. Замонавий иқтисод ресурс(актив)ларига оид қуйидаги тушунчалардан фойдаланилади: асосий, айланма, номоддий. Моддиймас активлар, булар узоқ муддат фойдаланиладиган ва даромад келтирадиган хўжалик фаолиятида фойдаланиладиган моддий бўлмаган объектлардир. Моҳияти, бу – тадқиқот ва ишланмалар олдиндан келадиган натижалар. Хужалик оборотига жалб этилиб, нарх қийматига эга бўлиб, улар моддиймас активга айланади. Амалдаги бухгалтерия ҳисоби ҳақидаги қоидага мувофиқ моддиймас активлар таркибида ер майдонидан,патент, лицензия, товар белгиси, ноу-хау, программавий маҳсулот, монопол ҳуқуқ ва имтиёз, хусусий фаолиятнинг лицензиявий тури ва ҳ.к.дан фойдаланиш ҳуқуқи бўлади. Моддиймас активлар таълим иқтисодида муҳим жиҳатларидан бири бўлиб қолади. Номоддий активларни бошқариш асосий фондларини бошқариш билан чамбарчас боғланиб кетади. Интеллектуал мулк ва унинг муҳофазаси, патентлар ва ноу-хау билан савдо қилишни кенгайтириш ҳақидаги қонунчилик ривожланган сари ахамият касб эта бошлайди. Шуни таъкидлаш муҳимки давлат ОТМ тизимида интеллектуал

мулк ҳуқуқининг субъекти бўлиб, ОТМнинг ўзигина эмас, балки, илмий- педагогик ходимларнинг бир қисми ҳам ҳисобланади. Бу ОТМдаги бюджетдан ташқари фаолият жараёнидаги иқтисодий муносабатни мураккаблаштирилади. Молиявий ресурслар айланма активларнинг бир қисми ҳисобланади ва бир ттмондан ОТМни сақлаш ва ривожлантиришни, иккинчи томондан, бюджетдан ташқари соҳадаги ишлаб чиқариш жараёни узлуксизлигини таъминлайди. ОТМ молиявий ресурсларни шакллантириш манбаи, умумий тарзда, қуйидагилардир: - бюджет маблағлари, яъни турли даражадаги бюджет маблағлари давлат таълим стандартларини таъминлашга ажратилган маблағ ва таъсисчи (давлат) пул бадаллари; - турли хил бюджетдан ташқари фаолиятини амалга оширишдан олинган маблағлар; - таълим учун тўлов; - банклар ва бошқа кредитлар кредити; - юридик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий хайриялари ва мақсадли бадаллар. ОТМ молия механизми тузилишига давлат молия сиёсати сезиларли таъсир этади. Давлат бошқарув механизмида ҳам бюджет тўловлар, ҳам бюджетдан молиялаш бирдек муҳимдир. Бюджет тўловлар ОТМ ўз молия базасини сафарбар этишини татбиқга солади, шундай қилиб ўз тасарруфида қолган хусусий молиявий ресурслар улуши миқдорига таъсир этади. Амалдаги қонунчилик олий таълим муассасаси тадбиркорлик ва тадбиркорлик бўлмаган фаолиятини солиққа тортишнинг турли тизимини ўрнатади, молия ресурсларини сафарбар қилиш кўламини турли фаолиятлар самараси нисбатига боғлиқ қилиб қўяди. Бу олий таълим муассасасига фаолиятнинг тадбиркорлик тури, хусусан, пулли таълим хизмати ва илмий тадқиқотларни ривожлантиришга имкон беради.

Бюджетдан молиялаш умумдавлат ресурсларини жалб этиш ҳисобига олий таълим муассасалар ривожи имкониятларини тартибга солади ва бу билан унинг сифат ҳамда миқдор кўрсаткичларига таъсир этади. Бюджетдаги маблағи ҳисобидан олий мактабни молиялашни тўлиқ амалга ошириш имкони йўқлигидан давлат олий таълим муассасаси бюджетдан ташқари фаолиятига солиқ имтиёзи белгилайди ва мазкур фаолиятни рагбатлантиради. Амалдаги қонунчиликка кўра белгиланган солиқ имтиёзи бир неча йўналишга эга: - олий таълим муассасалари, бюджетдаги ташкилот сифатида, бир қатор тўловлардан, уларнинг бюджетдан ташқари фаолиятидан қатъий назар, тўловлар (ер учун тўлов, мулк солиғи ва ҳ.к.)дан озод қилиш; - давлатнинг ўзи учун ҳам, ОТМ учун ҳам муайян муҳим фаолият йўналишларига давлат солиқ имтиёзини белгилаш (пулли таълим хизмати, таълим соҳасидаги ўқув-тарбия жараёни билан боғлиқ хизматлар, хўжалик шартномаси асосидаги илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ва ҳ.к.). - бюджетдан ташқари фаолиятдан келадиган фойдани сарфлаш йўналишлари билан солиқ имтиёзларини белгилаш (Лтмга қайта инвестициялаш ширти билан бюджетдан ташқари фаолиятнинг бир неча туридан олинадиган фойда солиқдан озод этилиши). Қонун, айниқса, давлат мулкини ижарага беришдан келган даромаддан фойдаланишни қаттиқ назорат қилади, бу даромадлар тўлигича ОТМнинг ривожини таъминлаш ҳамда ўқув-тарбия жараёнини такомиллаштиришга йўналтирилишини мажбурий қилиб қўяди. ОТМ маъмуриятнинг бюджетдан ташари фаолиятни ташкил этишдаги вазифаси солиқ имтиёзи бўйича йўналишларни ва фаолият турини ҳамда ОТМ чекланган ресурслари (меҳнат, моддий, молиявий ва б.)ни қайта тақсимлашдан, шунингдек, таълим ва фан соҳасидаги ОТМ стратегик режадан келиб чиқиб фойдани қайта инвестициялашдан иборатдир. Ресурсларга талаб тузилмаси бюджетдан ташқари фаолият асосий йўналишлари қуйидагилардан далолат беради:

1. Пуллик таълим хизмати аввало меҳнат рресурслари – юқори малакали илмий-педагогик кадрларни, моддий ресурслар –ўқув майдони ва жиҳозларни талаб этади. Бошланғич даврда молиявий ресурслар бўлиши шарт эмас., чунки, таълим хизматига олдиндан ҳақ тўланди. Бошқа ҳолат – тегишли таълим фаолиятига лицензия зарурлиги муҳим, яъни моддиймас активлар, таълим фаолиятига мутлоқ ҳуқуқ шаклида ОТМга (унинг ходимларига эмас) таъллуқли бўлиб, бу ОТМга тегишли қўшимча даромад келтиради. 2. Илмий-ишлаб чиқариш фаолияти ОТМда юқори малакали илмий ходимлар, ишлаб чиқариш майдони ва ускуналар, айланма молиявий маблағ бўлишини талаб этади, чунки буюртмачилар тайёр маҳсулотга ҳақ тўлайди. Шуни таъкидлаш жоизки, бюджетдан ташқари фаолият, қоидага кўра, ОТМга сезиларли даромад келтирмайди, чунки мутаносиб тарзда даромад тақсимланадиган бозор ва ресурслар тузилмасидаги кучли рақобат бунга тўсқинлик қилади (меҳнат ресурсраининг нархи юқори, бошқа ИТИга бевосита сарфлар ҳам кўп), бироқ ОТМ учун у асосий фаолиятини сақлаш учун муҳим. 3. Тижорат фаолияти молиявий боғлиқ бўлмаган ресурслар (эркин хусусий пул маблағи)ни талаб этади, бундан ташқари майдонлар, ходимларнинг тадбиркорлик таланти ҳам зарур. Шунга кўра мазкур фаолиятдан келган даромад ҳам тақсимланади. Олий таълим муассасаси ички тақсимот усулига икки хил ёндошиш мавжуд: марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган тақсимланиш, бунда тузилмавий бўлимларни сақлаш ва ривожлантириш мажбуриятлари ҳам кўзда тутилади. Даромад кўплаб манбалардан олинганда ва кўрсатилган хизмат учун ҳақ шаклини олганда, молияни бошқариш тобора мураккаблашганда ва мужассам бўлганда, ташқи ўзгаришларга тез мослашувчан ва қобил бўлганда марказлаштирилмаганлик афзаллиги яққол кўринади. ОТМнинг тузилиши айни шу тарздадир. Олий таълим муассасасида мухтор таркибий бўлимлар мавжуд бўлса, бюджетдан ташқари

фаолиятни икки босқичнинг бошқариш даромадини тақсимлаш тегишли даражасини белгилайди: олий таълиммуассасаси марказлашган ва таркибий бўлимлар марказлаштирилмаган фондларини шакллантиради. Иккинчи томонлан, молиявий оқимларнинг икки бошқа даражаси(босқичи)ни фарқлаш зарур: товар ишлаб чиқариш, иш, хизмат бажариш, бунда олий таълим муассасаси маҳсулоти таннархи ва фойда шаклланади; фойдани тақсимлаш ва сарфлаш босқичи. Бюджетдан ташқари фаолият даромадини тақсимлаш қуйидагича амалга оширилади: аввало, олий таълим муассасаси тушган маблағни давлат ва таълим муассасаси ўртасида тақсимлайди, турли даражадаги бюджетга солиқлар жўнатади ва бюджетдан ташқари фондлар (пенсия, ижтимоий суғурта, бандлик фонди)га тўловларни амалга оширади. Солиқ ва тўловлар мажбурий ва марказлашган тарзда ОТМ бухгалтерияси ҳисоб рақамидан амалга оширилади. Қолган маблағ олий таълим муассасаси (марказлаштирилган бюджетдан ташқари маблағ) ва унинг бюджетдан ташқари фаолият билан банд таркибий бўлинмаси (бўлинма маблағи) ўртасида тақсимланади. Тақсимот мутаносиблиги фаолиятга жалб этилган ресурс (меҳнат, моддий ва моддиймас ресурс)ларга мулкий ҳуқуқ, бўлинмаларнинг ОТМни сақлаш ва ривожлантириш бўйича мажбуриятидан, ОТМ ва товар ишлаб чиқариш, иш, хизмат бажаришда иштирок этган бўлинма марказлаштирилган қисми ҳақиқий харажатларидан (таннарх) келиб чиққан холда олий таълим муассасаси раҳбарияти томонидан белгиланади. Олий таълим муассасаси бюджетдан ташқари маблағининг марказлашган қисмини шакллантириш бюджетни шакллантиришдаги давлат механизмига ўхшаш амалга оширилади, яъни, биринчидан олий таълим муассасаси таркибига ягона ўқув-илмий-ишлаб чиқариш мужассамаси (ЯЎИИМ) сифатида кирувчи ташкилот, корхона муассаса даромадидан «солиқлар» йиғиш ҳисобига, бунда муайян даражада олий таълим муассасаси капитали қатнашади; иккичидан, давлатга қарашли олий таълим муассасаси ва унинг таркибий бўлинмаларининг бюджетдан ташқари

даромаднинг бир қисмини марказлаштириш ҳисобига марказлаштирилган қисмини шакллантириш учун иқтисодий асос бўлиб, олий таълим муассасаси асосий фондларига амортизация ажратмалари, бюджетдан ташқари фаолиятига жалб этилаётган ресурслар эгаси сифатидаги олий таълим муассасасининг фойдадаги марказлаштирилган улуши, шунингдек, муҳтор таркибий бўлинмалари бюджетдан ташқари фаолиятига марказлашган тарзда хизмат кўрсатиш бўйича олий таълим муассасаси накладной харажатлари (бухгалтерия, ходимлар бўлими, бюджетдан ташқари бўлим, таъминот бўлими, хўжалик хизмати, коммунал хизмат ва ҳ.к.) ҳисрбланади. ЯЎИИМ ичидаги юридик шахслар ўртасидаги муносабат фақат иқтисодий ўзаро фойданли тарзда шаклланиши мумкин, лекин ҳамиша маъмурий эмас, балки ҳуқуқий бўлади. Маъмуриятнинг олий таълим муассасаси ичидаги иқтисодий сиёсатда муносабатлар уччала субъекти манфаатларини ҳисобга олиши керак: - давлат мулкининг эгаси ва текин олий таълим кафолати сифатида, мустақил, ўзига етарли таъминланган ўзи ривожланадиган муассаса сифатида олий таълим муассасаси (тижоратга алоқадорсиз) ва ўз иҳтиёжи ва манфаати билан шахс сифатидаги олий таълим муассасаси ходимлари: иқтисодиёт таъбири билан айтганда, давлат, бюджетдан ташқари фаолиятидан келган фойданинг муайян қисмини олий таълим муассасаси текин ўқитишни таъминлашга сарфланишини талаб қилиш ҳуқуқига эга; олий таълим муассасаси ўз марказлаштирилган даромад қисми ҳисобидан бюджет тизимини, уни сақлаш ва стратегик ривожи учун тўлдиришга мажбуб, ходимлар эса ўз шахсий эҳтиёжларини қондириш, шунингдек, олий таълим муассасасидаги қулай инфратузилм, шу жумладан ижтимоий эҳтиёжлари учун етарли бўлган мехнат ҳақларини олишлари лозим. Янгича мулкий муносабатлар олий таълим муассасаси ичидаги даромад тақсимоти механизмининг иқтисодий асоси ҳисобланади. Чунки уччала субъект – давлат, олий таълим муассасаси, шахс меҳнат, моддий, моддиймас ресурсларига қонун билан мустаҳкамланган мулкий

ҳуқук эгаси ҳисобланади. Шундай қилиб, давлат олий таълим муассасасига оператив бошқариш ва муайян мақсадлар учун бериб қўйилган мулк ҳуқуқига эга: олий таълим муассасаси эса бюджетдан ташқари фаолиятидан алоҳида балансда олий таълим муассасаси мулкини жамғаради, олий таълим муассасаси ходимлари эса ўз мехнат ва интеллектуал мулклари, хусусий мулки ҳуқуқига эгалик қилади, бундан ташқари ўз иштирокида бунёд этилган олий таълим муассасаси мулкига жамоа аъзоси сифатида муайян муносабатда бўлади. Бюджетдан ташқари фаолият жараёнида мулкнинг бу муносабатларининг мажмуи (асосан, булар илмий-ишлаб чиқариш фаолияти ва таълим хизматининг бир қисми) олий таълим муассасаси мулкий муносабатлари иккинчи ва учинчи босқичига тааллуқли. Бу муносабатлар анча мураккаб ва тузилмавий бўлинмалар, шу жумладан, мухторлаш учун накладной харажатлар ҳамда даромаддан марказлаштирилган фондга ажратмалар белгилашда ҳисоб-китобни талаб этади. Бу тўловлар мажмуи, иш ва хизмат кўламининг ўсишини рағбатлантиради, мухтор бўлинмалар ишининг иқтисодий шароитини ЯЎИИМ таркибидаги ташкилот – юридик шахсникидан қулайроқ қилади. Хўжалик шартномаси накладной харажатлари асосидаги илмий тадқиқотлар ва тажриба-конструкторлик ишлари иш ҳажмини ўсишига муносабат, ўзгарувчан ва шартли тарзда, доимийга бўлинади (амалда иш хажми ўзгаришига боғлиқ бўлмайди, масалан, амартизация ажратмалари, хоналарни сақлаш ва ҳ.к.). Бу вазиятлар олий таълим муассасаси маъмуриятига ИТТКИ кўлами ошгани сари мухтор таркибий бўлинмалар учун накладной харажатларининг ставкасини пасайтириш имконини беради, лекин бу пасайтириш олий таълим муассасаси амалдаги харажатларидан ошмаслиги лозим. Ўз маблағи ҳисобидан олий таълим муассасаси таркибий бўлинмалари жиҳозлар сотиб олишнинг ўсиши ҳам бу бўлинмалар учун наладной харажатларини пасайтиради.

Мазкур маблағлар ҳисобидан илмий жиҳозлар олинадиган хўжалик шартномаси асосидаги ишлар бўйича харажатлар тузилмаси қўшимча рағбатлантиришни жалб этади. Бу жиҳозлар шартнома муддати тугагач олий таълим муассасаси балансида қолади. Хўжалик шартномаси бўйича ИТТКИ ларда накладной харажатлари ставкасини белгилашда буни албатта ҳисобга олиш лозим. Марказлаштирилган фондга даромаддан ажратмаларнинг миқдори ҳам олий таълим муассасаси маъмурияти ва таркибий бўлинмалар раҳбарлари ўртасида ҳисоб-китоб ҳамда келишув учун асос бўлади. Агар бўлинма бу даромадни олий таълим муассасаси стратегиясини ҳисобга олиб, ўзига қайта инвестиция қилса, унда уни тўлиқ марказлаштиришдан маъно йўқ. Таркибий бўлинмаларнинг олий таълим муассасасига тўловлар мажмуи энг қуйи чегараси бюджетдан ташқари фаолияти жараёнида олий таълим муассасасининг харажатлари миқдоридан кам бўлиши мумкин эмас, юқори чегараси эса, олий таълим муассасасининг товар, иш хизмат бозоридаги рақобати билан чекланади, чунки бу улар қийматини оширади. Тўловларнинг оқилона миқдорини белгилаш раҳбариятдан маҳорат талаб этади. Чунки бюджетдан ташқари маблағ давлат олий таълим муассасаларини молиялаш манбаларидан бирга айланади, бу маблағларни ҳисобга олмай, умуман, олий таълим муассасаси кирим ва чиқимларини режалаштириш мумкин эмас. Ўз навбатида, бюджетдан ташқари маблағларни сарфлаш йўналишини режалаштириш олий таълим муассасаси бюджет маблағи тўғрисидаги маълумотсиз самарали бўлмаслиги мумкин. Олий таълим муассасаси бюджет маблағи етарли бўлмайди, бундан ташқари, сарфлаш эркинлиги чекланган. У давлат томонидан фақат олий таълим муассасаси ходимларига иш ҳақи, талабаларига степендия, олий таълим муассасасининг коммунал хизмат (иссиқлик, сув, электроэнергия, алоқа ва ҳ.к.) харажатларига йўналтирилади, яъни олий таълим муассасаси ижтимоий функцияси берилади, унинг ривожланиши учун ҳеч қандай имкон бермайди.

Бошқача айтганда бюджетдаги пуллар «тушовланган» бўлади.Бюджетдан ташқари – боғланмаган (эркин) маблағ стратегик ривожланиш режасини амалга оширишнинг асосий манбаи ҳисобланади. Давлат олий таълим муассасалари учун бошқарувнинг икки босқичдаги тузилмасига кўра энг самарадор бўлиб, олий таълим муассасасининг яхлит бюджетидан (марказлашган қисм биринчи босқич ва унинг мухтор таркибий бўлинмаси марказлашмаган қисм)дан иборат бюджеттизими ҳисобланади. Олий таълим муассасаси бюджет тизими даромад маблағлари улар табиати (барча босқичдаги бюджет маблағлари, бюджетидан ташқари маблағ)га, келиб чиқиш ўрни (муайян таркибий бўлинма)га, шунингдек бюджетдан ташқари фаолият йўналиш ва турига кўра тақсимлашни кўзда тутади, бу режалаштирилаётган товар ишлаб чиқарилиши, иш, хизмат бажарилиши учун олий таълим муассасаси талаб қиладиган ресурслар ҳисоб-китоби билан қўшиб олиб борилади. Шундай қилиб, бюджетнинг сўл қисми қаерда, қайси бўлинмага нимани ҳисобидан, қандай ҳажмда даромад қисми шаклланишини яққол кўрсатади. Бюджетнинг ўнг қисми аслида олий таълим муассасасини сақлаш ва ривожлантириш стратегик режасини акс эттиради, муайян топшириқлар, режанинг мақсадли дастури қайси босқичда (олий таълим муассасаси марказида ёки унинг таркибий бўлинмасида) амалга ошишини ва бунинг учун қандай пул ресурслари ажратилишини кўрсатади. Олий таълим муассасаси кирим чиқимлари бир жинсли белги- хўжалик ёки ишлаб чиқариш (масалан, капитал қўйилма, иш ҳақи ва ҳ.к.) ҳамда мақсадли тайинлов (ўқув, илмий ижтимоий программа) бўйича гуруҳланади. Олий таълим муассасаси бюджет тизимини ишлаб чиқариш ва амалга ошириш ошкора, маслаҳатлашув асосида бўлиши ва шу тарзда овоз беришнинг демократик усули билан қарор қабулқилишни кўзда тутади. Вақти вақти билан назорат ўтказиш, ҳисоб бериш олий таълим муассасаси ресурсларидан самарали фойдаланишни оширади ва даромадларни тақсимлашда келишмрвчиликлар келиб чиқишини олдини олади. Олий

таълим муассасаси бюджет тизимини режалаштириш жараёнида олий таълим муассасасининг бюджетдан ташқари эркин маблағи муҳим ўрин тутади. У давлат олий таълим муассасасига молия оқими йўналишида амалда таъсир этишга имкон беради. Бюджетни режалаштиришнинг бошқа ўзига ҳос томони – фаолиятнинг муайян йўналиши бўйича бюджетдан ташқари даромаднинг мақсадли йўналиши: масалан, ижарадан келадиган даромад маъмурий-хўжалий ишлари бўйича проректор тасарруфига келиб тушади ва олий таълим муассасаси моддий-техника негизини сақлаш учун сарф қилинади: хўжалик шартномаси асосида ИТТКИдан келган даромад ИИ бўйича проректор тасарруфига тушади ва мақсадли программаларга сарфланади. Стратегик режаларни молиявий таъминлаш, яъни ўз мақсадини ишлаб чиқариш, ўз вазифасини адо этишни амалга оширишга олиб келувчи харакатлар ва қарорлар мажмуи олий таълим муассасаси бюджет тизими (даромад ва харажат ягона рўйҳати)ни ишлаб чиқаришда марказий вазифа ҳисобланади. Стратегик режалаш – олий таълим муассасаси келажагини стратегик олдиндан кўра билиш, ташқи муҳитга мослашиш, олий таълим муассасаси ички ташкил этилиши. Ресурсларнинг йўналиши қисқа муддатли тадбирлар ёки стратегик режани амалга ошириш йўналиши белгилар экан олий таълим муассасаси бюджет тизимида ҳар қандай ҳолда ҳам қуйидагилар кўзда тутилади: - молиялаш манбаини ошириш ва режалаштириш (диверсификация); - мавжуд ресурслардан янада самарали фойдаланиш, жорий харажатлар тузилмасини такомиллаштириш; - ресурсларни ҳам қисқа муддатли юқори фойда келтирувчи лойиҳаларга, ҳам узоқ муддатли стратегик программаларга инвестициялаш; - олий таълим сарфларини уларни қисқартириш ва ресурсларни тежаш ҳисобига камайтириш; - самарадорликни ҳисоблашда ташқи омиллардан фойдаланиш.

Бозор иқтисодиёти шароитларида молияни малакали бошқариш молиявий менежмент олий таълим муассасаси учун тобора ахамиятлироқ бўлиб бормоқда. Чунки бюджетдан ташқари молия уналишлари ҳақидаги стратегик қарор қайта инвестициялаш хусусидаги қарор, яъни моддий техник негизни интенсив ривожлантириш ва олий таълим истиқболли йўналишлари бўйича илмий педагогик ходимлар тайёрлаш олий таълим муассасасида бозор талабига эга бир қатор ихтисосликлар очиш имконини беради, бу ўз навабатида олий таълим муассасаси даромадларини оширади. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида олий таълим муассасаси ресурсларини бошқариш – мураккаб вазифа. У олий таълим муассасаси активлари кўрсаткичлари ва баҳолаш тамойилларини ишлаб чиқишни, уларни инвентаризациялаш, моддий техника негизини аниқ тасаввур этиш, олий ўқув юрт ресурсларидан мақсадли ва самарали фойдаланиш талаб этади. Фақат, давлат ташқи солиқ сиёсатини ҳисобга олиб бюджетдан ташқари фаолият йўналишлари ва турлари мажмуини бошқариб ҳамда улар бўйича олий таълим муассасасининг чекланган ресурсларини самарали тақсимлаб, шунингдек, рағбатлантирувчи иш ҳажмини ва марказлаштирилган фондга қайта инвестициялаш ички тўловлар миқдорини белгилаб, олий таълим муассасаси ўзи танлаган стратегик ривожланишига мувофиқ энг юқори даромадга эга бўлади. Бу ҳол таълим даражасини оширади деб фараз қилинади, чунки талабалар университетларга анча юқори талаблар қўяди, олий таълим муассасалари эса ўз навбатида таълим жараёнига катта эътибор қаратади. Ваҳоланки талабалар олий таълим тизимида ва кейинчалик ўз иш ҳақлари ошишини кутишлари мумкин, бутун бунёда улар таълим харажатларини молиялаш адолатли ва оқилона деб ҳисоблайди. Ўртача олганда меҳнатнинг анча юқори самарадорлигини ва умуман аҳоли даромади анча юқори бўлишини таъминловчи меҳнат ресурслари таълим харажатлари бир қисмини хукумат молиялаши фойдасига ишончли далилдир. Амалдаги баҳслар хукумат ва талабалар (улар ота-оналари)нинг адолатли нисбати

хусусида боради. Кўпинча ғарб мамлакатларида бу нисбатдаги улуш ҳозирги вақтда талабалар ҳисобидан молиялашни ошириш, ҳукумат ҳисобидан камайтириш томон ўзгармоқда. Шундай қилиб талабаларни янги тартибда бюджетдан молиялаш ҳолати юзага келмоқда, бу ўз навбатида таълим харажатларини тобора катта қисмини бюджетдан қоплашга олиб келади. 6.01-жадвал Буюк Британия, АҚШ ва Франция университатларида таълим даромадлари манбаларининг тузилиши (%да) № Манба номлари Буюк Британия А ҚШ Фран ция 1 2 3 4 5 1 Давлат ҳаражатлари жами: шу жумладан Марказлартирилган лавозим ҳаражатлари маҳаллий 85,5 84,0 - 1,5 51 ,1 16 ,5 30 ,5 4, 0 99,0 96,2 - 2,8 2 Ћусусий компаниялар ва ҳайрия ташкилотларнинг харажатлари 2,5 6, 9 - 3 Ўқувчиларнинг ўз харажати 8,0 20 ,3 1,0 4 ОТМларнинг ўз харажати - 11 ,4 - 5 Бошқа манбалар 4,0 10 ,4 - Баъзи мамлакатларда талабаларга кредит бериш тизими ривожланмоқда. Талабалар учун молиялаш вазиятининг кескинлашуви охир оқибатда, улар ўз таълим олишлари учун сарфларнинг бир қисмини ўз иш ҳақлари ҳисобидан коплашга интилмоқдалар. Бу ўз навбатида таълим муддати ошишига ва таълимнинг анча мослашувчан моделига талабни ўсишига

таъсир этмоқда. Бироқ талабалардан олинадиган ҳақ таълим муассасаларида, 20%ни қопламоқда (хусусийларда – 35%). Харажатларнинг қолган қисми бошқа давлат ва хусусий манбалардан қопланади. Кўпчилик мамлакатларда олий таълим муассасасини давлат молиялашдаги бюджет тақчиллиги йилдан йилга сақланиб келмоқда. Шунинг учун олий таълим муассасаларига молиялашнинг қўшимча манбаларини излаб топиш ҳуқуқи берилмоқда ва бунга уларга ҳар томонлама ёрдам кўрсатилмоқда. Тижорат фаолияти турли шаклларда амалга оширилмоқда: - университет майдонлари ва жиҳозларидан конференция ва бошқа жамоатчилик тадбирлари ўтказишда фойдаланиш; - олий таълим муассасаларига қарашли ерларга, олий таълим муассасаларидан ёки уларга хизмат кўрсатишда фойдаланувчи фирмалар тузиш; - олий таълим муассаса мутахассисларини тижорат компанияларига консультациялар ўтиши; - аҳолига қўшимча таълим хизмат кўрсатиш; - буюртма илмий-тадқиқот ишлари ва бошқаларни бажариш; Бухгалтерия ва солиқ ҳисоботлари қонунийлигини таъминлаш учун, олий мауассасаларига тегишли тижорат фирмаларида шундай иш олиб борилмоқда ва олинган фойда олий таълим муассасаси тасарруфига тушмоқда. Университетларга даромад келтирувчи самарали тизим барпо қилиш йўлида амалий мураккабликлар юзага келмоқда, масалан, олий таълим муассасалари ва фирмалар ўртасидаги даромадни тақсимлаш. Маълумки, агар университет барча даромадни олиб қўйса, бундай даргоҳда ҳеч ким фирма очмайди. Тижорат фаолиятидан келган даромад қайта инвестицияланса, солиқ имтиёзлари муҳим аҳамият касб этади. Бино, лаборатория, кутубхона, компьютер марказлари ва профессорлар қўшимча лавозимини жалб этмай олий таълим муассасига талабалар қабул қилиш миқдорини ошириш олий таълим муассасаси самарасини оширишнинг энг

осон йўли. Бундай усулдан 70-80 йилларда Германия ва Буюк Британияда кенг фойдаланилади. Бу ўзини оқлаган бўлади, қочонки, сафарбар этилган олий таълим муассасаси ходимлар томонидан қўллаб-қувватланса. Бироқ, кўпчилик университетларда ўқитувчи-профессор таркиби илмий-тадқиқот ишларида қатнашади, улар кўпгина тадқиқот институтларида банд, шу туфайли мазкур усул ўз имконини тугатади. Объектив сабабларга кўра университет бошқа вазифасини чекламай туриб, ўқитувчилар юкламасини ошириш мумкин эмас; талабалар сони фақат қўшимча ресурслар ҳисобига оширилиши мумкин. Мана шунинг учун, масалан Буюк Британия ва бошқа мамлакатларда 60-йилларда таълим тизими жуда қиммат усул-мутлақо янги институт (университет)лар бунёд этиш йўли билан кенгайтирилган. Анча кейинроқ эътибор мутахасисларни қуйидагича усулда тайёрлашни кўпайтиришга қаратилади: - курслар муддатини қисқартириш; - ёзда ўқитишни ҳам қўшганда академик йилни чўзиш; - кечки ўқув шаклидан кенг фойдаланиш; - катта гуруҳлардаги талабаларга маъруза ўқиш (етарли ҳажмдаги жойсиз бу мумкин эмас) ва бунга қўшимчаси сифатида компьютерларда ўқитишдан фойдаланиш, бу кўп миқдордаги ўқитувчиларни талаб этмайди; - сиртқи таълим шаклидан кенг фойдаланиш. Бу тадбирларнинг кўплиги ҳали кўриб чиқиш ёки жорий этиш арафасида, лекин уларга хизмат кўрсатиш омилининг мавжудлиги Ѓарбда расмий фикрнинг ривожланиш йўналишини кўрсатади. Шубҳа йўқки, мавжуд ёндашишлар баъзиларидан бошқа яқин келажакда фойдаланадилар. Шуниси яққол аёнки, етарли ресурсларсиз самарадорликни ошириш учун тазйиқ ўтказиш, шунга олиб келиши мумкин, оқибатда ҳам таълим сифати, ҳам тадқиқотчилар фаолияти олий таълим муассасаларида жуда пасайиб кетади. Мана шуниннг учун самарадорлик жадал суръатлар билан ривожланган мамлакатларда вақти вақти билан таълим ва илмий жараённинг сифатини баҳолаб беришга қилинади.

Масалан, Буюк Британияда, шундай баҳолаш натижасида фақат олий таълим муассасаларига ўз фаолиятини қандай яхшилаш тўғрисида тавсиялар берилибгина қолмай, балки бюджетда ҳам айрим ўзгаришлар қилинади. Хусусан, бу мамлактда мунтазам равишда барча олий таълим муассасаларни рейтинг баҳолаш ўтказилади ва бу тоифадаги университетлар гуруҳини миллий тенглаштириш жадвали нашр этилади. Юқори рейтингли ёки таълим сифати учун юқори бал олган олий таълим муассасаси қўшимча маблағ олади. Япония тажрибасига назар ташлайлик. Бунда бюджет маблағини қаттиқ тежалишига кўзимиз тушади. Таълим тизими мамлакат бюджети мажмуи учун нисбатан арзон тушади: япон ҳукумати ялпи миллий маҳсулотнинг 5,5-6,0 % ни таълимга сарфлайди, бу рақам АҚШда 7,1 % ни, Буюк Британияда7,7 % ни ташкил этади. Шунга қарамай япон ўқитувчилари ва талабалари кўп кўрсаткичлар бўйича (таълим олишга тааллуқли) бошқа мамлакатлардаги ўз тенгдошларидан устунлик қиладилар. Япония таълим тизимининг асосий афзаллиги иқтисодга-институционал ўзига хосликка боғлиқ. Давлат ва хусусий шўъба нисбати ва таълим муассасаларини молиялаш ўзига хос тарзда. Давлатга алоқадорсиз шўъбанинг аҳамияти бошланғич таълимдан олийсига томон ошиб боради. Япониядаги олий таълим элтар бўлиб, барча хоҳловчилар ҳам ўқий олмайди. У ҳам давлат, ҳам хусусий олий таълим муассасаларига таянади. Япон ҳукумати таълимни олий мактаб тизимига қолдирган: давлат университетлари асосан табиий фанлар, инженерлик фанлари асосида мутахасислар тайёрлаш билан шуғулланади; давлатга алоқадорсиз университетлар, одатда, гуманитар, ижтимоий-иқтисодий ихтисосликлар бўйича мутахасис тайёрлайди. Далат кўпроқ маблағ талаб этадиган ихтисослик олишни таъминлайди. (Маълумки, замонавий муҳандис тайёрлаш, айтайлик юрист ёки бухгалтер тайёрлашдан қимматга тушади). Шундай қилиб, таълим тизими ўзини таълим соҳасидаги бозорнинг имконсизлигидан муҳофаза қилади. Хусусий таълим муассасалари кўп

маблағ талаб этувчи назарий фанлар билан боғлиқ ихтисосликка эга бўлишга шароит яратмаслиги мумкин, бунга бошланғич сарфларнинг тўлдирмаслиги ҳолати сабаб бўлиши мумкин. Давлат таълим стандартларини давлатга алоқадорсиз шўъба сарфи минимал даражада бўладиган қилиб белгилайди. Бу таълим тўланадиган ҳақнинг пасайишига, давлатга алоқадорсиз таълимга талаб ошишига, бунинг давлатга алоқадормас университетлар кўпайишига олиб келади. Бунга дотация сиёсати ҳам кўмак беради, шунингдек қиммат тушмайдиган ихтисосликда ўқитишга лицензия бериш сиёсати, ўқитувчилар малакасига қўйиладиган талабнинг юқори эмаслиги ҳам ёрдам беради, булар ҳаммаси оқибатда иш ҳақини тежаш, битта ўқитувчига тўғри келадиган талабалар миқдори ошишига имкон беради. Шуни таъкидлаш керакки, ўз муваффақияти учун япон таълим тизими сезиларли даражада ҳам бошқарув тизимидаги, ҳам давлатга қарашли бўлган ва бўлмаган таълим муассасаларида менежмент маданияти юқорилигидан миннатдор бўлса арзийди. Олий таълим муассасаларини молиялаш манбалари (давлат ва хусусий манбалар) қайтиб консурциум, олий таълимни тадқиқ, этувчилар ва ЮНЕСКО- нинг олий таълим бўйича Европа маркази (СЕПЕС) фикрини киритиш ўринлидир. Улар аралаш молиялаш соф давлат ёки соф хусусий молиялашдан афзалдир, бунда аралаш молиялаш ҳам давлат, ҳам хусусий таълим муассасалари учун маъқул келади деган фикрга келдилар. АҚШдаги олий таълим муассасаларни молиялаш тизими бу борада анча эътиборга моликдир. Тарихдан шундай бўлдики, биринчидан америка коллежлари хусусий корпорациялар эди, улар ўз сиёсати ўз стандартлари ва тартиб-қоидаларини давлатдан холи тарзда ишлаб чиққанлар. Лекин урушдан кейинги даврда давлат олий таълим муассасаларида талабалар сони кўпайди. Агар 1950 й. барча талабанинг 49 % и хусусий коллеж ва университетларда таълим олган

бўлса, кейинги давлат маҳаллий коллежларнинг тармоғи кенгайгач, нисбатан ўзгарди: давлат олий таълим муассасаларидаги талабалар ҳиссаси 78 % дан ошди. Олий маълумот олганлик ҳақида диплом берувчи АҚШ нинг 3500 олий таълим муассаси ярмидан кўпи хусусий корпорация. Булар бўйича маъсулият машҳур собиқ битирувчилар ва бошқа хусусий шахслардан иборат мураббийлар зиммасига юкланган, улар филантропик ёрдам кўрсатадилар. АҚШдаги кўпгина машҳур университетлар-Гарвард, Стэнфорд, Йельсе, Чикаго университетлари ва кўпгина нуфузли коллежлар- Анхерст, Уильямс, Чарлстон коллежлари хусусий шўъбага қарашли бўлиб, сезиларли даражада ҳайрияларни оладилар ва юқори мавқега эгадир. Бу ҳол уларга таълим учун юқори хақ олиш ва йиғимларга (90-йиллар бошида 20 минг доллардан юқори) эга бўлиш имконини беради. Кейинги ўн йилликда АҚШда хусусий олий таълим муассасаларининг сони давлатникига қараганда анча тез ўсди, лекин унда таҳсил олувчи талабалар сони, биринчи галда, ҳақ тўлаш юқорилиги ва шундай дипломни давлат таълим муассасасида олиш мумкинлиги туфайли мунтазам қисқармоқда. Бундан ташқари АҚШ хусусий олий таълим муассасалари ўз хажмига кўра давлатга қарашлиларникидан анча кичик. Америка олий таълим муассасаларини молиялаш беш манбадан амалга оширилади: - федерал бюджет ва маҳаллий ҳукумат бюджетидан ажратилган маблағлар; - талабаларнинг таълим ва хизмат учун тўловлар; - олий таълим муассасасининг ўз фаолиятидан келган даромадлар; - филантропик ташкилотлар ва хусусий шахслар хайриялари; - хусусий ташкилотлар ва шахслар тузган махсус фондлардаги жамғармалардан фоизлар. Олий таълимга давлат ёрдами ўртача 40-45%ни (олий таълим муассаси умумий даромадида) ташкил этади ва куйидагича тақсимланади: федерал ҳукумат бюджетидан – 10-15%, штатлар бюджетидан – 20-30% ва ҳокимият

маҳаллий бюджетидан – 2-5%. Федерал ёрдам, америкалик мутахассаслар хулосасига кўра, аслида фойда туфайли эмас, балки зарурат туфайли шаклланган ва ҳозирги миқдорига етган, чунки бевосита таълим миллий манфаатларга хизмат қилади, миллий қариятнинг муҳим унсури ҳисрбланади. Олий таълим давлат ёки хусусий шўъбасининг кўп ёки кам самарадорлиги хусусида бир хил маълумот ёки даъволарнинг ўзи учрамайди. Ћусусий таълим муассасалари кўп мамлакатларда ҳам нисбатан давлат таълим тизими устун мамлакатлар натижасига ўхшаш натижа кўрсатадилар, хусусий таълимнинг анча кенг тарқалган на иқтисодда, на таълим соҳасида анча қаноатланарлик натижасига олиб келмайди. Таълимнинг ижобий натижалари, одатда, ташкил этиш омилига боғлиқ. Муаммо хусусий шўъбанин давлатнинг олий таълим бошқариш тизимига жорий этиш динамикасига ва ўз демократий тавсифини йўқотмаслигига эриша олишидир. Шундай қилиб, мумтоз университетлар ривожи умужаҳон уналиши сўнгги ўн йилликларда таълим иқтисодда, қўйидаги умумиййўналиши сўнгги ўн йилликларда таълим иқтисодиётида, қуйидаги умумий йўналишни таъкидлашга имкон беради: 1. Европа кўпчилик мамлакатларида кейинги қатор йилларда олий таълимни молиялашда, нисбатан, баъзи бир жойларда мутлоқ пасайиш юз берди. Бу Европа ва Шимолий Америка мамлакатларидаги баъзи умумий иқтисодий пасайиш билан боғлиқ. Жаҳоннинг йирик университетлари фақат ижтимоий соҳада эмас, балки ўз профессорларини хизмат сафарига юбориш, четдан таклиф этишда ҳам тежамкорлик қилмоқдалар. Масалан: Германиянинг фахри бўлмиш Гейдельберг унивеситети барча ўқув-илмий лабораторияларида ҳар бир лаборатория университетга қанча маблағ келтиришини мунтазам таҳлил этиб боради, ўзини оқламаган лабораториялар ёпилади.

2. Кўпчилик ривожланган мамлакатлардаги олий таълим муассасалари давлат молиялайдиган Укув-илмий ва маданий марказдан, тобора, корхонага ҳос хусусиятларга эга бозор иқтисодиётининг иқтисодий субъектига айланмоқда; таркаибий бўлинмалар самарадорлиги ва иқтисодий мақсадга мувофиқлигини баҳолаш ўтказилмоқда. Таълимнинг турли шакллари бўйича мутахассислар таёрлаш тармоғи тадқиқ этилмоқда, таълим учун табақалашган ҳақ тўлаш усули кўриб чиқилмоқда. 3. Кейинги йилларда олий таълим муассасалари таклиф этаётган таълим хизмати кескин ошади, шу жумладан олий таълим муассасасини тугатгандан кейинги таълим доирасида. Бу жараённи юқори малакали мутахассисларга талаби ошган давлат ҳам, ўз ходимлари малакаси оширишдан манфаатдор давлатга алоқадорсиз шўъба ҳам қўллаб- қувватланмоқда. Олий таълим муассасалар, шу жумладан иқтисодийлари ҳам, қўшимча таълим хизмати кўрсатишдан манфаатдордирлар. АҚШда, масалан, диплом олгандан кейинги ва қўшимча таълим хизмати кўрсатишдан балавриатдаги таълимдагидан кўра кўпроқ маблағга эга бўлинади. 4. Олий таълим муассасасининг, ўзлари давлат молиялашига камроқ муҳтож бўлаётганлари, кўпроқ хусусий ишлари эвазига маблағ топишлари туфайли мухтор бўлишига интилишлари давлат томонидан ошиб бораётган назорат билан мунтазам назорат тартиби барпо этилмоқда. АҚШда, масалан, турли аккредитация агентликларининг (касбий ёки худудий), иши рағбатлантирилмоқда. Францияда таълимнинг баҳолаш бўйича махсус миллий қўмита тузилди. Ўз-ўзини назорат учун савол ва топшириқлар 1. Ўз таълимингизни молиялашни яхшилашга йўналтирилган чораларни сўзлаб беринг. 2. Олий таълим муассасасининг минтақа таъсири йўналишини айтиб беринг.

3. Олий таълим муассасасини молиялашнинг қандай маблағларини биласиз? 4. «Бюджет ташкилотларини молиялаш тартибининг такомиллаштириш тўғрисида»ги қарорга мувофиқ молиялашнинг янги тартибида нималар қўзда тутилади? 5. Олий таълим муассасаси бюджет тизими нималар ҳисобига тузилади? Бюджет босқичларини айтинг. 6. Олий таълим муассасаси бюджет даромади нима ҳисобга ташкил топади. 7. Жорий харажатлар ва капитал харажатлар унсурларини айтиб беринг. 8. Бюджетдан ташқари маблағ келадиган манбаларини тавсифлаш? 9. Олий таълим муассасаларида бюджетдан ташқари фаолият турлари қандай таснивланади? 10. Бюджетдан ташқари бошқарувнинг ресурс усули нимадан иборат? 11. Номоддий актив нима? 12. Олий таълим муассасаси бюджетдан ташқари фоалиятидан келган даромад қандай тақсимланади? 13. Бюджетдан ташқари маблағнинг марказлаштирилган қисми қандай шаклланади? 14. Олий таълим муассасаси стратегик режасини таъминлаш ҳақида сўзлаб беринг? 15. Ривожланган мамлакатларда олий таълимни молиялаш қандай омилларга кўра белгиланади? 16. Ривожланган мамлакатларда олий таълим муассасаларида таълим даромадлар тузилишини айтинг? 17. Хорижий олий таълим муассасасида тижорат фаолияти шаклда амалга оширилади? 18. Буюк Британиядаги олий таълим муассасаларини молиялашнинг ўзига хос жиҳатларини айтиб беринг.

19. АҚШ, Япониядаги таълимни молиялаш тизими ҳақида нима биласиз? 3. Олий таълим тизимида маркетинг 4 . Маркетинг соҳасида истиқболи Маркетинг-бюджетдан ташқари маблағларни жалб қилиш бўйича фаолиятнинг энг муҳим йўналишларидан бири. Маркетингда ҳам бошқа амалий фанлардан ва иқтисодий фаолият соҳасидаги каби муфассалик, аниқ далиллар, катта аҳамият касб этади. Булар кўпинча ҳал қилувчи омилга айланади, лекин одатдаги тушунчага кўра улар «ортиқча» ҳисобланади. Маркетинг, бу бозор фаолияти фалсафаси ва шу билан бир вақтда ҳаракат учун амал қилинадиган қўлланма. Бозорга оид ва бошқа муаммоларни ечиш учун катта имкониятлар яратиб, маркетинг ўзидан тўлиқ ва тўғри фойдаланиш учун катта тайёргарлик, ижодий ёндашишни талаб қилади. «Маркетинг» тушунчаси шакл ва усуллар кенг кўламини қамраб олади. Булар одамлар, ташкилотлар, умуман жамиятнинг мунтазам ўзгариб турадиган эҳтиёжларини алмашлаш асосида таъминлайди. Маркетинг қуйидагиларни қамраб олади: - бозор муносабатларига алоқадор инсон фаолиятинининг моҳияти, тамойиллари, усуллари ва функцияси; - маркетинг фаолиятиниг стратегия ва тактикаси; - режалаштириш- маркетинг режаси ва унинг тури, маркетингдаги дастур-мақсадли усуллар; - товар-товар тушунчаси, товар турлари, товарнинг мавжудлик даври, сифат, рақобатбардошлик, товар сиёсати, товар турини бошқариш, сервис; - товар ҳаракати ва уни сотиш-товар ҳаракати тизимининг унсурлари, товар ҳаракатланиш йўналишлари, товар ҳаракатини бошқариш, товар сотишни ташкил этиш;

- нарх ва нарх ҳосил бўлиши-маркетинг фаолиятида нарх, нарх ошиш усуллари, нарх ҳосил бўлиш масалалари. Нарх сиёсати; - талабнинг шаклланиши ва сотувни рағбатлантириш, реклама ва унинг вазифаси, реклама тури, кўргазма ва аукцион, реклама тадбирларини режалаштириш, реклама бюджети; - информация таъминоти, хизмат турлари бўйича бозор айрим сегментлари доирасида мужассама тадқиқот, юридик шахлар ва жисмоний шахслар, бозорни таҳлил қилиш ва истиқболи; - Маркетинг фаолиятини ташкил қилиш – ташкил қилиш тамойиллари, ташкилий тузилмалар; - Маркетинг бошқаруви ва назорати, бошқарув ва назорат тури, вазиятли таҳлил, маркетинг тафтиши ва .ҳ.к. Маркетинг тизимида истиқболи – бозорни атрофлича ўрганишнинг асосий ва якуний босқичи. Унинг асосий натижаларига иқтисодий программа асосланади. Республикада кечаётган ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар шароитида, меҳнат бозорининг шаклланишида мутахассислар тайёрлаш, ишга жойлаш ва бандлиги жараёнини давлат бошқаруви воситалари айниқса аҳамиятли бўлиб қолади. Мазкур муаммоларни мутахассисларга талабни истиқболи тизимини тузиш, ишлаб чиқариш талабини ҳисобга олиб, «Буюртмалар портфели»нинг шаклланганлиги, бу талабнинг талабларини олий таълим муассасадари, минтақалар, касблар бўйича қабул миқдори билан мутаносиблиги, давлатнинг иқтисодиётини бошқариш тизимига уғунлашган маркетинг хизмати ишини жонлаштириш, истиқсод турлари тармоғи бўйича олий ва ўрта махсус маълумотли мутахассислар тайёр ҳолида асосий нисбатларни ишлаб чиқиш ҳал этади. Истиқболи тизими иқтисоднинг турли тармоқлари бўйича мавжуд аҳвол ва ривожланиш истиқболи асосида мутахассисларига бўлган талабни аниқлайди ва шакллантиради. Унинг вазифаси маълумотлари қабул қилиш

ва қайта ишлаш ва шу асосда таълим фаолияти бўйича бошқарув қарорларини асослаш ҳамда унинг кейинги ривожланишини истиқболи. Бозор иқтисодиёти шароитида рақобатбардош мутахассисларнинг меҳнат лаёқатини таъминлаш миллий ва чет эл таълим тизимини қиёсий таҳлилини ўтказиш, таълимни ислоҳ қилиш жараёни ривожини кузатиш йўли билан амалга оширилади. Муаммони ҳал этиш ижтимоий иқтисодий соҳада стратегик мақсадларга эришиш даражасини мунтазам кузатиб бориш, республика иқтисодиётини қисқа, ўрта ва узоқ муддатга истиқболи асосида ривожланиши асосий йўналишларини белгилаш билан ҳам боғлиқдир. «Истиқбол» тушунчасининг талқини кўп. Баъзилар «истиқбол – объект ривожи ҳақидаги илмий фараз» дейди, учинчи бировлар «истиқбол – объект келгусидаги аҳволнинг тавсифи» ёки «истиқбол – ривожланиш истиқболини баҳолаш» дейди. Истиқбол усулининг талқини, жаҳонда, бундан ҳам кўп – юздан ортиқ. Истиқболга келажак ҳақида эҳтимолий мулоҳаза қилиш ҳосдир. Бу ё қабул қилинажак қарор доирасини белгилашда, ё ривожланиш талқини ёҳуд муқобиллигини топишда намоён бўлади. Истиқбол ва режалаштириш ўртасидаги ички алоқа ва боғлилик ва уларнинг фарқини илғаш муҳимдир. Истиқболнинг илмий-аналитик тавсифи унинг ривожланган туридан функционал фарқини белгилаб беради. Истиқболнинг вазифаси – нима бўлишини айтиш. Режалаштиришнинг вазифаси – барча эҳтимоллардан нима бўлиши кераклигини танлаш. Истиқболнинг режадан биринчи қатъий фарқи шу. Истиқбол ва истиқболли режалаштириш объекти кўпинча, гўё истиқбол ва лойиҳалаш уфқлари сингари мос келиб қолади. Илмий истиқболларни муҳокама қилиш иқтисод ривожи режасини ишлаб чиқиш билан, қўшиб олиб борилиши керак. Бу билан истиқболнинг бошланғич, режа олди аҳамияти белгиланади.

Иккинчи фарқ – режалаштиришга нисбатан истиқболнинг аввалгилик тавсифи. Режалаш директив кучга эга. План – давлат қонуни. Истиқбол тавсия хусусиятига эга, аналитик вазифа бажаради, бунда истиқболнинг режадан учинчи фарқи намоён бўлади. Режа бир талқинли, истиқбол эса, кўпталқинли, эҳтимоллик моҳиятга эга. Истиқболнинг режадан тўртинчи фарқи шунда. Режалаштириш ва истиқболининг усуллари ҳам сезиларли фарққа эга. Улар кўпчилигининг асосида эҳтимолийлик, баҳолаш, эвристик (мантиқий йўсинлар мажмуи ва назарий тадқиқот, ҳақиқатни излаш), стохастик (тасодифий ёки эҳтимолий) жараён ётади, бундан ташқари режа тузиш босқичда қўлланмайдиган, аниқлик, муайянлик талаб этувчи билан баланс боғланиш, бевосита техникавий-иқтисодий ҳисоб-китоблар ётади. Бу истиқболининг режалашдан жиддий фарқи шунда. Режалаштириш ва истиқболининг усуллари ҳам сезиларли фарққа эга. Улар кўпчилигининг асосида эҳтимолийлик, экстрополяциявийлик, баҳолаш, эвристик (минтақавий йўсинлар мажмуи ва назарий тадқиқот, ҳақиқатни излаш), стохастик (тасодифий ёки эҳтимолий) жараён ётади, бундан ташқари режа тузиш босқичда қўлланмайдиган, аниқлик, муайянлик талаб этувчи билан баланс боғланиш, бевосита техникавий-иқтисодий ҳисоб-китоблар ётади. Бу истиқболнинг режалашдан бешинчи жиддий фарқи. Истиқболнинг вазифаси: ҳодиса, оқимларни таҳлил қилиш, уларни баҳолаш ва келажак учун муқобил талқинларни белгилаш. Иқтисодий истиқбол иқтисодни ривожлантириш мужассама тизими доирасида амалга ошириладиган ривожланишнинг илмий фаразини ишлаб чиқишдан иборатдир, аммо бу режалаштиришдан ўзига хос жиддий фарқларга эга. Келажакни олдиндан кўра билаш, аввало, бугун қарорлар қабул қилиш учун керак.

Молиявий истиқбол – молияни илмий бошқариш имкони. Муддат бўйича таснифлашнинг умумқабил қилинган таснифи бор, у қуйидагича: қисқа муддатли истиқбол – 5 йилгача муддатли; ўртача муддатли – 10 йилгача муддатли; узоқ муддатли – 10 йилдан ортиқ даврли. Узоқ муддатли истиқбол қатор ҳолларда 10-20 йилни ўз ичига олувчи 1-эшелонга ва 20-50 йил ва ундан кўпроқни ўз ичига олувчи 2-эшелонга бўлинади. Австралиялик олим Эрих Янг таъкидлашича, муваффақиятли истиқбол билан у ёки бу усулни танлаш орасида сезиларли боғлилик йўқ. У қунт билан жаҳон истиқбол тажрибасини тадқиқ этган. Шуниси қизиқарлики, энг кучли ихтисослашган истиқбол институтлари ҳам истиқболнинг мураккаб усулини қўлламайди, улар, гап шундаки, муҳим усуллар қанчалик тўгрилигида эмас, балки гапнинг тўгрилигидадир деб ҳисоблайдилар. Истиқбол усулларини қўллаш борасида истиқболчилар орасида бир нуқтаи назар учрамайди, лекин кўпчилик истиқболчилар 5-10та оммавий «ишчи усуллар»дан якдиллик билан фойдаланадилар, булар уч йирик гуруҳга бирлашадилар: эвристик, экстрополяция ва моделлаштириш. Тармоқ, истиқболчиларининг асосий қисми айни шу усуллардан фойдаланадилар. Таълим соҳасида маркетинг тадқиқотлари олиб боришда қуйидагиларни белгилаш зарур: - таълим бозорини талабини; - таълим соҳасидаги хизмат муаяян йўналишлари ва уларга талаби; - таълим муассасаси моддий-техника, молия, нисбий негизини; - ишлаб чиқаришга бўлган эҳтимолий мўлжални; - хизмат ва товарлар қиймати, улардан келадиган фойдани баҳолаши; - бюджетдан ташқари фонд шаклланишида қатнашувчиларни; - ҳомийларни. Туман, шаҳар миқёсида шундай ҳизмат қурсатувчилар мавжудлигини; иқтисоднинг маҳаллий ўзига хослигини; муайян ҳудуд (мавзе, махалла, қишлақ, шаҳарларда истиқомат қилувчилар эҳтиёжини; истиқомат

қилувчилар асосий тоифасини (ишловчи оналар, нафақаҳўрлар ва б.ни) ҳисобга олиш, шунингдек, олий таълим муассасалари ишлаб чиқарилган ёки кўрсатилган товар ва хизматлар сотилиши ҳажмини белгилаш (истиқбол) зарур. Маркетингни муваффақиятли ўтказиш учун қуйидагиларни ўрганиш зарур: истиқболанувчи фаолият бўйича махаллий матбуот, китоблар, проспект, каталог, журналлар, реклама материаллар, телепрограмма, бошқа тлим муассасаларининг тажрибасини, шунингдек, бўлғуси мижозлар билан суҳбат ўтказиш ва информация тадбирларига қатнашиш. Маркетинг мунтазам суратда фаоллик кўрсатиш, харакат қилиш, хизмат ва сотув муваффақиятли усувини таъминлаш учун талабга тезлик билан жавоб беришни, демак, ю.джетдан ташқари маблағни жалб этиш ва фойдаланиш масаласининг самарали ечилишини талаб этади. 2. Олий маълумотли мутахассисларга талабни истиқбол асослари Ислоҳотлар ўтказиш муваффақиятини кўрсатувчи омиллардан бири бўлиб, аҳоли бандлиги ҳисобланади. Бандлик – фуқароларнинг ижтимоий- фойдали фаолияти.Мамлакатда туб ижтимоий иқтисодий ўзгаришлар, меҳнат ва таълим хизматлари шаклланаётганда бу жамиятни ривожлантириш муаммолари, билан жипс боғлиқ жаҳон хўжалиги уйғунланаётган юқори рақобатбардошликка эга бозор иқтисодини кадрлар билан таъминлаш давлатнинг стратегик мақсади бўлиб келмоқда. Мустақил давлатимизнинг сиёсати, жамият ривожланишининг ҳозирги даражаси, унинг маданияти, фан ва техникаси, бозор иқтисодиётига ўтиш, олий мактаб олдида турган янги вазифалар фақат сифат жиҳатдан янги бўлган таълим мазмуни ва технологиясини, балки, республика иқтисодий ривожланиш динамикасини, тарихан шаклланган вазиятни хўжалик юритишнинг замонавий шароитларида ҳисобга оладиган бозор иқтисоди қонунларига риоя этадиган мутахассислар тайёрлаш ва бунга бўлган талаб йўналишини белгтлашга янгича ёнлошишни ҳам талаб этади.

Давлат миқёсида мутахассислар тайёрлаш, ишга жойлаштириш ва бандлигини давлат бошқаруви механизмини яратиш айниқса муҳим бўлиб турибди. Бу олий таълимда олий таълим муассасасига талаба қабул қилиш режаси тўла равишда халқ хўжалигининг амалдаги талабларига мос келиши керак деганидир. Бугунги кунда олий таълим йўналишлари миқёсида мутаносиблик 23-25%ни ташкил этади, кўпгина йўналишларда ортиқча мутахассис тайёрлаш (пелагогика, мухандислик ва тиббиёт ихтисосликлари бўйича) кузатилмоқда. Кейинги йилларда мутахассис ходимларга бўлган талаб кескин ошди, лавозим сифат ва миқдор кўрсаткичлари ўзгарди, уларни олий маълумотли мутахассислар билан алмаштириш зарурияти юзага келди, ишга қабул қилувчилар кўп халларда тегишли тарзда дипломга эмас, балки ходимнинг ишни қай даражада билишлиги, касбий маҳоратига эътибор бермоқдалар. Бу халк хўжалигининг барча соҳалари бўйича халқаро даражадагига мос келадиган билимга эхтиёж пайдо бўлди деганидир. Ваҳоланки, кўпгина олий таълим муассасалари меҳнат бозори эҳтиёжи ва бозор талабларига жавоб бера олмайди. Натижада мутахассиларнинг бир қисмига қўшма, ҳусусий, чет эл ва мамлакатимиздаги бошқа корхоналарда мутлақо талаб йўқ. Олий таълим муассасаларида мутахассисларинипаралел тайёрлаш кузатилмоқда (айни бир ихтисослик бўйича турли олий таълим муассасаларида мутахассислар тайёрланмоқда, ваҳоланки вилоятларда уларга талаб йўқ. Булар барчаси олий таълим обрўйини туширмоқда мутахассислар тайёрлаш сифатига салбий таъсир этмоқда. Бу вазиятни ўзгартириш учун яъни олий маълумотли мутахассислардан фойдаланиш самарасини ошириш ва таълимда давлат маблағидан мақсадга мувофиқ фойдаланиш учун қуйидагилар алоҳида аҳамият касб этади: - олий таълимни янгича ихтисослаштиришнинг (магистратура ва балавриат таълим йўналишини ихтисослари рўйхати) олий маълумотли мутахассислар билан лавозимдорликка мос келиш даражасини, яъни

мамлакат халқ хўжалиги тармоқларидаги лавозимлар билан мутахассислар етиштириш мутаносиблигини белгилаш; - умумий талабларга мувофиқ олий маълумотли мутахассислар билан таъминланганлик тармоқ меъёрларини ишлаб чиқариш янги тавсифловчисида қабул қилинган таълим йўналишлари бўйича умумий ва қўшимча талабаларни аниқлаш; - тармоқ кенгайиши ва меҳнат мураккаблигини сифат жиҳатидан такомиллаштириш билан боғлиқ мутахассисларга талабни аниқлаш. Бунда, албатта қуйидагилар эътиборга олиниши керак; - уларнинг турли сабабларга кўра ишдан кетиши – авлодлар алшиши, табиий кетиш, миграция, ходимлар қўнимсизлиги ва б.; - олий таълим мутахассислари, минтақалар йўналишлари (олий таълим ихтисосликлари бўйича бакалавриат ва магистратура) бўйича талабалар қабул қилишнинг талаб билан мос келиши, яъни олий таълим ҳар бир йўналиш бўйича талабнинг таснифловчи, таснифловчи ва давлат стандартига мос келиш; - олий маълумотли матахассисларга истиқболдаги талабни белгилаш бўйича тармоқ методикасини яратиш. Мутахассисларга талабнинг ривожланиши иқтисоднинг икки асосий шўъбасида – моддий ишлаб чиқариш ва ижтимоий муҳитда турлич қонуниятга эга. Моддий ишлаб чиқаришда мутахассисларга талаб вектори интелектуал меҳнат умумий жараёни билан белгиланади, бунинг сабаби ишлаб чиқариладиган товарлар рақобатбардошлигини доимо сақлаб туриш, шу жумладан, бунга фан, техника ва юқори технологиянинг илғор ютуқлари асосида эритиш ҳисобланади. Чунки, янги технология мутахассисларнинг бевосита ишлаб чиқариши соҳасидан уни ташкил этиш, тайёрлаш, қўллаб- қўвватлаш ва ривожлантириш соҳасига кўчишига олиб келади. Ижтимоий соҳада, умуман сервисда мутахассислар миқдори давлат ижтимоий сиёсати, сервис хизматига аҳолининг тўловга қобил талаби

ошиши асосидаги сервис соҳали фаолияти кўлами ошишига мутаносиб ўсмоқда. Бакалавр ва магистр даражасига эга олий маълумотли мутахассисларга иқтисодиёт тармоқлари талабини ҳисоблаш учун бошланғич информация асосий материаллар бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: - иқтисодий тармоқларида улар динамикасида банд таълим соҳаси бўйича мутахассислар миқдори ва тузилиши; - айрим тармоқ ва минтақалар иқтисодиётидаги силжишлар ривожи ва стратегиясининг истиқболи, ходимлар, шу жумладан олий маълумотли мутахассислар бандлиги; - иқтисод, ишлаб чиқариш тармоқлари бўйича бакалавр ва магистр даражасидаги мутахассислар билан лавозим алмашишига бўлган меъёрий талаблар. Истиқбол методологик асосини ташкил этувчи ёндашиш негизига қуйидагилар асосидаги истиқбол тааллуқли; - иқтисод ва бандликдаги тузилмавий силжишлар; - техникавий-иқтисодий кўрсаткичлар йўлининг ўзгариши (кўп омилли моделлаш); - айнийлик асосида. Мутахассисларга бўлган талабни меъёр ва меъёрийлик асосида истиқбол уларнинг турли хилларидан фойдаланишга асосланади. Тармоқ, мутахассислар меҳнати сарфланадиган соҳага ўзига хослигига боғлиқ ҳолда қиймат ёки натура ҳолида ифодаланадиган ишлаб чиқариш меъёри ёки самарадорликдан фойдаланиш мумкин. Замонавий иқтисод ва ижтимоий тараққиёт ўзига хослиги шундаки, кенг хусусийлаштириш фаол тадбиркорлик, чет эл инвестицияси, акциядорлик жамиятлари, ассоциациялар, корпорациялар вужудга келмоқда, турли жамоат бирлашма ва ташкилотлари шаклланмоқда, бошқа тузилмавий силжишлар юз бермоқда, булар мутахассисларга, уларнинг тайёргарлигига, ишга жойлашувига, самарали фойдаланилишига алоҳида талаб қўймоқда

ҳамда касбий таълимнинг молиявий шаклланишига ва моддий-технологик таъминланишига таъсир этмоқда. Тузилмавий силжишлар асосида мутахассисларга бўлган талабни истиқбол мулк айрим турлари ва хўжалик юритиш ривожидаги устуворликларни ҳисобга олиб, тармоқ ва минтақалар иқтисодини тузилмавий қайта қуриш асосий йўналишларини аниқлаш негизида амалга оширилади. Истиқболланаётган 10-15 йиллик давр жиддий йўналишлари булиб, қуйидагилар ҳисобланади: - иқтисоднинг энг муҳим йўналишларида, айниқса саноатда ишлаб чиқариш ҳажми ўсиш суръатини ошириш; - бандлик тизилмасида юз бераётган ва кутилаётган йирик ўзгаришлар (моддий ишлаб чиқариш анъанавий тармоқларидаги ходимларни бозор инфратузилмаси тармоқларига ва хизмат соҳасига кўчириш); - хусусийлаштириш ва кичик бизнесни ривожлантириш ҳисобига хўжалик юритувчи субъектлар сонини ошириш (бизнес, маркетинг, молия, ҳисоб-китоб соҳасида мутахассисларларга бўлган талабни оширади); - мудофаа ишлаб чиқаришини юзага келиши (бу мудофаа соҳасида мутахассисларга талабни пасайтиради, шу билан бирга, янги техника ҳамда такомиллашган технолггия соҳасидаги мутахассисларга бўлган талабни қондиради); - ишлаб чиқаришни техникавий қайта жиҳозлаш (янги технологиялар бўйича мутахассисларга талаб ошади). Бозор ривожланиши шароитларида иқтисоднинг ишлаб чиқариши, интенсивлаш, автоматлаштириш, замонавий алоқа воситаларидан, микропрофессорлар, компьютерлар, робот техникасидан фойдаланиб бошқариш билан боғлиқ барча соҳаларда тегишли мутахассисларга талаб ошмоқда. Техникавий-иқтисодий кўрсаткичлар тенденцияси асосида истиқбол (кўп омилли моделлаш) кутилаётган тузилмавий силжишлар, демографик омил,

ижтимоий тарақиёт иқтисодиётнинг аҳволи ва ривожланиш истиқболини ўрганиш ва таҳлил қилиш асосида амалга оширилади. Бундай ҳолда истиқбол модели ўз ичига бир неча блокни олади: 1. Иқтисодиёт аҳволини баҳолаш (бунда бошланғич макроиқтисодий кўрсаткичлардан фойдаланилади). Минтақаларда, умуман, республикада иқтисодиёт ривожини тавсифловчи техникавий-иқтисодий кўрсаткичларнинг шакллантириш бу блокда ҳал этиладиган асосий вазифа ҳисобланади. 2. Иқтисодни ривожлантиришининг кутилаётган дастурлари. Бу тузилмавий қайта қуриш асосий йўналишларига асосланади. Энг ҳақиқий программани топиш асосий вазифа ҳисобланади. 3. Инвестициянинг кутилаётган миқдори. Бу блокда давлат минтақа бюджетлари ва бошқа манбалардан инвестициялаш ҳамда молиялаш имкони белгиланади. 4.Ходимлар турли тоифасининг бандлик динамикаси (ишсизликни ва ишчи кучини қайта тақсимлаш механизмини ҳисобга олиб аҳоли бандлиги ҳақидаги маълумотлар асосида шаклланади). 5. Ходимларнинг кутилаётган миқдори ва кетиш тузилмаси (масала ишдан кетаётган ходимлар миқдори ва таркиби мониторинги асосида ҳал этилади). 6. Кутилаётган демографик ўзгаришлар. Бу блокда масала демографик тузилма, меҳнат ресурслари таркиби ва иқтисоднинг қайта қурилишида юз бераётган ўзгаришлар таҳлилига асосланади. Умуман, моделлаштириш техникавий-иқтисодий, ижтимоий, демографик ва меъёрий-маълумотномавий кўрсаткичлар бўйича информациявий- меъёрий маълумотлар жамланмаси асосида амалга оширилади. Аналогия усули билан ҳам мутахассисларга бўлган талабни баҳолашни амалга ошириш мумкин. Бунда бошқа давлатлар шундай фаолияти соҳасида юзага келган сўров кўрсаткичларини қабул қилиш мумкин. Чет мамлакатлардаги аналогиялар бўйича иқтисоддаги тузилмавий

силжишларнинг бошқаришини, кўп омиллик моделлашда айрим техникавий- иқтисодий кўрсаткичларни, шунингдек, айрим корхоналар бўйича ходимларга талабни баҳолаш мумкин. Асосийси – мамлакатнинг тўғри танланиши. Мутахассисларга бўлган талабни истиқболига бўлган, юқорида баён этилган ёндашишларни турли комбинацияларда фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Муҳими, иқтисод тармоғи (вилоят, минтақа ёки корхона) нинг мавжуд аҳволи ва самарали талқинларни оқилона эътиборга олинишидир. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида кўзда тутилган таълим хизмати мониторинги ва талаб истиқболи моддий ишлаб чиқариш ва ижтимоий соҳада юқори малакали ходимлар етиштириш ҳамда қайта етиштириш – мутахассисларга бўлган талабни ўрганишни тақозо этувчи мужассама вазифа, яъни: - республика, вилоят, иқтисод тармоғи ва ижтимоий инфратузилма, олий таълим йўналиши (ихтисослиги)да; - малака даражаси (бакалавр, магистр) ва таълим (олий, ОТМни тугатгандан сўнгги) бўйича тадқиқотнинг қуйидаги методикаларидан фойдаланиб: - ижтимоий тадқиқотлар; - Ўзбекистон республикаси ва чет эллардаги таълим хизматини таққосий, қиёсий таҳлили, кадрлар тайёрлаш бўйича олий таълим муассасалари имконини ўрганиш (мавжуд меъёрларга мосланган таълим миқдорий ва спектр йўналишлари); - техникавий-иқтисодий крсаткичлар ва бозор коньюктураси билан мос ҳолда ходимларга бўлган талабни моделлаштириш; - меъёр ва меъёрийлик асосида ходимларга бўлган талабни истиқбол; - олй таълимнинг аҳволи ва ривожи мониторинги тизимини ишлаб чиқиш; - аҳволи бандлигини истиқбол асосида ходимларга бўлган талабни ўрганиш;

- тегишли олий маълумот олишга бўлган аҳоли талабини қондириш имкониятларини белгилаш; - моддий ишлаб чиқариш ва ижтимоий соҳада ходимларга бўлган талабни алоҳида-алоҳида қонуниятларини ўрганиш. Бу республика иқтисодини юқори малакали мутахассисга бўлган талабини қондириш имкоонини беради. Ўз-ўзини назорат учун савол ва топшириқлар 1. «Маркетинг» тушунчаси моҳиятини очиб беринг. 2. Маркетинг тизимида истиқбол нима? 3. Истиқбол режадан нимаси билан фарқланади? 4. Маркетинг тадқиқотлари ўтказиш учун нималар керак бўлади? 5. «Бандлик» тушунчаси моҳиятини очиб беринг. 6. Олий маълумотли мутахассислардан самарали фойдаланиш учун нима керак? 7. Истиқболининг қандай усулларини биласиз?

АДАБИЁТ 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, - Т., Ўзбекистон 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. – Т.: Ўзбекистон, 1992. 3. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. – Т.: Шарқ, 1993. 4. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. – Т.:Ўзбекистон, 1994. 5. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. – Т.: Ўзбекистон, 1994. 6. Каримов И. А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. – Т.: Ўзбекистон, 1995. 7. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. – Т.: Ўзбекистон, 1996.

8. Каримов И. А. Ўзбекистон, миллий истиқлол, иўтисод, сиёсат, мафкура. 1 жилд, 1996 . 9. Каримов И. А. Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида: хавфсизликка таҳлид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. – Т.: Ўзбекистон, 1997. 10. Каримов И. А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг

Похожие

Олий таълим муассасини бошқариш

Олий таълимни бошқариш

Узлуксиз таълим. Таълим мазмунини шакллантириш

Назарий таълим

Таълим психологияси