Олий таълим муассасини бошқариш - Педагогиka - Рефераты

Олий таълим муассасини бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

378.5 KB

Олий таълим муассасини бошқариш Режа : 1 Бошқариш тамоийллари ва услублари Агар самарали бошқарув бўлмаса, режалаштириш, ташкил қилиш, ўқитиш, тарбиялаш, моҳиятлаш ва назорат қилиш вазифасини самарали бажариш мумкин эмас. ОТМни бошқариш самарали булиши учун ўқув-тарбия жараёни барча иштирокчмиларининг – талабалар, профессор-ўқувчилар таркиби, ўқув- ёрдамчи соҳа ва маъмурият ходимлари ва б.нинг манфаатлари бундай ранг-баранглиги, табиийки, уларни бошқаришнинг тегишли тамойилларини танлашни талаб қилади. Ривожланган мамлакатларда 4,01 жадвалда келтирилган таълимни бошқаришнинг саккизта асосий тамойилидан фойдаланилди. Шулардан 1- 4- тамойиллар топшириқ бажаришга – бюртмачилар (меҳнат бозори, фан, хизмат кўрсатиш соҳаси, тиббиёт ва ҳ.к.) талабларига мувофиқ малакали мутахассислар тайёрлаш жараёнинин амалга оширувчилар –профессор- ўқувчилар таркиби, ўқув- ёрдамчи соҳа ва маъмурият ходимлари ва б.га қаратилган.

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 Топшириқни бажаришга қаратилган Муаммони ечишга ижобий ёндашув (ўзгаришларга мослашиш учун тафаккурнинг барча имкониятларидан фойдаланиш) Сифат ўзгаришларга эришиш учун мунтазам режалаштириш (сиёсатрежалаштириш- амалга ошириш- мониторинг ишлаб чиқариш) Вазиятдан келиб чиқадиган раҳбарият услуби (вазият ва бўйсинуввичларга мослашув қобилиятини ошириш) Ўзаро ҳамкорлик ва идеалга бир хил муносабат(аниқ кутишлик, фойдали қайта алоқа) Амалга оширувчиларга қаратилган Гуруҳ ва коммуникация аъзоларининг ҳамкорлиги Буюртмачига қаратилган (буютртмачи, манфаатдор шахс талабларини бажариш буйича хизматларни бажариш) Ижобий фикрлаш, қулай муҳит ва ўзаро алоқа( ҳамкасбларни қадрлай ва ҳурмат қила билиш) Ваколатни бериш ва ходимлар касбий малакаси ошувига кўмаклашиш ( ваколатни бериш ва касбий ўсиш учун шароит яратиш) Ижодий ёндашиш тамойили, одатда, ўқув-тарбия жараёнини бошқаришда қўлланилади. Ўни қўллаш зарурияти қуйидаги гшартларни талаб қилади: Биринчидан, ўқув фаолияти турининг хилма-хиллиги: маърузалар лабаратория ва амалий машғулотлар семинарлар, коллеквиумлар, мустақил ўрганиш, малакавий амалиёт, курс лойиҳалари (ишлари) ва ҳ.к. Буларнинг мақсад ва вазифаси турличадир. Иккинчидан, мақсад ва вазифаси, тузилиши ва мазмунига қўра ўқитиладиган фанлар ва курсларнинг турли-туманлиги. Учинчидан, ўқитилаётган шахслар индивидуаллиги.

Кўрсатилган ўзига хосликларни ҳисобга олиш учун ҳам таълим олувчилар, ҳам таълим берувчилар фикрлаш имкониятидан унумли фойдаланиш зарур. Бу ўқув-тарбия жараёнини ўиказиш турли унсурлари ва шартларига мослашишга имкон беради. Фаолиятни мунтазам режалаштириш тамойили ҳам таълим муассасалари турли бўлимларда, ҳам ўқув тарбия жараёнинин амалга оширишда кенг қўлланилади. Бу фаолият самарадор режасини ишлаб чикариш, уларни бажаришни ташкил этиш, олинган натижаларни баҳолашни кўзга тутади. Ўқув-тарбия жараёнини бошқаришда бу тамойил ижодий ёндашиш воситаси ҳисобланади. Ўқитувчи, у ёки бу ўқув фаолият турини бажаришга ижодий ёндашиб, ўзининг ва таълим олувчиларнинг харакатини режалаштириш, буни юкори савияда бажариш, натижаларинини назорат қилиш ва баҳолаш, агар зарур пайдо бўлса, ўзининг ва талабаларнинг фаолиятини ўзгартириш буйича хулоса чикариш. Раҳбарият услубининг мослашувчанлик тамойилидан тез-тез ўзгариб турадиган вазиятда ишловчи кўпчилик раҳбарлар фойдаланади. Бундай вазият айниқса, ўқув тарбия жараёнида хос. Юқорида такидланган , бу ҳол ўқув фаолиятининг тури ҳар хиллиги, фанлар ва курслар турли туманлиги, шахслаар индивидуал хусусиятларида намоён бўлади. Буларга қўшимча қилиб, яна таъкидлаш мумкинки, айни бир ўқувчи турли гурух ёки кичик гурухларда дарс ўтиши натижасида бошқариладиган жамоа кўпинча ўзгариб туради, устига–устак бу ўзгаришлар турли курс ёки факультетларда , бирнеча йўналиш ва ихтисосликларни қамраб олади. Бундай шароитда ўқувчи ҳар сафар тегишли раҳбарлик услубинигина эмас, балки таълим ва тарбия усулларини ҳам танлаши лозим бўлади. Бир бирини тушуниш ва ҳамфикрлик бошқарув ғоясини белгилайди. Бу тамойилдан айниқса, ўқув-тарбия жараёнини бошқаришда фойдаланиш муҳимдир. Ушбу вазиятда ўқувчилар ва талабаларагиларнинг моҳиятини англашда ҳамфикр булмоқлари лозим:

- ижтимоий ва шахсий қадриятлар; - мамлакат иқтисодини ривожлантиришдаги йўналиши ёки ихтисослик; - ҳам касбий, ҳам маънавий маънода шахсни шакллантирувчи курс ёки фан; - кур ёки фанннинг мақсад ва вазифалари. Бир бирини тушуниш ва ҳамфикрлик даражаси ҳамкорлик муносабатини белгилайди ва ўқув-тарбия жараёнида фойдали қайта алоқа ҳисобланади. Гуруҳ (жамоа) ҳамкорлик таъмойилидан, одатда кафедра, лабаратория, факультет, ОТМ илмий ва бошқа бўлинмаларни бошқаришда фойдаланилади. Бу тамойил турлича фаол гуруҳий усуллар(окилона фикрлаш)ни кўзга тутади, ҳамкорлар тенглиги ва ўз фикрини эркин мустақил баён қилиш буларга хос хусусият ҳисобланади. Бундай ҳолда раҳбар нимаси биландирдрижёрни эслатади. Буюртмачини назарда тутиш тамойилидан ҳамиша бошқарувнинг бошқа тамойилларини ҳам қўшган ҳолда фойдаланилади. Бу тамойил ҳамкасбларни қадрлаш ва ҳурмат қилиш, таълим олувчилар билан ҳамкорлик муносабатини ўрнатишга асосланади. Ваколатни бериш тамойилидан, одатда, ОТМ бўлинмаларида улар ходимлари касбий мукаммаллашувига кўмаклашиш мақсадида фойдаланилади. Бу тамойилдан яна «айланиб қолиш» усулини амалга оширишада, ўқув-тарбия жараёнинин бошқаришда қулланади тарбия ўқувчи вазифасини бажаради). Бошқарув тамойиллари самарадор мажмуини танлаш-муваффвақиятга эришиш гарови, холос. Бошқарув муваффақитятининг муҳим омили раҳбарлик услуби ҳисобланади. Одамлар билан ишлай билишлик раҳбарнинг асосий касбий даъвати ҳисобланади. Раҳбар услуби раҳбарнинг қуйдагиларга қанчали мойиллигига боғлиқ: - бошқа раҳбарлар билан ҳокимиятни бўлиша олишлигига;

- ўзига бўйсунувчилар тадбиркорлигига ва ташаббускор-лигидан фойдалана олишига; - раҳбарлигидагиларга ҳаракат режасини ишлаб чиқариш ва амалга оширишликни ишониб топширишга. Буларга боғлиқ тарзда раҳбарнинг тўрт хил услубини кузатиш мумкин (1,1,1-га қаранг) - автократик; - бюрократик; - демократик - аристократик; Мак Грегор назарияси буйича раҳбарнинг тўрт тури бўлиши мумкин: - буйруқдор- ходимлар нима қилиши тўғрисида фармойиш беради (автократ услуби); - маълум қилувчи- сабабларни кўрсатиб, ходимларга буйруқ беради (бюрокрнатик услуб); - консултант- қарор қабул қилгунча ёки режа ишлаб чиққунча ходимлар маслаҳатига қулоқ солади (демократик услуб). - ҳамкор- хордимларга ҳаракат режаси ишлаб чиқиш ва амалга оширишни ишониб топширади (демократик услуб) Автократ (ёки авторитар) услуб шу билан тавсифланадики, раҳбар ўзининг шухсий ( ёки, баъзи бир ким тамонидан мажбурланган) ғоя, режа, тавсия ва ҳ.кни, буларни жамоа аъзолари у ёқда турсин, ўз мувонлари ибалн ҳам мутлақо маслаҳатлашмай амлаг оширади. Раҳбарнинг нуқтаи назари бошқаларга тааллуқли фикрлар мажмуига асоланади, аммо у ўз шахсий фикрини қилиб олиниб, баён этади (яъни раҳбар бошқалар фикрини ўзиники қилиб олади). Муаммони гуруҳ бўлиб муҳокама қилишда у ўз фикрини қарор сифатида таъкидлайди, уни муҳокама иштирокчилари буйруқ сифатида қабул қиладилар. Бундай раҳбар ижрочилар билан тўғрисида-тўғри, уларнинг бевосита раҳбарларини четлаб, фаолият юритадилар.

Бошқарувнинг автократ услубида, агар раҳбар ўз ходимларига ишонмаса, яхши натижага эришиб бўлмайди. У қаттик назорат ўрнатади ва улар ишини муфассал текширади, бу билан ходимлар ташаббусини бўғади. Бюрократик услуб бошқаришга расмий ёндашишга асосланади ва «меъёр доираси»да амалга оширади. Бу усул фақат ижрочиларнинггина эмас, балки раҳбарларнинг ҳам ташаббусини турли йуриқномалар, кўрсатма ва ҳ.клар т ёрдамида бўғиб қўяди. Демократик услуб раҳбарнинг бошқарув фаолиятини ва жамоа ўз- ўзини бошқарувининг энг самарали тарздаги нисбатига аосланади. Ћаракат режасини муҳофаза қилиш, қабул қилиш ва амалга оширишда ижрочиларнинг фаол ва онгли иштироки уннинг асосий ихати ҳисобланади. Юкори самарага раҳбарнинг кўтаринки раҳи ва буйсуничиларга ишончи туфайли эришилади. Умумий жипслик, умуммуваффақиятдан ғурурланиш, бир-бирини қўллаб-қуватлаш ва ҳамфикрлик-самарали ишлаш гарови. Одамларга «буни биз узимиз қилдик» дейишига имкон берадиган йулбошчи энг яхши йулбошчидир. Лао Цзе. Юқоридаги таъкидлангандек (1.1.1-га қаранг) бошқарувнинг бирор услубини мутлақлаштириш мақсадга мувофиқ эмас. Муҳими – муайян вазиятларга мувофиқ бошқарув фаолиятидан уларни қўшиб олиб бора билиш. Масалан, бошқарувнинг демократик услуби ўқув-тарбия жараёнини амалга оширишда яхши натижа беради, автократ услуби юқори ташкилотлар фармойишларини амалга оширишда, бюрократик усул эса- ҳисоб китоб ва ҳисоботда. 2 Раҳбар ва ҳокимият Ћокимият- бошқалар хулқ-атворига таъсир этиш имкони. Ћокимият раҳбарга хизмат ваколатига қўшимча тарзда керак, чунки у ўз гуруҳи доирасидаги ва ундан ташқаридаги одамлар билан боғлиқдир. Буни машҳур татқиқотчи Жон П. Коттер раҳбар ҳокимиятни кучайтириш керак

«…чунки, у ҳамиша ўзига бўйсунмайдиганларга боғлиқдир, иккинчидан, шунинг учунки, ҳозирги ташкилотларда, амалда, деярли ҳеч ким унинг узлуксиз буйруқлари оқимига тўла итоат этмайди, фақат у бошлиқ бўлгани учун ҳам», деб таъкидлайди. Ћокимият, таъсир ўтказиш воситаси, Френч ва Рэйвен (бошқарув ва етакчилик соҳаси тадқиқотчилари) таснифи буйича бешта асосий шаклга эга: 1. Мажбурлашда асосланган ҳокимият- қўрқитув орқали таъсир этиш: ишдан ажралиб қолишдан қўрқиш, хизмат лавозими пасайишидан қўрқиш, мукофотдан маҳрум бўлишдан қурқиш ва ҳ.к. Кўпчилик раҳбарлар қўрқитиш орқали таъсир ўтказиб ижобий натижага эришади, лекин маълум чегарада. Шу билан бирга, одатда салбий натижага ҳам эга бўлади: тортинчоқлик, қўрқув, ўч, нафрат, бўйсунувчиларнинг ёвлашуви, булар Фред Луганс такидлашича, «…меҳнат унумдорлиги пасайишига, ўз ишидан норозиликка, алдашда ва бўйсунувчи тамонидан айёрлик қилишга олиб келади». Натижада тарозининг палласидаги салбий томон босиб кетади. Олий таълим муассасаларида, уларнинг кўпчилигида кўпинча қўрқитиш орқали таъсир этишга ҳаракат қилинади, ўз мақсади- юксак ахлоқ, маданият, манавиятга эга бўлган рақобатбардош мутахассис тайёрлашга эришишда бундай ҳолда эришиш мумкинлигига ақл бовар қилмайди. 2. Мукофотга асосланган ҳокимият-буйсунувчилар эҳтиёжини қондириш билан таъсир этиш, рағбат ва моҳиятнинг биргаликдаги ҳаракати. Ћокимиятнинг бу шакли бўйсунувчилар фаоллиги ва айтганни қилишликларига эришишга ёрдам беради. Бундай менежерлар, кўпинча, касбий спортда фойдаланадилар. Бундай ҳокимият олий маълумотли мутахассислар тайёрлашда самара беради. Муаммо шундаки, бажарилган иш учун айнан мос келадиган рағбат ва моҳиятни қандай (раҳбар фикрича эмас, балки бажарувчи фикрича) топиш керак? Бунда шуни ҳам эътиборга олиш керакки ОТМ раҳбарияти моддий рағбатлантириш учун чекланган ресурсларга эгадирлар.

Агар сиз одамларни яхши ишлашга қизиқтирмоқчи бўлсангиз, унда уларга яхши иш беринг. Фредрик Герцберг. 3. Эксперт ҳокимият- бўсунувчиларнинг раҳбарга онгли равишдаги итоати. Бу раҳбар ходимлар фикрича юқори малака ва ваколатга, билим ва муваффақятга эга бўлса мумкиндир. Ижрочилар юқоридаги сифатларга эга раҳбарларга ишондилар, чунки у муаммо ёки масалани ҳал этишнинг ягона тўғри йўлини танлай олади (мутахассис ҳокимияти). Даволовчи врач ва бемор муносабати шундай ҳокимиятнинг ёрқин мисоли бўла олади. Эксперт ҳокимияти ўқув тарбия жараёнини амалга оширишдаги ўқувчи ва талабалар муносабатига ҳам таалувлидир. Талабалар ўз ўқувчилари юқори малака ва ваколат эгасилиги, катта билим ва тажрибаси борлигига ишонсалар унинг тавсиялари, маслаҳати, кўрсатмалари ва ҳ.к.га бирор муаммони ўрганишда унга онгли равишда ёндашадилар. Мазкур ҳокимиятнинг «чўгирлари» ҳам бор. Биринчидан, раҳбар (ўқитувчи, врач ва б.) ўз малакаси, ваколати,билими ва тажрибасига таянар эканмунтазам равишда «имтиҳон қилувчи» вазиятида туради (12). Ћар бир, гарчи арзимас бўлса-да, йўл қўйган хатоси ёки камчилиги ўзига –малакали мутахассисга бўлган ишонч йўқолишига олиб келиши мумкин. Иккинчидан, раҳбар- эксперт хислатига кўникиб қолган бўйсунувчилар гуруҳ бўлиб қарор қабул қилишда фаоллик кўрсатмай қўядилар. 4. Эталон ҳокимият (намуна ҳокимият) – раҳбар шахсий хусусиятлари, унинг етачилик кобилияти асосида қурилган таъсир этиш. Бундай таъсир этиш асосида ижрочиларнинг раҳбарга бўлган қизиқиши, ҳурмат, ишончи ва кучли ёқтириши, шунингдек, унингдек бўлиш ва унган ўхшашлик иштиёқи ёқади. Амеракалик татқиқотчи Т.Л.Хадсон шундай такидлайди: «Одамлар кўпинча ўзларини ўз хусусияти билан донг қолдирувчилар таъсирини ҳис этадилар ва кимни ўз идеалидаги деб билсалар, ўшанга ўхшаган бўлишни орзу қиладилар». Шундай ҳокимиятда раҳбарнинг ғайриодатий қарорини ҳам ижрочилар зқониқиш билан қабул қиладилар.

Бироқ ҳар қандай раҳбар ҳам табиатан шундай етакчи бўлавермайди. Улар нима қилсин? Қуйдаги маслаҳатларга амал қилсинлар (12): - доимо ёдда тутинг, бутун жамоанинг диққат-эътибори Сизга қаратилган; - узингизда етакчилик салоҳиятини ривожлантиринг; - зарарли одатлардан қутилишга ҳаракат қилинг; - ўз нутқингизни назорат қилинг; - ўз ташқи қиёфангизга парвосиз бўлманг; - бўйсунувчиларни ўзингизга мойил қилишга ҳаракат қилинг. Бу маслаҳатлар ақлий фаолият муассасаларининг раҳбарлари учун айниқса муҳимдир, олий таълим муассасалари шундай муассаса ҳисобланади. 5. Қонуний (ёки анъанавий) ҳокимият бошлиққа бўйсуниш анъанасига асосланган, чунки, шундай қабул қилинган ва бу муносабатларнинг тарихан шаклланган кўринишидир. Ћокимиятнинг мазкур шаклига мувофиқ ижрочи инсон (эксперт ва эталон ҳокимият)га эмас, балки лавозимга эътибор қаратади. Бу раҳбарнинг бўйсунувчиларга таъсир ўтказишининг қулай шаклидир ( агар улар ушбу анъанага онгли равишда амал қилсалар), чунки бу ундан кўп куч-ғайрат сарф этишни талаб қилмайди: ҳаммаси лавозим даражаси (субординация –паст лавозимдагиларнинг юқори лавозимдагиларга итоат этиши)га аосланган. Бироқ ана шундай «топталган сўқмоқ» дан ўзгаришлар ва янгиликлар тамоам булиши қийин. Келтирилган Ћокимият шакллари – назарий асос, олий таълим муассасасига раҳбарлик амалда шуларга асосланади. Ћокимиятнинг шаклини танлаш асосий мезони, кўпинча улар мажмуи, рақобатбардош кадрлар тайёрлашга раҳбарлик самарадаорлиги ҳисобланади. 3 Раҳбар ва вақт

Раҳбар вақт устидан ҳукмрон эмас, лекин ундан самарали фойдаланиши мумкин. Ћар қандай даражадаги раҳбарнинг олдида турган асосий савол қуйдагича: Қандай қилиб ишни самарали ташкил этиш ва энг яхши натижага эришиш мумкин? Аввало ўз иш вақтини оқилона тақсимлаш зарур. Ўз иш вақтини ректор, проректор, ОТМ бўлинмаларининг раҳбарлари, деканлари, кафедра мудирлари, ўқувчилар ва талабалар тақсимлаши лозим. Талаба қуйдагилар билан ўз хатти – ҳаракатининг раҳбари ҳисобланади. - мустақил таълим – ўқитувчи раҳбарлиги остида билим, уқув ва малакани мустақил эгаллаш. - мустақил ишлаш – олинган билим, уқув, малакани мустақил қўллаш ва мустаҳкамлаш. Раҳбарнинг иш вақтини шартли равишда икки қисмга бўлиш мумкин: - директив вақт - юқори раҳбар (ёки раҳбарлар) тамонидан режалаштирилган турли бошқарув билан боғлиқ хатти ҳаракатларга сарф бўладиган вақт; йиғилиш, кенгаш, планерка, илмий кенгаш мажлиси, кафедра йиғилиши ва ҳ.к.; - субдиректив вақт - ўзининг бошқарув хатти ҳаракатини ишлаб чиқариш ва амалга оширишга сарфланадиган вақт. Агар раҳбарнинг директив вақтини унинг бошлиғи режалаштирса, субдиректив вақт раҳбарнинг ўзи тамонидан режалаштириши ва фойдаланилиши мумкин. Бу муҳим ва шу билан бирга мураккаб масала.Уни оқилона ҳал этиш учун қуйдаги амалий тавсиялардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ(12): 1. Вақтдан фойдаланиш режасини турли вақт бирликлари- йил, учойлик, ой, ҳафтада эришиш белгиланган аниқ мақсад ва тадбирлар ҳар бирини алоҳида этиборга олиб тузиш зарур;

2. Йил, учойлик, ой, ҳафта кун буйича иш тартибини ўзи учун белгилаш ва вақтдан фойдаланиш режасини амалга оширишда ундан онгли тарзда фойдаланиш; 3. Вақтдан фойдаланиш аниқ режасини жуда бўлсмаганда учойлик қилиб тузиб олиш лозим. Бироқ, жамоа вақтининг 60%ини режалаштириш керак, чунки кўзга тутилмаган тадбирлар чиқиб қолса, улар учун ҳам мухлат қолиши лозим; 4. Вақтнинг бир ҳафтасидан фойдаланиш режасида унинг якуний натижасини аниқлаш ва зарур ишларни қуйдагича уларнинг аҳамиятлилиги тартибида белгилаш лозим: - якуний натижага эришиш нуктаи назаридан зарур ишлар; - агар ваўқт етса, бажариш керак бўлган ишлар; - албатта қилиш керак бўлган ишлар; 5. Ўзингизнинг вақт бюджетингизни мунтазам ўрганинг ва назорат қилинг. Ўз ишингиз мазмуни, бошланиши ва тугашини муайян шаклда қайд этиб боринг. Ўз ишингизни акс этирувчи жадвал, тарх, вақт харитаси, график ва ҳ.к.лар ўйлаб топинг ва улардан фойдаланинг; уларни қуринадиган жойда осиб қўйинг ёки компютер ходирасига киритинг. 6. Кенгаш, мажлис, планерка ва ҳ.к.ларни камроқ ўтказинг, аммо ҳар бир тадбирга пухта тайёрланг. Вақтни тўхтатиб бўлмайди. Мана шунинг учун ҳам раҳбарлар иш вақтини «ўғирловчи»ларнинг ҳисоб-китобини мунтазам равишда қилиб туриши лозим. Вақтни оқилона режалаштириш ва фойдаланиш учун фақат юқоридаги тавсиялардан фойдаланибгина қолмай, балки аждодларнинг вақтга бўлган муносабат хусусидаги умумий тажрибаларидан ҳам хабардор бўлиш лозим. Бу тажриба «Раҳбар ва вақт» эслатмасига келтирилди. «Раҳбар ва вақт»эслатмаси

1. Ўзи ва бошқаларни уюштириш-демак, вақтни тасаруф этишни билиш. 2. Ћаммасини ўз вақтида бажариш-турмуш ва ишдаги улкан қадрият. 3. Сиз вақтга қандай муносабат кўрсатсангиз, ундан ҳам худди шундай муносабат қайтади. 4. Раҳбар- вақтдан унумли фойдаланишга ва бошқаларни ҳам шунга ўргатишга мажбур ташкилотчи. 5. Нимадир ўз вақтида қилинмаса, ўзи бажарилиши учун анча кўп куч ва вақт талаб этади 6. Фақат вақт кам пайтдагина эмас, балки вақт кўпида ҳам ишлай билиш лозим. 7. Раҳбар вақт устидан ҳукмронлик қила олмайди, аммо ундан самарали фойдаланишига кодир. 8. Ћар қандай вақти ичида керакли ва фойдали нимадир қилса бўлади. 9. Ћозир ва шу бугун қилиш мумкин бўлган ишни, яхшиси кейинга ёки эртага қолдирмаслик керак. 10. Раҳбарнинг буюклиги ва кам ёки мутлақо йўқ пайтда уни топа билишда. 11. Энг қиммат тўлов қўлдан кетган ёки чиқарилган вақт учун тўловдир. 12. Энг кўп тарқалган жиноят вақтни ўғирлаш, самарасиз сарфлаш ва увол қилишдир. 13. Вақтдан фойдаланишни ўрганиш – мақсад сари йўл тутиш. Резюме. Раҳбарнинг асосий касбий фазилати- одамлар билан ишлай олиш. Бу танланган тамойиллар ва бошқарув услубига, шунингдек, бощқалар хулқига унинг таъсири, тавсифини белгиловчи раҳбарнинг ҳокимлик шаклига боғлиқлик бўлишни уддалай олишидир. Раҳбарнинг вақтнинг оқилона режалаштириши ва ундан фойдалана билиши самарали бошқарувнинг муҳим шартидир.

2. Бошқариш воситалари. Ишонтириш бошқаришнинг асоси сифатида Бошқарув — аниқ мақсадга йўналтирилган ишончсиз тасавур ҳам этиб бўлмайдиган одамлар билан ишлаш. Замонавий раҳбар, айниқса, олий таълим соҳасидаги (рек тор, проректор, декан, кафедра мудири, ўқитувчи* ва б.), олдига қўйган вазифаларга эришиш мақсадида бўйсунувчиларга ўз таъсирини ўтказиш учун ишонтириш воситасидан фойдалана олиши лозим. Ишонтириш воситаси бажарувчи онгига, шундай қилса, яъни раҳбар холагандек, у ўз шахсий манфаатини ҳам қаноатлантирган бўлишини етказади, бугун бажарувчи манфаатдор шахсга айланади. Бу ҳақда образли қилиб М. Мескон шундай деган эди: «Бажарувчига нима қилиш кераклигини айтмайдиган, ишонтириш йўли билан таъсир этадиган раҳбар унга нима қилиш зарурлигини сотади». Шунда бажарувчи ниманидир ғояси ўзига ҳам тегишлилигини ҳис этади. Ишонтириш амали таъсир этишни тўрт турини ўз ичига олади: маълум қилиш, тушунтириш, исботлаш ва рад этиш. Маълум қилиш — бажарувчи нима учун ҳаракат қилиши лозим бўлса, шуни унга билдириш. Бундай хабардор қилиш бажарувчи, аввало, ишга киришишдан олдин нима қилиши лозим-у, у шуни уддалайдими, ишонч ҳосил қилиши учун зарур. Агар ҳаракат қилиш арзийди ёки арзимайди ёки мумкин эмас деб ҳисобласа, ҳеч ким ҳаракатни бошламайди. Ишонтириш жараёнида маълум қилиш кўпинча хикоя тарзида амалга оширилади, у икки хил тузилади: - индуктив, бунда айрим омиллардан умумлашган томон борилади; - дедуктив, бунда умумий қоидалардан айрим омиллар томон борилади. Индуктив баён этишда хикоя бошида, қоидага кўра, савол қўйилади, хикоянинг бутун кейинги қисми бунга жавоб бўлади. Бундай холда асосий

маълумот анча фаол қабул қилинади. Дедуктив йўлда барчаси аксинча — савол асосий фикр баён этиб бўлингандан сўнг қўйилади. Шуни таъкидлаш жоизки, холерикка маълумот беришда (унга рухий фаолиятнинг тезкор суръати хос) баён қилишнинг дедуктив усулидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ, флегматикка эса (рухий фаолиятнинг суст суръати хос) — индуктив усул қўл келади. Ћамма тоифадаги рахбар учун тушунтириш маълум қилиш каби мухим аҳамиятга эга. Тушунтириш йўриқлантирувчи, баёний ва мулоҳозавий бўлиши мумкин. Йўриқлов тушунтириш — қандайдир йўриқни ўзлаштиришга ундовчи бажарувчи фаолиятини «ипидан нинасигача» бирма-бир уқдириш. Бундай холда тингловчининг хотираси ишга тушади. Тушунтиришнинг бундай тури ижодий фикрловчи ва бадииятга мойил шахсларга жуда ҳам ёкавермайди. Баёний тушунтириш — жонли тарзда омилларни мантиқий кетма- кетликда (худди хикоядагидек) изҳор этиш, бу муайян хулосага олиб келади. Бундай тушунтиришда рахбар овоз, имо-ишора, юз ифодасидан мохирона фойдаланиши лозим. Мулохазавий тушунтириш — рахбар бажарувчилар олдига бир вақтнинг ўзида «тарафдорлар», «қаршилар» деган саволни кўндаланг қилиб қўяди, бу бажарувчиларни фикрлашга (мажбур этмаган холда) ундайди. Мазкур вазиятда бажарувчилар у ёки бу масалани хал этишда ўзларининг ўрни борлиги ва бунда иштирокларини ҳис этадилар. Тушунтиришнинг бундай усули дан ижодчи тоифадагилар билан ишлашда фойдаланган маъқул. Исботлаш — мантиқ қонуниятлари — айният, зиддият, учинчисини истисно қилиш, етарлича асослаш — асосига қуриладиган ишонтиришда таъсир ўтказиш тури. Бундай таъсир этишда, одатда, бирор тезис (фикр ёки қоида) илгари сурилади, унинг хақиқатлиги исботланиши керак, шунинг учун исбот, далил ва (ёки) тезисни исботлаш учун асос излашга тўғри келади. Бу таъсир одатда намойиш этиш дейилади.

Рад этиш — бу ҳам исботлашга ўхшаган мантиқий тарздаги таъсир этиш тури. Бироқ, рухий жихатдан олганда булар ўртасида катта фарқ бор. Рад этиш, исботлашдан фарқли ўлароқ, одамлар хулқ-атворидаги қотиб қолган қараш ва одатларни танқид қилиш, эскиларни йўқотиш ва янгиларини шакллантириш билан боғлиқ. Бу тарафкашларда кучли қаршилик ўйғотади. Шунинг учун эскининг тарафдорларини ишонтириш ва янгинн қабул қилдириш учун кучли далил, исбот ва (ёки) даъво керак бўлади. Бурчакка тиқиб қўйилган тарафкаш курашдан воз кечиши мумкин. Бажарувчиларни ишонтиришга асосланган юқорида кўриб ўтилган тўрт таъсир этиш тури амалда тегишли йўсинлар би лан тўлдирилади. Кейингилар вазият ва бажарувчилар шахсига боғлиқ холда белгиланади. Бажарувчиларга таъсир этиш йўли билан самарали таъсир этиш учун қуйидаги тавсиялардан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. 1.Бажарувчи эхтиёжини аниқ белгилашга ҳаракат қилиш ва унга ҳамдам бўлиш. 2.Сухбатни шундай фикр билан бошланки, у бажарувчининг кўнглига мос тушсин. 3.Катта ишонч ва хотиржамлик туйғусини ўйғотадиган об раз яратишга ҳаракат қилинг. Дўстона муносабат кўрсатинг. 4.Ходим ўз фикрини айтиб олишига йўл беринг. 5.Диалогингизни шундай тузингки, ходим бошданоқ «ха» деб жавоб беришга мажбур бўлсин. 6.Шундай қилинки, ходим ғоя ўзига тааллуқлилигини ҳис қилсин. 7.Ўз манфаатингизни кўзлаб эмас, балки ходимлар манфаати нуқтаи назарини фахмлаб гапиринг. 8.Агар бир неча хил фикр айтилса, энг кейин гапиришга ҳаракат қилинг; сизнинг далилларингиз тингловчиларга таъсири бўйича кўпрок имкониятга эга бўлади. 9.Ўз ғоянгизга кўргазмалилик бахш этинг, уни намойиш қилинг. Тавсияларга яна қўшимча қилиш мумкин; бажарувчи (таъсирланувчи) :

- таъсирга қандайдир эҳтиёжни қониқишлик ёки қониқмаслик манбаи сифатида қараши керак; - бажариш эҳтиёжни қондириш ёки қондирмасликка олиб келиш эҳтимоли юкори даражада деб ҳисоблаши; -куч-ғайраттинг раҳбар кутганини оқлаш имкони юкори даражада деб ҳисоблаши. 1. Бўйсунувчилар билан ўзаро муносабат Ћар бир бажарувчининг шахсий қадр-қиммати — раҳбар учун дахлсиздир. Ўзаро муносабатларда бўйсунувчилар шахсиятига бирон-бир эхтиёжсизликка йўл қўйиш, унинг фуқаролик хуқуқини чеклаш мумкин эмас. Кадр — ўз инсонлик шаънини тан олиш. Рахбар ва бўйсунувчилар ўртасидаги расмий ва норасмий муносабатларнинг мустахкамлиги жамоа аъзоларининг биргаликдаги меҳнат фаолиятидан қанчалик маънавий қоникиш хосил қилишларига боғлиқ. Агар улар ўзига нисбатан адолатли ва тўғри муносабат мавжудлигига ишонқирамасалар, унда бу уларнинг ўзаро муносабатларига салбий таъсир этади. Натижада рахбар ўз фаолиятида муваффақиятга эриша олмайди ва низолар, келишмовчиликлардан четлаб ўта олмайди. Бўйсунувчилар билан ўзаро муносабат ижобий бўлиши учун хар қандай рахбар, шу жумладан, таълим сохасидаги, бошқарувнинг жахон тажрибаси асосидаги тавсияларга амал Қилиши мақсадга мувофикдир. 1.Ћар бир ишда адолатли бўлинг. Сизни мукофот хаддан зиёд яхши бўлганлиги ёки жазодан қўрққанлик учун эмас, балки хар иккиси ҳам адолатли тақсимлангани учун хурмат қиладилар. 2.Ходимларга эьтиборли бўлинг. Улар билан самимий қизиқинг. Улар хақида иложи борича кўпроқ билишга ҳаракат қилинг: оиласи, қизиқиши, муаммолари ва х. к. қийин дақиқаларда уларга ёрдам қўлини чўзинг, қўллаб- қувватланг.

3.Бўйсунувчилар билан мулоқотда воизлик қилишдан сакланинг. Сабрли тингловчи бўлинг. Бошкаларни ўзи хақида сўзлашга рағбатлантиринг. Ёдда тутинг, инсон учун ўз номининг янграши инсон нутқи товушлари ичида энг ёқимли ва мухим садодир. 4.Сертабассум бўлинг. Сизнинг жиддийлигингиз атрофдагиларни хавотирга солади ва нари итаради. 5.Танқидда жуда хушёр бўлинг. Бўйсунувчининг дилини оғритманг. Танқид қилишдан олдин унга ўз камчилигингизни айтишдан тортинманг. Одамлар эътиборини ўз хатоларига жалб этишда пардали қилиб, мулойимлик билан муносабатда бўлинг. 6.Инсонни хар сафар, гарчи озгина ютуққа эришган бўлсада, тез-тез мақтаб туринг. Бўйсунувчининг хатоси ва адашишлигини таъкидлашга туғри келган холларда, сиз унинг ютуқларини кўрсатишдан ва афзалликларини самимий тан олишдан бошланг. 7.Ћеч кимга буйруғ оханги ёқмайди, буни доимо эсда тутинг. Буйруқ бериш ўрнига савол бериш усулидан фойдаланинг. Масалан, "Шундай қилинг" ўрнига "Сиз нима деб ўйлайсиз, шундай қилса яхши бўлса керак?" 8.Кўпинча ўзингизни бўйсунувчининг ўрнига қуйиб кўринг. Муаммо ва топширққа унинг нуқтаи назари билан қарашга ҳаракат қилинг, ходимлар нуқтаи назари ва фикр-мулоҳазасига ҳурмат билан муносабатда бўлинг. Шундай килингки, бўйсунувчи учун сиз айтганингизни бажариш малол келмасин. 9.Ўзингизга бўйсунувчиларга нисбатан мураббий вазифасини ўтанг. Улар кобилиятини ривожлантиринг ва мураккаб масалаларни биргаликда мухокама қилинг. 10.Ваколат, масъулият доирасини, ишлаб чқаришдан кутилаётган натижаларни аниқ тавсифланг. Икки томонлама алоқа ва ўз ходимларингиз маълумотларидан фойдаланинг. Мотивлаш

Фаолиятнинг самарадорлиги мотивлаш даражасига боғлиқ. Йеркс- Додсон қонуни. Мотивлаш — муайян мақсадга эришишга йуналтирилган бирор шахс (айрим шахс ёки шахслар гурухи)нинг фаолиятга рағбатлантириш жараёни. рағбатлантириш кишиларда меҳнатга иқтисодий, идроклаш ва ахлоқий қизиқиш уйготишга қаратилгандир, бу уларни моддий таъминлаш омили ва ўзларини ҳамда ўз муносабатларини ишчанликни таъминловчи ижтимоий аҳд борасида «гуманитарлашни» таъминлаш сифатида намоён бўлади. 4.01. - расмда мотивлаш тарзи келтирилди. Мотивлар ички, ташқи ва жамоани эмоционаллаштирувчи бўлиши мумкун. Ўз-ўзини намоён этиш, интизомлилик ва ўзини ўзи бошқаришлик ички мотивлар ҳисобланади. Ташқи мотивлар — қуйидагилардир: - моддий рағбатлантириш (тоифасини ошириш, шахсий қўшимча қилиш, мукофот ва ш. к.); - хизмат лавозими буйича юқорилаш; - маънавий рағбатлантириш (миннатдорчилик эълон қилиш, тақдирлаш ва х. к.); - мажбурий чоралар (мунтазам назорат, мехнат конунчилигига мувофиқ жазолаш).

1- расм. Мотивлаш тарзи Жамоани эмоционаллаштириш қуйидагиларни белгилайди: - ошкоралик ва хабардорлик; - мажбуриятларни аниқ ва асосланган холда тақсимлаш; - жамоанинг барча аъзоси мақсадни аниқ тушуниши; - барчанинг режалаштиришда иштирок этиши; - яхши мехнат ҳамиша рағбатлантирилишини тушуниш; - рахбарлар томонидан аниқ ташкил этиш ва бошқариш ва х. к. Мотивлаш жуда мураккаб жараён, чунки у турли туман рухий, ахлоқий, иқтисодий, ижтимоий ва б. омилларга боғлиқ. Бундан ташқари хар бир инсон ўзига хос мотивация тузилишига эга. Шунинг учун инсонни фаол ишлашга рағбатлантиришнинг ягона воситаси йуқ. Бироқ, кишилар хулқ-атворини белгиловчи баъзи умумий қонуниятлар тажриба ёрдамида аниқланган. Ћар бир рахбар мазкур қонуниятларни яхши Мотивлаш асослари Ташќи мотивлар Ички мотивлар Жамоани эмоционаллаштириш

билиши ва ўз бошқарув фаолиятларида улардан оқилона фойдаланиши лозим. Бошқарув фаолияти амалиётни режалаштиришдан ва уларни бажариш учун шарт-шароит яратишдан бошланади. Шу маънода мотивлаш билан боғлиқ куйидаги тавсиялар рахбар учун фойдадан холи эмас. 1.Ташкилотнинг мақсад ва имкониятлари мутаносиб бўлиши керак. 2.Якуний натижага фақат аниқ мақсадгина олиб келади. 3.Фаолият чуқур ўйланган бўлиши лозим. 4.Жамоа ўртасида мажбуриятлар ва бурчлар аниқ белгиланиши, мехнат меъёрланиши ва чегараланиши зарур. 5.Жамоада хар бир киши ўзини кўрсата билиши ва имкониятларини юзага чиқариши учун ақлий мухит, шароит бунёд этилиши керак, яхши мехнат шароити, ишдан қониқишлик даркор. 6.Интилиб ва сифатли ишлаётган ходимга уни рағбатлантирмай туриб, бошқалар бажармаган ишни қўшимча қилиб топширмаслик керак. Бу уни тез ва сифатли ишлашга бўлган иштиёкини сўндиради, бошқасида эса боқимандачилик кайфиятини ўйғотади. 7.«Билдим дедим тутилдим...» тамойилига амал қилмаган маъқул. Бажарувчиларнинг ишини ташкил қилар экан, рахбар буларнинг аҳамиятини таъкидлаши лозим, хусусан: - бажарувчи ўзи кераклигини, ғояси ва таклифлари эътиборга олинишини ҳис этмоғи керак; - мехнат натижаси эгасиз қолмаслиги лозим, чунки кўпчилик ўзининг қадр-қимматини исботлашни хохлайди ва ўз мехнатининг оқибати учун жавоб беришга тайёр туради. Ўзига бўйсунувчилар юқори мехнат самарасига эришишлари учун рахбар мотивлаш бўйича қуйидаги тавсияларга амал қилиши лозим: - бажарувчилар малакасини мунтазам ошириш учун шароит яратиш, мамлакатдаги ва халқаро тажрибани ўрганиш, конфе ренция ва семинарларда иштирок этиш;

- иш жараёнида бажарувчилар янги билимларни эгаллашларини таъминлаш. Нихоят, рахбар мехнатни тўғридан-тўғри рағбатлантиришдан унумли фойдаланиши керак — бу қуйидагилардан иборат: - моддий ва маънавий рағбатлантириш тарзида бажарувчи лар хизматини тан олиш; - ташаббусни рағбатлантириш. Агар бирор ходимнинг таклифи жоиз бўлмасада, уни маъқуллаб қуйинг. Акс холда у умуман хеч кандай таклифни ўртага ташламайдиган бўлиб қолади. Мотивлаш мажбурий чораларни ҳам ўз ичига олади, улар орасида мунтазам назорат юқори натижали ҳисобланади. Назорат Назорат — бошқарувнинг муҳим воситаси, у юзага чиқадиган муаммоларни улар ҳали жиддийлашиб улгурмасиданоқ аниқлаш ва хал этиши учун зарурдир. Мунтазам назорат — «рахбар — жамоа» тизимидаги ўзига хос «қайтар алоқа». У автоматик бошқарув системаларидаги қайта алоқа сингари умуман жамоа ёки унинг айрим аъзосининг муайян вазифани хал этишдан оганлигини ўз вақтида аниқлаши керак. Шундан кейин рахбар фаолиятнинг амалдаги ахволини режалаштирилгани («таққослаш қурилмаси») билан қиёслайди ва бошқариш учун қандай ҳаракат қилишни белгилайди. Бу назорат функциясини «механик» тасаввур этишдир. Амалда эса назорат туфайли фақат фаолиятдаги четга чиқишликгина эмас, балки бундай четга чиқишликни сабаби, уларни бартараф этиш йўллари белгиланади. Назорат юқорида қайд этилган функцияларни амалга ошира олиши учун, у қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим: 1.Стратегии йуналиш — ташкилот ёки унинг бўлинмалари устуворлиги ва мақсадларини акс эттиради, уларни қўллаб-қувватлашни билдиради. Майда-чуйда нарсалар устидан назоратни ўрнатиш мақсадга мувофик эмас.

2.Натижаларни мўлжаллаш — ташкилот олдидаги аниқ мақсад ва вазифаларни хал этиш. 3.Назоратнинг ўз мохиятига мувофиқлиги — ташкилот иши мухим кўрсаткичларини объектив ўлчаш ва хаққоний бахолаш.. 4.Ўз вактидаги назорат — ташкилот фаолиятини текширишнинг вақт оралиги натижавийлиги нуқтаи назаридан самарадорлигини белгилаш. 5.Назоратнинг мослашувчанлиги — ташкилот фаолиятидаги содир бўлаётган мухим ўзгаришларга мослаша олишлик. 6.Назоратнинг соддалиги — назоратни текширилувчилар ва текширувчилар томонидан тушунилиши ОТМдаги мунтазам назорат унинг профессор-ўкитувчилар таркибининг ўқув-тарбиявий жараён, илмии-методик ва илмий тадқикот ишлари каби фаолият турларини ўз ичига олиши лозим. Ўқув-тарбиявий жараён назоратининг ўзига хос томони бўлиб, уни режалаштириш ва ўқув-методик таъминлаш ҳисобланади. Ривожланган мамлакатларда ОТМни бошқаришда ўз-ўзини назорат (ёки баҳолаш) мухим ўрин тутади, бу ўз-ўзини аттестациядан ўтказиш доирасида амалга оширилади). Бу ОТМ фаолияти турли сохалари буйича ихтиёрий «қайта алоқа»дир. У кўп йўналишли бўлиб ўз ичига ҳам ишлаб чиқарувчилар (илмий-педагогик ва педагогик кадрлар)ни, ҳам истеъмолчилар (талабалар, уларнинг ота-оналари, кадрлар буюртмачилари)ни олади. Резюме. Ишотпириш, мотивлаш ва назорат бошқарувнинг таъ-сирчан воситаси хисобланади. Ишотпириш воситаси рахбарга бажарувчини у ёки бу масалани хал этишдан манфаатдор қилишда кўмаклашади. Ходим фаолиятининг самарадорлиги ички ва ташқи мотшвлар, жамоани эмоционаллаштириш билан белгиланадиган мотивлаштириш кучига боғлиқдир. Назорат рахбарга бажарувчи (ёки жамоа) фаолиятидаги четга чиқишларни ўз вақтида аниқлашга ва бошқарувда тегишли қарор қабул

қилишга имкон беради. Рахбарнинг ходимлар билан ўзаро муносабатининг тавсифи бошқарув восит 3. Ўқув-тарбия жараёнидаги ўз-ўзини назорат қилиш - бошқариш воситаси Ўқув-тарбия жараёнининг компонентлари Илмий-педагогик ва педагогик кадрлар, таълим олувчилар ва уни таъминлаш учун зарур ресурслар ўқув-тарбия жараёнининг асосий компонентлари ҳисобланади. Илмий-педагогик кадрлар (4.02- расм) янги ғоя ва билимларни жонлантирадилар, юқори малакали мутахассис тайёрлайди. Педагогик кадрлар янги билимларни берадилар ва шахсни тарбиялайдилар. Илмий педагоглар ва педагог ходимлар меҳнати ижтимоий жараён талаблари ва босқичларига мувофиқ келадиган ва зарур бўлган ақлий салоҳиятни шакллантиришни таъминлайди. Таълим олувчлар, таълим хизматини талаб этувчилар сифатида олий таълим (бакалавриат, магистратура)нинг барча босқичида маънавий-аҳлоқий ва касбий жиҳатдан шахс сифатида шаклланувчилардир. Давлат таълим стандартлари ва ресурслари воситасида уларнинг сифатли таълим олиши ва

2- раем. Ўқув-тарбия жараёни компонентлари касбий тайёрланиши кафолатланади. Таълим олувчиларнинг вазифаси ҳар томонлама ривожланган шахс бўлиб етишишлари учун олий таълим тизимидаги кенг имкониятлардан фойдаланишдан иборатдир. ОТМ ресурслари қуйидагилардан иборат:  молиялар (бюджет ва бюджетдан ташқари манбалардан олинадиган);  моддий техника базаси, лаборатория ва амалий машғулотлар ўтказиш учун зарур бўлган;  компьютер технологияларининг техникавий, математик ва программа таъминоти;  информация базаси (дарсликлар ва ўқув қўлланмалари, кўргазма материаллар ва жиҳозлар ва ҳ. к.). Ўқув-тарбия жараёнининг санаб ўтилган компонентлари кадрлар тайёрлаш учун замин яратади. Уларнинг сифати ва рақобатбардошлиги айрим олинган ҳар бир компонентнинг ва умумий заминнинг ривожланганлик даражасига боғлиқдир.

2. Ўқитувчига қўйиладиган талаблар ва унинг умумлашган модели Ўқитувчи - таълим миқёсидаги раҳбар, у фанларни ўрганишда йўналишларни кўрсатади ва таълим олувчиларни тарбиялайди. Кадрлар тайёрлаш бЎйича миллий программа мақсад ва вазифаларини ҳал этиш биринчи галда қуйидаги талабларни қўяди:  олий таълим тизимидаги ўқитувчилар, илмий кадрлар, ходимлар, касбий-малакавий, маданий-таълимий, иқтисодий ва ҳуқуқий даражасини ошириш;  давлат ва ижтимоий муҳофазасини такомиллаштириш, шунингдек тарбиячи, ўқитувчи ва илмий ходим касби обрўсини кўтариш. Узлуксиз таълим тизимини ислоҳ қилиш муаммолари ҳакида сўзлаб, Ўзбекистон Республикасининг Президенти И. А. Каримов шундай деган эди: «Ўқитувчилар ва тарбиячиларнинг турмуш эҳтиёжларини таьминлашимиз, касблари обрўсини кўтариш учун уларнинг меҳнатини рағбатлантиришимиз лозим». Яна давом этиб: «... уни (мазкур муаммони) хал этмай келажак авлод тарбияси ҳақида гапириш ҳеч қандай маъно касб этмайди». Ўқитувчи меҳнатининг устуворлилиги уч «нуқтага таянади»:  биринчиси - ўқитувчининг малакаси, маданий ва маьнавий даражаси;  иккинчиси - таълим олувчилар саводлилиги ва касбий ма лакаси учун ўқитувчиларнинг маънавий жавобгарлиги;  учинчиси - моддий ва ижтимоий таъминот, келгуси авлодни гармоник ривожланишга тайёрлашда ўқитувчи меҳнатининг аҳамияти, малакали кадрлар тайёрлаш орқали иқтисодиётни кўтаришдаги ўрни. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида мужассам талаблар қўйилади, булар замонавий ўқитувчи моделини умумий тарзда ташкил этади (4.03- расм). Қуйидагилар асосий талаблар ҳисобланади:  — ўқитишни уддасидан чиқиш (код 1.00);  — тарбиялашнинг уддасидан чиқиш (код 2.00);

Талаблар мажмуини кодлашдан ўқитувчи кадрларни ўз-ўзини аттестациядан ўтказиши бўйича сўровнома ишлаб чиқишда, шунингдек анкеталаштириш натижаларини таҳлил қилишда фойдаланилди.  — шахсий сифатлар (код 3.00);  — таълим олувчилар билимини объектив баҳолаш ва назорат қилишнинг уддасидан чиқиш (код 4.00). Ўқитувчининг уддалай олишига ўз навбатида кўпгина муҳим омиллар таъсир этади:  — ўқув жараёнини қўллаб-қувватлаш ва унинг муҳити (1.01);  — ўқитувчининг руҳий-педагогик тайёргарлиги (1.02);  — касбий маълумот манбаи сифатида чет тилларини билиш (1.03);  — фанни чуқур билиш, касбий ваколатлилик ва иқтидор (1.04);  — янги педагогик технологиялардан хабардорлик (1.05);  — илмий-методик (1.06) ва илмий-тадқиқот ишлари (1.07) янги методика ва билимлар манбаи сифатида;  — ўз ишини такомиллаштиришга мунтазам интилиш (1.08);  — узлуксиз таълим тизими меъёрий ҳужжатларини яхши би лиш (1.09)  — компьютер технологиясини эгаллаган бўлиш (1.10);  — информация базаси (1.11) ва ресурслар (1.12). Тарбиялашнинг уддасидан чиқиш ўқитувчининг маданияти ва маънавияти (2.01), унинг шахсий ҳулқ-атвори ва обрўсига (2.02), ватанпарварлик ва бурчни ҳис этишига (2.03) юқори даражасита таянади. Таълим олувчиларда яхлит олам қиёфасини, юқори маданият, маънавият ва жаҳон миқёсида фикрлашни шакллантириш учун ўқитувчи кенг гуманитар ва инсонпарварона тайёргарликка (2.04), шунингдек ўқув тарбия ишини ташкил қилиш малакасига (2.05) эга булиши лозим. Шахсий сифатлар бўлиб, ўқитувчидаги талабчанлик (3.01) ва адолатлилик (3.06), ҳалоллик (3.02) ва ҳайриҳоҳлик (3.05), мулозаматлилик (3.07) ва мутойибани ҳис этиш (3.03) ҳисобланади. Бу сифатлар таълим

олувчилар учун ўқитувчининг референтлиги (кадриятлиги)ни (3.04) белгилайди. Объектив баҳолашнинг уддасидан чиқиш таълим олувчиларнинг билими руҳий-педагогик маънода ўқита билишлик ва тарбиялай олишлик билан чамбарчас боғлиқдир. Объектив баҳолаш воситаларига нимаики тааллуқли бўлса, ўқитувчи уларни билиши шарт ва аъло даражада фойдаланиши лозим. Бу рейтинг назорат (4.01), стандартлаштирилган тестларни ишлаб чиқиш ва қўллашни уддалай олиш (4.02) ва б.

Кадрлар тайёрлаш миллий дастури талабларидан келиб чиқадиган ўқитувчининг умумлашма модели шундан иборат. Мазкур модел олий таълим ўқитувчиларига мос келиши керак. Ана шу мувофиқликка эришиш учун, аввало, «Ўқитувчи ким бўлиши керак?» деган саволга жавоб бериши зарур. Шун дан кейин малака ошириш ёки ўқитувчиларни, яъни мазкур мувофиқликни таъминловчи қайта тайёрлашнинг зарур ҳажми ва мазмуни белгиланади. 4.3.3. Ресурсларга куйиладиган талаблар. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида таълим жараёнининг ресурсларини ривожлантиришга катта эътибор қаратилган. Булар таълим талаб этиладиган даражаси ва сифатини, янги ижтимоий-иқтисодий шароитларда рақобатбардош кадрларни тайёрлаш барқарор тизимини фаолият кўрсатиши ва ривожланишини кафолатлаши лозим. Бюджетдан ва бюджетдан ташқари манбалардан молиялашнинг кўп вариантлилиги кўзда тутилади. Бу ўқитувчилик фаолиятининг обрўси ва ижтимоий мавқеини оширишни таъминлайди. Катта эътибор ҳақ тўлаш асосидаги таълим хизмати, тадбиркорлик, консультация, эксперт, ноширлик, илмий ва ишлаб чиқариш фаолиятларига қаратилмокда, булар олий таълим муассасаси олдига қўйилган вазифаларига мувофиқ амалга оширилади. Олий таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимини молиявий ва моддий қўллаб-қувватловчи ҳомийлар ва донорларнинг аҳамияти ошмоқда. Таълим олувчилар учун кейинчалик қайтаришнинг қулай йўллари ва тизимларини ишлаб чиққан ҳолда таълим кредитлари бериш воситаларини бунёд этиш кўзда тутилмоқда. Бу кредитлар ёшларнинг кенг қатлами учун касбий таълимнинг барча турларини эгаллашларига кенг имконият беради. Кадрлар тайёрлаш миллий дастурида таълим барча турлари учун моддий-техникавий, компьютер ва информация базасини ривожлантиришга катта эътибор қаратилмокда. Бу масалани ҳал этишнинг муҳим

воситаларидан бири бўлиб, малакали кадрлар тайёрлашда таълим, фан ва ишлаб чиқаришни самарали уйғунлашувини таъминлаш ҳисобланади. Шу маънода фан ва ишлаб чиқариш кадрлар буюртмачиси сифатида намоён бўлмай, балки уларни фан, техника, технология, иқтисод ва маданият энг янги ютуқлари асосида тайёрлашда ҳам тенг ҳуқуқли қатнашчи бўлиши керак. Таълим ва рақобатбардош кадрлар тайёрлашнинг талаб этилаётган сифатини таъминлаш учун зарур ресурсларни белгилашда биринчи галда қуйидаги саволга жавоб топиш лозим: Таълим муассасалари кандай ресурсларга эга? 4.3.4. Ўз-ўзини назорат-ўқув-тарбия жараёнининг таркибий қисми. Ўқитувчи кадрларни баҳолаш тамойиллари Ўқитувчи кадрлар фаолиятини баҳолаш таълим жараёнини такомиллаштиришда муҳим восита ҳисобланади. Ўз баҳосини билиш ўқитувчи шахсини шакллантиришга ижобий таъсир этади, ўз фанини янада чуқурроқ билишга қизиқиш ўйғотади ва педагоглик маҳоратини оширишга иштиёқни ривожлантиради. Шу билан бирга, агар баҳолаш мунтазам ва объектив ўтказилса, бунда у назорат, масъулиятни тарбиялаш ва индивидуал салоҳиятни ривожлантиришнинг таъсирчан воситасига айланади. Табиийки, меҳнатга ҳақ тўлаш тизими билан боғлиқ бўлган баҳолашнинг мотивли жиҳати бўлиши лозим. Ўқитувчи фаолиятини баҳолаш анча мураккаб масаладир. Гарчи, бозор муносабатлари шароитида ўқитувчи фаолиятининг самарасини у тайёрлаган мутахассисларга бўлган талаб ва қиймат белгилаши мумкин масала бўлсада. Бироқ, бу жуда ҳам шундай эмас. Биринчидан, мутахассис (олий таълим муас-сасасининг битирувчиси)ни битта ўқитувчи эмас, балки жамоа тайёрлайди. Иккинчидан, кўпинча мутахассис тайёрлаш бўйича ўқитувчи муайян педагогик фаолияти билан унинг якуний натижаси ўртасидаги вақт

оралиғи катта миқдорни ташкил этади, яъни қайта алоқа анча кечикиб ҳаракатга келади. Эҳтимол, ўқитувчи фаолиятини баҳолаш аниқ вакт миқёсида амалга оширилиши керакдир ва «ўқитувчи (педагогик фаолият субъекти) — касбий педагогик фаолият — таълим олувчи (педагогик фаолият объекти)» тизимининг интеграл кўрсаткичи бўлиши лозимдир. Юқорида келтирилган тамойилга кўра ўқитувчи фаолиятини баҳолашнинг бири бўлиб аттестация ҳисобланади (4.04- расм). Бу таълим муассасаси маъмурияти ва (ёки) таълимни бошқариш бўйича ваколатли давлат идораси томонидан утказилади. Ўқитувчи фаолиятини яна бир муҳим бахолаш тури бўлиб уни ўз- ўзини баҳолаши - ўз-ўзини аттестациялаши ҳисобланади. Бу таълим ва тарбия жараёнидаги унинг фаолия ти барча йўналишларини (4.03- расм), шунингдек шахсий сифатлари ва таълим олувчилар билимини объектив баҳолашнинг уддалай олишини ўз ичига олади. Таълим олувчиларнинг ва улар ота-оналарининг фикрини ўқитувчи фаолиятини баҳолашда истисно этиш мумкин эмас (асосан умумий, ўрта махсус ва касбий таълим тизимида). Ўқитувчи фаолиятини баҳолашнинг санаб ўтилган турлари инте грал кўрсаткичнл белгилаш асосида ётади. Сўнггиси Ўқитувчи ким булиши керак? деган саволга муайян даражада аниқ жавоб беради. Ўқитувчи кадрларнинг ўз-ўзини назорат қилиш воситаси. ТАСИС лойихаси доирасида ўқ итувчилар ўртасида сўров ўтказиш йўли билан уларни ўз-ўзини аттестациялаш во ситаси ишлаб чикилган. Бу ўқитувчилар анкетадаги барча саволларга объектив жавоб беришларининг гаровидир. Тавсия этилаётган анкета мажмуи (1- илова) ўқитувчи ўқув-тарбия фаолиятига тааллуқли барча масалалар кўламини қамраб олади. Саволларнинг мазмуни ўқитувчи умумлашган модели талабларига асосланиб

белгиланган (4.03- расмга Каранг). Анкета саволларининг кўпчилик кисми ёпиқ қисобланади ва муайян жавоблар тўпламига эга, шулардан биттасини ўз ҳоҳиши бўйича танлаш лозимдир. Биринчи анкета ўқитувчи ҳақидаги умумий маълумотлар бўйича саволларнинг ўз ичига олади: — педагогик фаолият стажи; — фан(фанлар) ни уқитиш билан боғлтқ, иш стажи; — ўқитилаётган фанга (ёки фанларга) таянч маълумотнинг мувофиқлиги; — руҳий-педагогик маълумотнинг ҳажми ва даражаси ва б. Иккинчи анкета ўқитувчининг ўқув тарбия жараёнини амалга оширишдаги аҳволини, хусусан, тайёрланганлик, ўзига ишонганлик, қаноатланганлик, кайфият ва б. ҳолатларини акс эттиради. «Мен дарс ўтаётганда ўзимни шуни ҳис этаманки...» анкетанинг асосий мазмунини ташкил этади. Кейинги баён тўрт босқичда таклиф этилади: розиман (рейтинг алл), деярли розиман (4 балл), деярли норозиман (3 балл) ва рози эмасман (2 алл).

Учинчи анкетада таълим ва тарбия жараёни самарадорлигини ошириш учун ўқитувчи нималар қилиши кераклиги билан боғлиқ, саволлар бўлади. Бунда асосий эътибор педагогнинг ўқитишни уддалаши, тарбияни уддалаши ва объектив баҳолашни уддалашига қаратилади. Анкетанинг асосий моҳиятини «Таълим ва тарбия самарадорлигини ошириш учун сиз нима қиласиз?» саволи ташкил этади. Мазкур анкета саволига жавоб тўрт даражада таклиф этилади: кўпинча (5 балл), деярли кўпинча (4 балл), камдан- кам (3 балл) ва ҳеч качон (2 балл). Тўртинчи анкетанинг асосий моҳиятини «Ўқитувчи ўзи ҳаҳида ташкил этади». Бунинг таркибига бир қатор саволлар (ёки таъкидлар), киради, булар ўқитишни уддалаш, тарбияни уддалаш, шахсий сифатлар ва объектив баҳолашни уддалаш ҳамда ўқитувчилар билими устидан назорат» тавсифлайди. Анкета А шкаласи ва В шкаласига эга. А шкала бўйича ўқитувчи бир қанча ўзига тааллукди у ёки бу таъкидларга жавоб беради. Бу шкала бўйича жавоблар тўрт даражада таклиф этилади: тула тааллуқли (5 балл), қисман тааллуқли (4 балл), деярли тааллуқли эмас (3 балл) ва тааллуқли эмас (2 балл). В шкала таҳмин қилинаётган энг яхши ўқитувчига таал луқли ва: Унга у ёки бу таъкидлар канчалик муҳим? тамойили асосида тузилади. Мазкур шкалага ҳам жавоблар тўрт даражада берилади: муҳим (5 балл), муҳимроқ (4 балл), деярли муҳим эмас (3 балл) ва муҳим эмас (2 балл). Бешинчи анкета А ва В шкалаларидан иборат бўлиб, ўқитувчи ўз-ўзини аттестациялашига билвосита тааллуқлидир. Унга (В шкалага) кўра ўқитувчи уддалай олишининг талаб этиладиган даражасига эришишига имкон берувчи малакасини оширишлик шакллари ва йўналишлари ҳақидаги ўз фикри аниқданади. Бунда саволларга жавоблар тўрт даражада таклиф этилади: муҳим эмас (2 балл), деярли муҳим эмас (3 балл), де ярли муҳим (4 балл) ва муҳим (5 балл). А шкаласи бўйича ўқитувчи бирор шакл (йўналиш) бўйича малака оширишдан ўтган йилини белгилайди.

Бешинчи анкетада ёпиқ, саволлар билан бир қаторда учта очиқ, савол ҳам мавжуд. Унга мувофиқ, ўқитувчи малака оширишнинг учта энг кучли ва учта заиф томонларини, шунингдек уни такомиллаштириш бўйича ўз истакларини билдириши лозим. Таълим олувчилар ва улар ота-оналари сўровномаси. Юқорида таъкидланганидек ўқитувчи фаолиятини баҳолашнинг мухҳм унсури бўлиб, таълим олувчилар ва уларнинг ота-оналаридан сўров ўтказиш ҳисобланади. Бундай сўровнинг асосий тамойилларидан бири бўлиб хуфялик ҳисобланади. Таълим олувчилар учун учта анкета кўзда тутилган (2- илова), буларнинг саволлари ўқитувчи умумлашган модели ва ўқув-тарбия жараёнини амалга ошириш билан боғлиқ. Биринчи анкета ўз ичига таълим олувчилар тўғрисидаги умумий маълумот бўйича саволларни ўз ичига олади, яъни: — ўсмир ва қиз; — таълим муассасасининг тури; — синф (мактабда) ёки курс (ОТМда); — ўзлаштириш даражаси ва б. Иккинчи анкетадаги саволлар таълим муассасаси ресурсларини ва ўқув тарбия жараёнини амалга ошириш шароитлари (қўллаб-қувватлаш ва муҳит)ни тавсифлайди. Анкетанинг мазмунини: «Таълим муассасаси таълим олувчилар назарида» ташкил этади. Анкетадаги бу саволга жавоб уч даражада таклиф этилади: менинг таълим муассасамга ўхшайди (5 балл), кам ўхшайди (3,5 балл), мутлақо ўхшамайди (2 балл). Иккинчи анкета бўйича ёпиқ, саволлар билан бир қаторда иккита очиқ, савол ҳам бор унга кўра таълим олувчилар таълим муассасасида ўзларига нима кўпрок ва нима камроқ ёқишлигини белгилашлари лозим. Ћар бир савол бўйича учтадан жавоб бериши керак.

Учинчи анкетанинг моҳиятини «Ўқитувчилар таълим олув чилар назарида» ташкил этади. Бунга бир қатор саволлар киради ва улар ўқитишни уддалаш, тарбияни уддалаш, шахсий сифатлар ва объектив баҳолашни уддалаш ҳамда таълим олувчилар билимини назорат қилиш тавсифланади. Бунда саволларнинг кўпчилиги «Ўқитувчи ўзи ҳақида» анкетадаги саволларга мос келади, бу ўқитувчилар ва таълим олувчиларнинг айни бир муаммо бўйича фикрларини таққослашга имкон беради. Мазкур анкетада саволларга жавоблар тўрт даражада таклиф этилади: барчаси (5 балл), деярли барчаси (4 балл), оз (3 балл) ва ҳеч ким (2 балл). Ота-оналар учун (асосан умумий ўрта ва ўрта махсус, касбий таълим тизимида) анкета (3- илова) назарда тутилган бўлиб, ундаги саволлар ўқитишни уддалаш, тарбиялашни удда лаш ва ўқитувчи шахсий сифатлари билан боғлиқ, шунингдек боланинг ўқиш шароитларига тааллуқли. Қўйилган саволларга жавоб тўрт босқичда таклиф этилади: ҳа (5 балл), деярли ҳа (4 балл), деярли йўқ (3 балл) ва йўқ (2 балл). Анкетада ота-оналар учун битта очиқ савол бор бўлиб, у таълим муассасасининг ишини яхшилаш бўйича таклифлар би лан боғлиқ. Ресурслар бўйича ўз-ўзини баҳолаш. Ўқув тарбия жараёнинг ресурслари бўйича ўз-ўзини баҳолаш унинг бевосита иштирокчилари — ўқитувчилар ва таълим олув чилар томонидан амалга оширилади. Бунда ота-оналарнинг фикри, айниқса ўрта махсус, касбий таълим тизимида, муҳимдир. Бундай ўз-ўзини баҳолашни ўтказиш учун ўқитувчилар, таълим олувчилар ва уларнинг ота-оналари учун анкеталарга ўқув-тарбия жараёни ресурслари билан борлиқ са воллар киритилган. Ўқитувчилар моддий техника ва информация базасини (дарсликлар, ўқув-кулланмалари ва б.), меҳнат шароити ва уни мод дий рарбатлантириш ва ҳ.к.ларни баҳолайдилар (1- илова).

Таълим олувчилар ўқув-тарбия жараёни ресурслари бутун мажмуини баҳолайдилар (2- илова):  умуман ўқув муассасасининг аҳволи ва ундаги ҳавфсизлик;  аудитория (синф)ларнинг аҳволи ва уларнинг зарур жиҳозлар билан таъминланганлиги;  лаборатория ва амалий ишларни ўтказиш учун моддий техника базаси;  маълумотлар жамланмаси;  умумий овқатланиш ва тиббий хизмат;  спорт базаси ва б. Таълим олувчиларнинг ота-оналари асосан ўқув-тарбия жа раёни амалга ошириладиган шароит: ўқув муассасасидаги тозалик ва тартибга риоя қилиш, ҳавфсизлик, умумий овқатланиш, тиббий хизмат ва б.ни баҳолайдилар (3- илова). 4.3.5. Ўз-ўзини назорат қилиш таълим муассасасини такомиллаштиришнинг асоси сифатида Анкеталар мажмуи бўйича жавобларнинг таҳлил натижалари таълим муассасасини ривожлантириш режасини ишлаб чиқиш тавсиялари учун, шунингдек ўқув-тарбия жараёни сифатини ошириш билан боғлиқ; йўналишларига асос ҳисобланади: — ўқитувчи кадрлар малакасини ошириш ва (ёки) уларни қайта тайёрлаш; — ўқув-тарбия жараёнини амалга ошириш шароитларини такомиллаштириш; — лаборатория ва амалий ишлар моддий-техника базасини такомиллаштириш; — маълумотлар базасини ривожлантириш (дарсликлар, ўқув ва кўргазма қуроллар ва б.); — ўқитувчилар ва таълим олувчилар ўртасидаги ўзаро муносабатларда маънавий-руҳий муҳитни яхшилаш;

— таълим олувчилар билими, ўқуви ва малакасини объектив назорат қилиш ва баҳолаш тизимини ривожлантириш; — тарбиявий ишларни такомиллаштириш. Тавсиялар ўқитувчи умумлашган модели тузилиши (омиллар бўйича) мувофиқ тарзда берилади. Бунда тавсиялар билан биргаликда уларни амалга ошириш воситалари ва йўналишлари ҳам киритилади. Таълим муассасасини такомиллаштириш борасидаги кейинги қадам бўлиб, ўз-ўзини аттестациялаш, ривожланишнинг янги режаси ва бошқалар ҳисобланади. 5- расм. Мазкур туркум ўқув-тарбия жараёнининг сифатини оширишда асос бўлиб ҳисобланади. Резюме. Олий таълим муассасасини бошқаришнинг муҳим воситаси бўлиб, ўқув-тарбия жараёнини таълим хизматини амалга оширувчилар (илмий-педагог ва педагог кадрлар) ва истеъмолчилар (таълим олувчилар, уларнинг ота-оналари, кадр лар буюртмачилари) томонидан ўз-ўзини назорат қилиш ҳисобланади. Унинг асосида ўқув-тарбия жараёнининг барча анкеталаш натижаларининг таҳлили компьютер программаси Олий ва урта махсус мактаб муаммолари институтида ишлаб чиқилган. Ўз-ўзини назорат натижасини ҳисобга олган ҳолда раҳбар жамоа ташкилотларининг вакиллари билан ҳамкорликда ОТМни ривожлантириш режасини ишлаб чиқади ва уни бажаришни ташкил қилади.

5- расм. Таълим муассасасини такомиллаштириш жараёни. Ўз-ўзини назорат қилиш учун савол ва топшириқлар. 1. Таълимни бошқариш тамойиллари ҳақида сўзлаб беринг. 2. Раҳбарлик услуби хакида сўзлаб беринг. 3. Хокимият шакллари ҳақида сўзлаб беринг. 4. Директив ва субдиректив вақт нима ? 5. Субдиректив вақтни қандай самарали режалаштириш ва фойдаланиш мумкин ? 6. «Раҳбар ва вақт» эслатмаси ҳақида сўзлаб беринг. 7. Ишонтириш нима ва у нималарда кўринади? 8. Хабардор қилиш нима? 9. Тушунтириш нима? 10. Исботлаш ва рад этиш нима? 11. Бажарувчиларга самарали таъсир этиш тавсияларини айтиб беринг. 12. Бўйсунувчилар билан ўзаро муносабатни қандай ўрнатиш керак? 13. Мотивлаш нима ва унинг тузилиши қандай? 14. Кишилар ҳулқ-атворини белгиловчи умумий қонуниятлар ҳақида сўзлаб беринг.

15. Таълимни бошқаришда назорат нима ва унинг функцияси қандай? 16. Назорат қандай талабларга жавоб бериши керак? 17. Ўқув-тарбия жараёни компонентлари нималардан иборат? 18. Ўқитувчига қандай талаблар кўйилади (ўқитувчининг умумлашган модели) ? 19. Ўқитувчи ўқувига қандай омиллар таъсир этади? 20. Ўқитувчи шахсий сифатларини қандай омиллар тавсифлайди? 21. Тарбиячи ўқувига қандай омиллар таъсир этади? 22. Ресурсларга қандай талаблар қўйилади? 23. Ўқув-тарбия жараёнининг компоненти ўз-ўзини назорат қилиш нима? 24. Ўқитувчи кадрларни баҳолаш тамойиллари ҳақида сўзланг. 25. Ўқитувчи кадрлар ўз-ўзини назорат қилиши воситаси ҳақида сўзланг. 26. Таълим олувчилар ва улар ота-оналарини анкеталаштириш ҳақида сўзланг. 27. Ресурслар бўйича ўз-ўзини баҳолаш қандай амалга оширилади? 28. Таьлим муассасаси ўз-ўзини назорат қилиши нима учун керак ? У-боб. Олий таълим муассасасида ўқув-тарбия жараёнини бошқариш асослари 1. Ўқув-тарбия жараёнини лойиҳалаш Таълим олувчиларнинг ўзи ОТМдаги ўқув-тарбия жараёнининг асосий ва якуний натижаси ҳисобланади: унинг шахсини, қобилиятини ривожлантириш, ваколатлилигини ва касбий билим, ўқув ва малакаларини таъминлаш. Ўқув-тарбия жараёни (ЎТЖ) ташкилий томондан икки асосий босқичга бўлинади: — қидирув тадқиқоти ва лойиҳалаш; — амалга ошириш ва назорат. Қидирув тадқиқоти тегишли мутахассисларга талабни истиқболи, уларга олдиндан бўладиган малакавий талабни белгилаш, мазкур талабларни

рақобатбардошлик даражасида амалга ошириш имкониятларини ўрганишдан иборатдир. Тегишли мутахассисларни тайёрлаш зарурлиги ва имкониятлари ҳақидаги ваколатли ижобий (ёки салбий) хулоса мазкур тадқиқотларнинг натижаси ҳисобланади. ЎТЖни лойиҳалаш ЎТЖ меъёрий ва ўқув-методик базасини ташкил этувчи ўзаро богланган ва ўзаро алоқадор ҳужжатлар мажмуини ишлаб чиқишдан иборатдир. Қуйидагилар шуларга тааллуқпи: 1. ДТС «Олий таълим йўналишлари ва ихтисосликлари классификатори». Мазкур меъёрий хуқуқий ҳужжатда тайёрловнинг янги йўналиши (ёки ихтисослиги) белгиланган тартибда берилади. Агар тайёрлов йўналиши (ёки ихтисослиги) классификаторда кўзда тутилган бўлса, унда дарҳол кейинги ҳужжатни ишлаб чиқишга киришилади. 2. ДТС «Мажбурий минимум мазмунига ва йўналишлар бўйича бакалавр (ёки ихтисослик бўйича магистр) тайёрлаш даражасига бўлган талаблар». Мутахассисга нисбатан олдинда бораётган режалаштирилган мапакавий талабларни фан, техника ва технология, иқтисод, таълим ва маданият замонавий ютуқларини, шунингдек мамлакат ва чет эл тажрибасини ҳ исобга олган ҳ олда таъминлаш учун му қ обил таълимий- касбий программа ишлаб чи қ илади. Бу — ўқув фанларининг тизимли мажмуи бўлиб, мазмунининг кўп меҳнат талаблилиги ва мини-мумига тегишли ҳисобланади ва тайёрлов йўналиши ёки ихтисосликнинг «юзини белгилайди». Муқобил таълимий-касбий программа малакавий талаблар билан қўшилиб кўриб чиқилаётган меъёрий-ҳуқуқий ҳужжат — ДТСни ташкил этади. 3. Намунавий ўқув режаси. Бу ДТСга мувофиқ ишлаб чиқиладиган ўқув-тарбия жараёнининг чеклови ва қуйидагиларни белгилайди: — ўқув жараёнининг жадвали; — мутахассис кўп ўлчамли моделини тузишни таъминловчи фанлараро алоқани ҳисобга олган ҳолда семестр ва курслар бўйича ДТСда кўзда тутилган ўқув фанларининг тизимли жойлашуви;

— аудитория машгулотлари бўйича ҳар бир ўқув фанининг, шунингдек талаба мустақил таълими ва мустақил иши сермеҳнатлилигини тақсимлаш; - Ћар бир фан бўйича ҳафталик аудитория юкламаси; — институционал ўзига хосликлар, талаба билимини назорат қилиш ва баҳолаш, мустақил таълим олишини ташкил этишни ҳисобга олган ҳолда ишчи ўқув режасини ишлаб чиқиш бўйича тавсиялар. 4. Ўқув фанлари намунавий программалари. Мазкур ўқув методика Ћужжатлари ДТС (давлат компоненти)да кўзда тутилган ҳар бир муайян ўқув фанлари бўйича мутахассисга бўлган талаб ва мазмун минимумига мувофиқ, шунингдек фан, техника ва технология, иқтисодиёт, таълим ва маданият замонавий жаҳон ютуқларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилади. Ўқув фанлари ишчи дастурини ишлаб чиқишда миллий анъ- аналар ва илмий педагогик, маданият, ОТМнинг атроф ижтимоий, маданий ва иқтисодий муҳитлар билан ўзаро алоқаси ҳисобга олинади (институционал компонент). Фанлараро алоқаларни белгилаш ва ҳисобга олиш ҳам намунавий, ҳам ўқув фанлари ишчи дастурини ишлаб чиқишда муҳим ўрин тутади. Ўқув фанлари бўйича программаларда аудитория машғулотлари турли хилларини, талабалар мустақил таълим олиши ва мустақил ишларини талаб этилаётган даражада ўтиши ва бажарилиши учун зарур бўлган асосий ва қўшимча адабиётлар кўзда тутилади. 5. Ўқув режасидаги фанлар, малакавий амалиёт ва битирув малакавий ишларини ўқув методик таъминоти. Бу ҳужжатлар тизимли мажмуи бўлиб, ўтказиш ва (ёки) бажариш методикаси мазмуни, шунингдек ўқитувчи ва талабалар турли хил ўқув фаолиятининг назоратини белгилайди. қуйидагилар шундай ҳужжатлар ҳисобланади: — маърузалар матни; — методик материаллар: лаборатория ишлари, амалий машғулотлар, семинарлар, курс лойиҳалари (ишлари), уй вазифалари, мустақил таълим олиш, малакавий амалиёт, битирув малакавий ишлар ва ш. к.;

— кўргазма қўлланмалар ва тасвирий материаллар; — программавий ва информациявий таъминот: системани назорат қилувчи ва таълимни автоматлаштирувчи; — ташкилий методик таъминот: талабалар билими, ўқуви ва малакасини назорат қилиш ҳамда баҳолаш. 6. Аудитория машғулотларининг жадвали. Бу ишчи ўқув режаси асосида ишлаб чиқиладиган аудитория машғулотларининг семестр миқёсидаги чеклови. Анъанавий тарзда мазкур чеклов бутун семестр мобайнида бир неча фанларни бир вақтда ўрганишнн кўзда тутади. Мазкур ҳолда аудитория юкламаси унча катта бўлмаган фанлар учун ҳафтасига бир-икки соат режалаштирилади, бу уларни ўрганиш самарасига салбий таъсир кўрсатади. Мазкур камчилик ўқув жараёнини модул асосида ташкил қилиш билан бартараф этилади. Бунда у ёки бу модулдаги фанни ўрганишга семестрдан қисқароқ вақ т оралиқи ажратилади. Натижада кам ўқув юкламасига эга бўлган фан учун ҳам ҳафтада камида белгиланади, бу талабаларни фаол меҳнат қилишга ундайди ва улар ижодий ташаббуси ривожланишига кўмаклашади. Турли миқёсдаги қидирув тадқиқотлари ва УТЖни лойиҳалаш босқичининг натижаси бўлиб, юқорида кўрсатилган ҳужжатлар мажмуи ҳисобланади: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси — таълимни— олий таълим муассасасини бошқариш бўйича давлат ваколатли органи. Бу босқичда мутахассислар тайёрлаш сифатига талаблар белгиланади (лойиҳаланади). ЎТЖни амалга ошириш ва назорат қилиш босқичига келсак, бунда белгиланган сифат таъминланади. Буни таъминлаш сезиларли даражада ЎТЖни бошқаришга боғликдир. Ћар қандай муваффақиятсизликнинг боиси—бошқарувдаги уқувсизлик. Резюме. Қидирув тадқиқотлари ва ЎТЖни лойиҳалаш ЎТЖ ташкил этишнинг муҳим босқичларидан бири ҳисобланади. Бун-да ЎТЖ меъёрий- ҳуқуқий ва ўқув-методика базасини ташкил этувчи ўзаро боғлиқ ва ўзаро

тааллуцли хужжатлар мажмуи ишлаб чицилади, Бунда мутахассислар тайёрлаш сифатига бўлган талаб белгиланади. 1. ЎТЖни бошқариш воситалари 2. Педагогик мулоқот ва педагогик раҳбарлик услуби Педагогак мулоқот, бу — ўқитувчининг таълим олувчилар билан машғулот вақтида ва уцдан ташқари пайтда (таълим ва тарбия жараёнида) касбий мулоқоти. Бу қулай руҳий муҳит яратшцда муайян педагогак функция ва йўналишга эга... А. А. Леонпъев Талабалар билан ва улар орасидаги ўзаро муносабатларда мағбул руҳий муҳит яратиш ЎТЖни амалга оширишда ўқитувчининг муҳим вазифаси ҳисобланади. Гуруҳдаги ўзаро шахсий муносабатларни ўқитувчи, жамоа шаклланишига қадар бўлган босқичда мақсади ташкил этиши лозим. Бунинг учун у юқори даражада ривожланган коммуникатив ўқувга — муносабат ва алоқалар ўрнатишга мойиллик ва иқтидор, таълим олув-чиларни тушуна билишга эга бўлиши керак. С. В. Кондратьеванинг маълумотларига кўра ўқитувчининг таълим олувчиларни тушуниш даражаси ва унинг уларга таъсири қандайлиги ўртасида муайян ўзаро боғлиқлик мавжуд. Тушуниш даражаси юқори бўлган ўқитувчида характерни шакллантирувчи таъсир биринчи ўринда туради, тушуниш даражаси паст бўлган ўқитувчида эса интизомий таъсир. Агар ўқитувчи таълим олувчилар фаолиятини ташкил этишга етарли эътибор бермаса, бунда интизомни сақлаб туриш учун кўп куч ва вақт сарфлашига тўғри келади. Кишилар бошбошдоқ ва бепарволиклари туфайли тартибсизлик юзага келмайди, балки улар фаолияти яхши уюштирилмаганлиги туфайли шундай бўлади. Педагогик мулоқот самарадорлиги, шунингдек ЎТЖники ҳам таълим олувчиларнинг машғулотлардаги шахсий фаолликларига боғлиқ. Шунинг

учун ўқитувчининг ташкил этувчи ва бошқа таъсир ўтказиши ана шу фаолликни ривожлантиришга қаратилмоғи керак. Таълим олувчилар шахсига ижобий муносабат ва рағбатлантириш йўсинларининг тизими педагогик мулоқот самарасининг муҳим қисми ҳисобланади. Самарали рақбатлантириш мазмуни ва мезонлари (П. Массен, Ж. Конжер ва б. бўйича) қуйида келтирилди: 1. Рагбатлантириш мунтазам амалга оширилади. 2. Ўқитувчи айни нима рағбатлантиришга лойиқлигини тушунтириб беради. 3. Ўқитувчи таълим олувчилар муваффациятига қизиқиш билан қарайди. 4. Ўқитувчи муайян натижаларга эришгашшни рағбатлантиради ва таълим олувчиларга бунинг моҳиятини тушунтиради. 5. Яхши натижаларга эришиш мақсадида ўқувчиларни ўз ишларини ташкил эта билишликка ўргатади. 6. Ћар бир таълим олувчининг рағбатлантириш у сарфлаган куч ғайратга мувофиқ бўлиши керак. 7. Ўқитувчи эришшган натижани унга сарфланган куч ғайрат билан боғлайди ва бундай муваффақиятга келгусида ҳам эришиш мумкинлигини билдиради. 8. Олдинги топишриқ бажарилгандан сўнг янги ишга қизиқиш уйғоншига ҳаракат қилади. 9. Таълим олувчиларнинг эътиборини ўзлаштиришнинг юқори бўлишлиги мазкур таълим олувчшар имкониятларидан тўла фойдаланишга боғлиқ эканлигига қаратади. Ўқитувчи педагогик мулоқот жараёнида ЎТЖни бошқариш бўйича лавозим мажбуриятини амалга оширади. Шу маънода ўқитувчининг талаба билан муносабати бошлиқнинг ўзига бўйсунувчи билан бўлган муносабатига ўхшайди. ЎТЖни бошқаришда ҳам раҳбар қўллайдиган услубдан ўқитувчининг фойдаланиши мумкин.

Автократик (авторитар) услубнинг ўзига хос хусусияти бўлиб, қаттиққўллик билан бошқарув ва кенг кўламдаги назорат ҳисобланади. Авторитар ўқитувчи фақат умумий мақсад ва вазифани белгилаб қолмай, балки ким-ким билан ишлашини қатъий белгилаган ҳолда уларни бажарилиш йўриғи ва босқичларни ҳам кўрсатади. Фаолиятни босқичма-босқич чеклаш ва босқичма-босқич назорат қилиш ўқитувчининг таълим олувчиларнинг мустақиллиги ва масъулиятига ишончсизлик билан қарашидан далолат беради. Авторитар ўқитувчи, одатда, ҳар қандай ташаббусни йўл қўйиб бўлмайдиган қайсарлик деб билади. Таълим олувчилар кўрсатадиган ташаббусни ўз обрўси ва ўзининг ваколатига бўлган ишончни кучсизлантиришга қаратилган деб баҳолайди. Демократик услубда бўлажак ишни муҳокама қилиш ва уни ташкил этишда Гуруҳнинг фаол қатнашиши асосий ўзига хослик ҳисобланади. Натижада ЎТЖ иштирокчиларида ўзига бўлган ишонч ривожланади ва ўз- ўзини бошқариш рарбатлантирилади. Демократ ўқитувчи ишга жонли қизиқиш уйғотади ва ўқув фаолияти ижобий ички моҳиятини очиб беради. Педагогик мулоқотдаги демократик услуб кўп ҳолларда энг самарали ҳисобланади. ЎТЖни амалга оширишда ўқитувчи (ёки раҳбар) ва талаба (бажарувчи) ишининг ўзига хосликларини таъкидлаш зарур. Биринчидан, ўқитувчи у ёки бу бўлинманинг раҳбаридан фарқли ўлароқ бир-бирида бажарувчиларнинг сонига кўра фарқланувчи бир неча жамоани (битта талабани, масалан курс лойиҳаси бўйича консультация вақтида; кичик гуруҳни; гуруҳни; бутун курсни) ва бажарилаётган ўқув ишларини (маъруза, лаборатория иши, амалий машғулот, семинар ва ҳ. к.) бошқаради. Мазкур ўзига хослик ўқитувчидан ташкилий, руҳий-педагогик ва касбий маънода юқори даражада сафарбар-ликни талаб этади. Иккинчидан, бир неча жамоани бошқариш оқибатида уларнинг ҳар бири билан ишлаш вақти нисбатан катта эмас:

— ҳафтада - баъзан бир соат, кўпинча уч-тўрт соат ва камдан-кам ҳолда олти-саккиз соат; — талаба таълими мобайнида — бирдан ўчтагача семестр. Бу ўзига хослик ўқитувчидан айрим шахсларни, айрим жамоани ўрганиш бўйича жадал руҳий ишлашни талаб қилади. Учинчидан, талаба УТЖни амалга оширишда бир неча ўқитувчилар, яъни раҳбарлар «ансамбли» билан биргаликда ҳаракат қилади. ЎТЖни биргаликдаги бошқариш натижаси мазкур «ансамбл» қанчалик «жўрлиги»га боғлиқ. Шунинг учун фақат ўқитувчиларнинг ўзаро ҳамкорлигинигина эмас, балки якуний мақсадга эришишга — юқори малакали мутахассисларни тайёрлаш ва тарбиялашга қаратилган ўзаро кўмаклашувларини ҳам ташкил этиш керак. Ўзаро ҳамкорлик ва ўзаро кўмаклашувни кафедралар ва деканатлар ташкилотчиси бўлиши лозим. 2.Мотивлаш муваффақиятли ўқув фаолиятининг асоси сифатида. Таълим олувчилар билан педагогик мулоқотнинг самараси уни мотивлашдаги ўзига хосликларни ҳисобга олмасдан мумкин эмас. Бажарувчи фаолиятини мотивлаш умумий масаласига 4.2.3-қисм багишланган. Бу қисмда эса ўқув фаолияти натижасига бевосита таъсир этувчи мотивлаш кўриб чиқилади. Мотивлашнинг икки тури фарқланади: - муваффақиятни мотивлаш; - муваффақиятсизликдан қўрқишни мотивлаш. Муваффақиятни мотивлаш ижобий тавсифга эга. Таълим олувчиларнинг ҳаракати яхши натижаларга эришиш учун йўналтирилади. Шахсий фаоллик муваффақиятга эришишга бўлган эҳтиёж даражасига боғлиқ. Муваффақиятсизликдан қўрқишни мотивлаш салбий сохага тааллуқли. Таълим олувчиларнинг фаолияти нохуш оқибатларни кутишдан дарак беради: дашном, жазолаш ва ҳ.қ. Унинг фаоллиги муваффақиятсизликка қандай қилиб чап беришга боғлиқ.

Таълим олувчиларнинг мотивлаш турлари кўрсатилган ҳолда умумлашган қиёфаси ишлаб чиқилган (15). Таълим олувчилар муваффақиятни мотивлаш билан, одатда фаол, ташаббускор тўсқинликка дуч келганларида уни бартараф этиш йўлини қидирадилар. Улар ўз олдиларига аниқ эришиш мумкин бўлган мақсадни қўядилар ва унга эришида ўз қатъиятлари билан ажралиб турадилар. Агар тавакка қилсалар ҳам ўйлаб қиладилар. Ўз келажакларини узоқ муддатга режалаштирадилар. Бундай сифат барқарор муваффақиятни таъминлайди. Уларнинг самарали фаолияти ташқи назоратга деярли боғлиқ бўлмайди, муаммоли вазифаларни бажаришда у ошиб боради. Вазифаларнинг жозибадорлиги улар мураккаблигига мутаносиб тарзда ошиб боради. Таълим олувчилар муваффақиятсизлик мотиви билан кам ташаббусли бўлади, масъулиятли вазифалардан қочади ва уларни рад этиш баҳона қидиради. Ўз имкониятини яхши баҳолай олмайди: баъзи ҳолларда улар ўз олдига оширилган мақсадни қуядилар ва уни амалга оширмайдилар, бошқа ҳолларда осон, кўп меҳнат талаб этмайдиган вазифани танлайдилар. Улар одатда мақсадга эришишдаги каьтъиятсизликлари билан ажралиб турадилар. Улар фаолиятининг самарадорлиги кўп жиҳатдан ташқи назоратга боғлиқ, муаммоли топшириқларни бажаришда у пасаяди. Бундай таълим олувчилар ўз келажагини қисқа вақт мобайнига режалаштиради. Табиийки, муваффақиятни мотивлаш ва муваффақиятсизликдан қўрқишни мотивлаш диагностикаси масаласи юзага келади. Бу педагогик мулоқот самарасини ошириш учун зарурдир. Ўқитувчининг турли турмуш ва ўқув вазиятларида таълим олувчилар ҳулқ-атвори ва фаолиятини мунтазам кузатиши диагностикани самарали усули деб ҳисобланади. Бироқ ОТМда ўқитувчининг таълим олувчи билан, айниқса кўп меҳнат талаб қилмайдиган фанни ўрганишдаги мулоқот вақти камлиги туфайли бу ҳамма вақт ҳам мумкин бўлавермайди. Лойиҳавий тур деб аталувчи методика ҳам бор. Улар кўп меҳнат талаб қилади, шунинг учун юқори малакали мутахассислар керак бўлади. Улар

билан бир қаторда турли тест сўровномалар қўлланилади. Шулардан биттаси (МУН тест – сўровномаси) 4-иловада келтирилди. Мотивлашнинг юқорида қайд этилган турларидан ташқари ОТМларда ўқув фаполияти натижаларига касбий мотивлаш омили сезиларли таъсир кўрсатади, бунда касбга ижобий муносабат муҳим аҳамият касб этади. Агар талаба касбни онгли равишда танлаган бўлса ва уни ўзи ва жамият учун зарур деб ҳисобласа, унда у ўқишга уни тасодифан ва англамаган ҳолда касб танлагандагидан кўра бошқачароқ (яхшироқ) ёндашади. Гуманитар ва табиий илмий фанлар (математика, физика, чет тили, фалсафа ва б.) ўқитиладиган 1-2-курсларда талабалар ўзлаштирилишини ва касбий билим, уқув ва малакани белгиловчи махсус фанлар ўрганиладиган сўнгги курслардаги ўзлаштиришнинг анча юқорилигини қандай тушунтириш мумкин. Гап шундаки, кўпчилик талабалар қандай аҳамиятга эгалигини яхши тасаввур этмайдилар. Ахир, табиий-илмий фанлар кўп илм талаб қиладиган жараёнларни, информация технологияларини тушунтириш ва яратиш учун асос ҳисобланади. Гуманитар фанлар эса бўлажак мутахассиснинг маънавий ва маданий замини ҳисобланади. Демак, битирувчилар муайян амалий фаолияти учун табиий-оилмий ва гуманитар фанларнинг моҳиятини асосли тушунтириш ўқитувичларнинг (ҳам умумий, ҳам махсус фанларнинг) муҳим вазифаси ҳисобланади. Бироқ, касбга нисбатан ижобий муносабатнинг ўзи жиддий аҳамият касб этмайди, агар у касб Ћақида эътиборли таассурот ҳисобланмаса. Бу таассурот лаборатория ишлари ва малакавий амалиёт бажарилаётгандаги машғулотларда шаклланади. Талабаларнинг танланган касбга муносабати муаммосини ўрганишда қуйидаги масалаларни кўриб чиқиш зарур [15]: - касбдан қониққанлик; - курсдан-курсга қониқишликнинг ўсиб бориши; - қониқишликнинг шаклланишига таъсир этувчи омиллар (ижтимоий- руҳий, руҳий-педагогик, табақавий-руҳий, шу жумладан жинс-ёш);

- мотив иерархияси, танланган касбга муносабат ижобий ёки салбийлигини белгиловчи; - таълим технологиялари ва усуллари. Касбдан қониққанлик –– субъектнинг танланган касбга муносабатини акс эттирувчи интеграл кўрсаткич. Касбдан қониққанлик ёки қониқмаганлик сабабини аниқлаш учун касб жозибадорлиги омилларини ўрганишга қаратилган усул қўлланилади. Бундай усул биринчи бўлиб, В.А.Ядов томонидан таклиф қилинган. Унинг ўзгарган талқини (Н.В.Кузьмина ва А.А.Реан модификацияси) 5-иловада келтирилди. 3.Мустақил таълимни бошқариш Таълим олувчиларни янгиликни лойиҳалаш ва яратишни уддалай олишга ўргатиш жуда муҳимдир. Аммо улар ўзлари такомилга эришувлари учун ўз шахсий фаолиятларини ижодий лойиҳалашга ўргатиш янада муҳироқдир. Ўзини такомиллаштириш ва ўзини фаоолаштириш эҳтиёжи – етук шахснинг асосий ўзлигидир. Бу эҳтиёж ўз-ўзидан улкан қимматга эга. Ўзини такомиллаштириш ва ўзини фаоллаштириш шахсий етуклик кўрсаткичлари ва шу билан бир вақтда унга эришиш шарти ҳисобланади. Булар инсоннинг боўқий умри манбаи ҳисбланади. Фақат жисмоний эмас, балки шахсий ижтимоий ҳам. Ривожланган мамлакатлаарда ўқув фанлари программавий материалларнинг кўп қисмини талабалар мустақил ўзлаштирадилар. Бундай ёндашув ташкилий маънода ҳафталик аудитория юкланмасини камайтиришга имкон яратади, масалан, Германияда 20-22 соатгача, АҚШ, Буюк Британия, Канада, Белгия ва бошқа мамлакатларда ҳар бир маъруза бўйича соатига 2 соат мустақил ишлаш режалаштирилади. Мустақил ишлаш икки мақсадни кўзлайди. - талабаларни мустақил ишлашга ўргатиш, бу бўлажак мутахассисларда ижодий фикрлаш малакасини ривожлантириш учун зарур;

- ўқитувчи раҳбарлиги остида индивидуал ишлаш тарзида талабаларни мустақил таълим олиш асосида билим эгаллашга ўргатиш. Индивидуал иш (мустақил таълим) талабаларнинг ўқув машғулотларининг шаклларидан бири бўлиб, ташкилий ва ўқув-методик жиҳатдан таъминланиши керак. Ўқитувчиларнинг вазифаси бўлиб, мазкур таъминотни ишлаб чиқиши, шунингдек мустақил таълим натижаларини назорат қилиши, консультациялар ўтказишдан иборат. Талабаларга келсак, мустақил таълимга ажратилган фан прогрпммавий материаллари қисмини мустақил ўрганиши ва ўзлаштириши уларнинг вазифаси бўлиб ҳисобланади. Мустақил таълимда ўрганилаётган материалнинг ҳажми эмас, балки асосий билимларни эгаллаш муҳимдир. Таълим муассаси таълимга иштиёқ уйғотиши, ўқувдан қониқиш ҳосил қилиниши, ўрганиш имкониятини яратиши, қизиқувчанликни ривожлантириши зарур. Жак Делор. Қуйида мустақил таълимни ташкил этишнинг турли шакллари кўриб чиқилади. Дарсликлар ва ўқув – қўлланмалари бўйича фан боблари ёки мавзуларни ўрганиш (улар етарли миқдорда бўлганда). Ташкил этишнинг бундай шакли одатда мустақил тажрибага мутлақо эга бўлмаган 1-курс талабалари учун мақсадга мувофиқдир. Бу ишнинг натижалари семинарлар ёки коллоквиумларда, бажарилган рефератлар, индивидуал топшириқлар ва Ћ.к.ларда текширилади. Маърузанинг муайян қисмни тарқатма материаллар бўйича ўзлаштириш ўқитувчига асосий материални баён этишга катта эътибор қаратиш имконини беради. Тарқатма материалнинг ҳажми машинка ёзувида ҳар бир маъруза учун 5-8 бетни ташкил этади. Мустақил таълимнинг бундай ташкилий шакли умумкасбий ва махсус фанларни мустақил ўрганишда мақсадга мувофиқдир, яъни қоидага кўра юқори курс талабаларига мўлжалланади. Мазкур ишнинг натижаси тегишли босқичларда рейтинг-назорат асосида текширилади.

Автоматлаштирилган таълим берувчилар ва назорат қилувчи системалар билан ишлаш ҳам маъруза дарслари доирасида ҳам, лаборатория ишлари ёки амалий машғулотларга тайёрланиш доирасида ҳам қўлланилади. Мустақил таълимнинг бундай шакли барча курс талабалари учун мақсадга мувофиқ ва информация технологияси қўлланиладиган ОТМларда кенг тадбиқ этилиши мумкин. Фан боблари ёки мавзулари устида ишлаш. Ћисоблаш графика топшириқлари ёки рефератлар, курс ишлари ёки лойиҳалар, битирув малакавий ишлари бажаришда махсус ёки илмий адабиётлар (монография, мақолалар) бўйича амалга оширилади. Мустақил таълимни бундай ташкилий шакли барча курс талабалари учун мақсадга мувофиқ. Унинг натижаси тегишли босқичларда рейтинг-назорат асосида текширилади. Янги техника аппаратлари, кўп илм талаб қиладиган технологияларни ўрганиш. Бу малакавий амалиётни ўташда амалга оширилади. Ишнинг бундай шакли таълимнинг ишлаб чикариш ва ИТИ билан жипс алокасида мумкин.Натижалар малакавий амалиёт бўйича ҳисобот қабул қилишда текширилади. Талабалар ТКБси ёки кичик корхоналарида ишлаш ўқитувчилар ёки мутахассислар раҳбарлигида давлат бюджнти доирасида, шунингдек ОТМ хўжалик ҳисоби асосидаги мавзуи доирасида ўтади. Мустақил таълимнинг бундай шакли, одатда, курс талаблари учун хосдир. ИТИни бажариш билан боғлик фан бўлимлари ёки мавзуларини чуқурлаштириб ўрганиш. Мустақил таълимнинг бундай шакли барча курс талаблари учун мақсадга мувофиқ. Фаол ўқитиш усулларидан фойдаланган ҳолдаги ўқув машғулотлари (ишга алокадор уйинлар, мунозара, семинарлар, коллоквиумлар ва ш. к.) фан, техника ва технология, иқтисодиёт ва маданият долзарб муоммолари бўйича талабалар томонидан тайёрланади. Ўкув режасидаги айрим фанлар бўйича экстернат. Масофавий таълим.

Юқорида санаб ўтилган мустақил таълимнинг ташкилий шакллари, табиийки, унинг бутун кўламини қамраб ололмайди. Бошқа шаклларни ўқитувчи асосий мақсад – талабаларни ўқишга ўргатишдан келиб чиққан ҳолда тадбиқ этилиши керак. Педагоглар камроқ ўқитишлари, таълим олувчилар эса кўпроқ ўқишлари лозим бўлган усулларни излаш ва кашф этиш дидактикамизнинг бош мезони бўлсин. 4. ЎТЖни назорат қилиш «…баҳолашнинг йўқлиги…. Бу йўналтирувчи таъсир эмас, балки, йўлдан чиқарувчидир». Юқорида таъкидлангандек (4.2.4. –га қаранг) мунтазам назорат – юзага келадиган муаммони ҳали у жиддийлашиб улгурмасдоноқ аниқлаш ва ҳал қилиш учун зарур қайта алоқа ЎТЖда мазкур қайта алоқа қуйидагилар учун мўлжалланган: - режалаштирилган ўқув мақсадларини ўрганишда таълим олувчиларнинг ютуқларини белгилаш ва баҳолаш; - таълимнинг натижаси пастлиги сабабларини аниқлаш; - ЎТЖнинг боришини баҳолаш ва камчиликларини бартараф этиш бўйича ҳаракатларини тартибга солиш йўлларини ишлаб чиқиш. Ћал этилаётган масалага боғлиқ ҳолда назорат уч турга бўлинади: -жорий назорат – талаба эришган ютуқларни лаборатория ва амалий ишларини бажаришида, семинарлар ва коллоквиумларда, уй вазифаларини ва ҳ.к.ларни адо этишда аниқлаш ва баҳолаш; -оралиқ (ёки чегаравий) назорат – фан қисми ёки бир неча қисмларини ўз ичига олган маъруза машғулотлари бўйича ютуқларини белгилаш ва баҳолаш; -якуний назорат – умуман фан бўйича ютуқни белгилаш ва баҳолаш (асосий қонуниятлар ва қоидалар, уларни амалда қўлланилиши, ютуқлар ва ривожланиш истиқболлари ва ҳ.к.).

Юқорида кўрсатилган назорат турларини таълим олувчиларнинг ютуқларини белгилаш ва баҳолаш учун амалга оширишда қуйидаги усуллардан фойдаланилади: оғзаки, ёзма ва (ёки) тест назорати. Назорат бу усулларнинг ютуқ ва камчилиги (ишлар «37»даги маълумотлар бўйича) 5.01. – жадвалда келтирилди. Шундай савол туғилади: қандай ҳолларда назоратни у ёки бу турини қўллаш энг кўп самара беради? Оғзаки назорат бир қатор функционал афзалликларга эга. У таълим олувчига ўз фикрини далиллар ва мисоллар асосида тўғри ифодалай олишини кўрсатишга имкон беради, ўқитувчиларга эса қўшимча саволлар бериб, билим кенглигини, ижодий фикрлай олишини аниқлашга ёрдамлашади. Мазкур усул Давлат аттестация комиссияси томонидан тегишли фонлар ва битирув малакавий ишлар бўйича таълим олувчилар билан, ўқуви ва малакаси назорат қилишда қўллаш мақсадга мувофиқдир. Оғзаки назорат объективлигига келсак, бунда у етарли даражада юқори, чунки Давлат аттестация комиссияси баҳолаш экспертиза усулидан фойдаланади. 1. - жадвал Оғзаки, ёзма ва тест назоратининг ютуқ ва камчиликлари Назора т тури Ижобий Салбий 1 2 3 Оғзаки Ташкилий жиҳатдан содда ва осон амалга оширилади. Таълим олувчилар билан педагогнинг шахсан боғланиши, суҳбат. Янада чуқурроқ текшириш учун педагогнинг қўшимча саволларидан фойдаланиш имкрни. Талаб оғзаки жавобни ўзи тузади, шунинг учун ёзма назоратишларига қараганда кўп Таълим дастури (стандарт)га нисбатан назорат сайланма тавсифига эгадир. Барча ўқувчилардан оғзаки сўрашни

даражада ўқитувчи учун билим сифатининг белгиларини юзага чиқаради, шу жумладан: -берилган жавобни режалаштиришни билиш; -бунинг учун зарур билимни танлай олиш ва мунтазамлаштириш; -мазкур фан тилида ўз фикрини тўғри ифодалай билиш; -ўз фикрини мисоллар, далиллар билан тасдиқлай олиш ва агар керак бўлса, ҳимоя қила олиш; -мустақил фикрлай билиш; Баҳо объективлигини ошириш учун экспорт усулидан фойдаланишга йул қўйилади (комиссияга). ўтказиш учун кўп ўқув вақти сарфланади. Баҳо сезиларли даражада объектив. Баҳо, қоидага кўра тузилган жавобларга тақсимланмайди (ниҳоятда умумий ҳисобланади). Ёзма иш Ўқув материалларини ўзлаштириш даражаси ҳужжат асосида белгиланишига имкон беради. Назорат ишлари аниқ низомлари ишлаб чиқилганда баҳонинг объективлиги ошади. Назорат ишларини баҳолаш шартлари белгиланганда юқори аниқликка эга бўлинади. Таълим олувчига ўз фикрларини ёзма ҳолда баён этиш малакасини ҳосил қилади. Ташқи ёзма назорат анча юқори оюъективликка эга бўлади. Ёзма ишларни текширишга педагог кўп вақт сарфлайди. Компьютердан фойдаланиш қийинлашади. Педаго гик тестлаш Объектив педагогик ўлчаш воситаси ҳисобланади, унинг натижаси тестлашни ўтказаётган шахсга боғлиқ бўлмайди (тестлаш тўғри тўгри ташкил этилганда). Билимни назорат қилиш жараёнида педагогнинг

Технологиявий, нисбатан қисқа вақт ичида ўқув материал кўлами бўйича бутун синф (гуруҳ)ни ёппасига назорат амалга оширишга имкон беради. Ћам тестлаш жараёнини, ҳам ишлаб чиқишни ва натижаларини расмийлашлиришни автоматлашлириш учун жуда қулай. Сканер (ҳисобловчи) қурилма ёрдамида тест натижаларини компьютерга киритиш ва кейинчалик натижаларини ишлаб чиқиш автоматлаштириши мумкин. Тест системалари компьютер адаптацияси (синалаётганга мослашаётган)дан фойдаланиш мумкин, буларда ҳар бир кейинги топшириқ синалувчига аввалгисининг бажарилганини ҳисобга олиб борилади. Бундай системалар педагогик ўлчовни аниқ бўлишини таъминлайди. таълим олувчи билан мулоқоти истисно қилади, бу таълим олувчининг жавоби оғзаки ифодалаш имконидан маҳрум этади. Иқтидор ва билимли программадан ташқари материаллар бўйича намоён этиш имкони йўқ. Сифат тестларини ишлаб чиқиш қийин. Ёзма назорат ҳам оғзаки назорат сингари таълим олувчига ўз фикрларини баён қилишда амалий имконият беради. Бундан ташқари чет эллик тадқиқотчиларнинг маълумотларига кўра (5.01. – расм) у ўрганилган материалнибошқа усулларга нисбатан яхшироқ эслаб қолиш имконини беради (назорат ўқув жараёнининг давоми ҳисобланади). Таълим жараёнида қадам ёрдамиад узлаштирилган нарса қон-қонга, суяк-суякка сингиб кетади. Сенека. Назоратнинг бу объектив ёзма иш тарзидаги усули билимларни, тингловчининг уқуви ва малакаларини ўқув режасидаги кўпгина фанлар бўйича якуний назорат қилишда мақсадга мувофиқдир. У оралиқ назоратда ҳам самарали.

Назорат ишларидан ташқари билимларни ёзма баён қилишни талаба қуйидаги шаклда амалга оширади: - лаборатория ишлари, амалий машғулотлар, коллоквиумлар ва ҳ.к.лар бўйича ҳисобот; - мустақил таълим учун ажратилган мавзулар (ёки қисмлар) бўйича конспектлар; - фанлар қисмлари (ёки қисми) у ёки бу саволлари бўйича, шунингдек мустақил таълим мавзулари бўйича аналитик рефератлар; уй вазифалари: ҳисоблаш, ҳисоблаш жадвал ва бошқа ишлар; - курс ишлари ва лойиҳалар; - илмий-тадқиқот ишлари бўйича ҳисоботлар (ТИТИ, УИРС ва б.); - малакавий амалиёт бўйича ҳисоботлар; - битирув малакавий иши. Билимлар, ўқув ва малакаларнинг баён этилган ёзма ишларининг шакллари, шунингдек у ёки бу фан бўйича уларнинг миқдори унинг ишчи режасида белгиланади. Тест назорати (педагогик тестлаш) назорат энг объектив ва технологик усул ҳисобланади. У автоматлаштириш учун ниҳоятда қулай ва кўп вақт талаб қилмайди. Бироқ, тест назорати ва ёзма назоратнинг функционал афзалликларига эга эмас. Бундан ташқари сифатли тестлар ишлаб чиқиш қийинчилик билан боғлиқ. Бу усулнинг қисқа вақт ичида кўп сонли таълим олувчиларнинг билимларини ўзлаштириш даражасини текшириш зарур бўлганда жорий назорат ўтказишда қўлланган мақсадга мувофиқдир (маърузалар, амалий машғулотлар, лаборатория ишлари, коллоквиумлар ва ҳ.к.лардаги жадал назорат). У оралиқ назоратда ҳам қўлланиши мумкин. Шундай қилиб, юқорида баён этилгандек, ЎТЖни назорат қилишда умуман назоратнинг барча усуллари (оғзаки, ёзма ва тест) бир-бири билан мувафиқлаштирилиши лозим. Уларни режалаштириш, ишлаб чиқиш ва қўлашга тизимли ёндошиш талаб этилади.

2. – жадвалда мисол тариқасида талаба ўқув фаолиятини у ёки бу фан бўйича назорат қилишнинг матрицавий режаси берилди. Назорат ўқув фаолияти турлари (маъруза, лаборатория иши, амалий машғулот, мустақил таълим, семинар, уй вазифаси ва ҳ.к.) бўйича ва фан қисмлари бўйича режалаштирилади. Мазкур матрица фан ишчи дастурига мувафиқ, ўқитувчи томонидан ишлаб чиқилади ва кафедра йиғилишида тасдиқланади. Унда назоратнинг барча усули кўзда тутилади: -оғзаки, курс ишлари ёки лойиҳаларни ҳимоя қилишда, уй вазифаларида; -ёзма, оралиқ ва якуний назорат фақтида назорат ишлари тарзида; -тест, машғулотлар турли хили (маъруза, лаборатория иши, мустақил таълим ва ҳ.к.) бўйича жадал назорат. Талаба ўқув фаолиятини назорат қилишни режалаштириш – биринчи тизимли вазифани бажариш ҳисобланади. Иккинчи тизимли вазифа бўлиб, мазкур назорат, яъни биринчи топшириқни ўқув методик жиҳатдан режалаштиришдан иборат. 3. – жадвалда назоратни ўқув-методик таъминлашни режалаштириш матрицаси мисол тарзида келтирилган. Унда ўқув фаолият турлари ва фан қисмлари бўйича назоратнинг режалаштирилган шаклини таъминлаш учун зарур бўлаг тегишли ўқув ва методик материаллар кўзда тутилган. Булар қуйидагилардир: -ўқув адабиётлари, амалий машғулотлари учун ўқув қўйилмаси ва маърузалар конспекти; -маъруза материаллари бўйича назорат ишларининг мавзуи ва тузилиши (оралиқ ва якуний назорат) ва амалий машғулотлар мавзуи ва тузилиши; -ўқув фаолиятининг турли кўринишлари бўйича жадвал назорат (тестлар, топшириқлар ва б.қ.) учун материаллар; -мустақил таълим, семинарлар ва рефератларнинг мавзуи; -уй вазифалари, курс ишлари (ёки лойиҳалари) ва ҳ.к.ларни бажариш учун методик кўрсатмалар.

Кўрсатилган ўқув ва методик материаллар ЎТЖни ўқув-меитодик таъминлаш бўйича кафедра профессор-ўқитувчилар таркиби томонидан ишлаб чиқилади. Резюме. Педагогик мулоқот жараёнида ўқитувчи ЎТЖни бошқариш бўйича ўз хизмат лавозимли мажбуриятларини амалга оширади. Педагогик мулоқто самараси раҳбарият танлаган услуб ва талабани мотивлаш (муваффақиятини мотивлаш, муваффақиятсизликдан қўрқувни мотивлаш, касбий мотивлаш)га боғлиқдир. ЎТЖни бошқаришда муҳим восита бўлиб, мунтахам назорат («қайта алоқа») ҳисобланади ва у қуйидагилар учун белгиланади: -ўқув мақсадини режалаштирилишни ўрганишда таълим олувчиларнинг муваффақиятини белгилаш ва баҳолаш; -таълим паст даражаларининг сабабини аниқлаш; -ЎТЖнинг боришини баҳолаш ва камчиликларини бартараф этиш бўйича ҳаракатларни мувофиқлаштиришни ишлаб чиқиш. ЎТЖни назорат қилишда оғзаки, ёзма ва тест назоратлари қўштб олиб борилади, бунинг учун уларни режалаштириш, ишлаб чиқиш ва тадбиқ этишг тизимли ёндошиш зарур. Ўз-ўзини назорат қилиш учун саволлар ва топшириқлар 1.ЎТЖни қидирув тадқиқоти ва лойиҳалаш нимадан иборат? 2.Педагогик мулоқот нима ва унинг самарадорлиги қандай таъминланади? 3.Ўқитувчининг автократик ва демократик иш услуби ҳақида сўзлаб беринг? 4.ЎТЖни бошқаришда раҳбар сифатидаги ўқитувчи ишларининг ўзига хослиги нимадан иборат? 5.Муваффақиятни мотивлаш ва муваффақиятсизликдан қўрқишни мотивлаш нима? 6.Мустақил таълимни ташкил этиш шакллари ҳақида сўзлаб беринг?

7.Мустақил таълимни ташкил этиш шакллари ҳақида сўзлаб беринг? 8.ЎТЖни мутазам назорати нимага мўлжалланган ва сиз бу назоратни қандай турларини биласиз? 9.Оғзаки, ёзма ва тест сингари назорат турларининг қандай афзалликлари ва камчиликлари борлиги ҳақида сўзлаб беринг? 10.Талаба ўқув фаолияти назоратининг режалаштириш матрицаси ҳақида сўзлаб беринг? 11.Назоратни ўқув-методик таъминлаш режасининг матрицаси ҳақида сузлаб беринг?

Похожие

Олий таълимни бошқариш

Олий таълим иқтисодиёти

Таълим-тарбия жараёнини бошқариш

Таълим жараёнини бошқариш. Таълим ва ақлий тараққиёт. Таълимни индивидуаллаштириш

Бошқариш усуллари