Олий таълимни бошқариш - Педагогиka - Рефераты

Олий таълимни бошқариш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

186 KB

Олий таълимни бошқариш Режа: 1. Олий таълимни бошкаришнинг тузилиши ва тизими 2. Олий таълим бошқариш босқичлари 3. Олий таълимнинг бошқариш таянчлари 4. ДТС ташкилий-бошқарув функцияси 5. Таълим сифатини бошқариш 6. Таълим муассасаларини аккредитация ва аттестациядан ўтказиш

Олий таълимни бошкаришнинг тузилиши ва тизими Олий таълим тизимининг максади ва вазифалари Малакали, юкори маълумотли кишиларни зарур микдорда етказиб берувчи бир-бирига уйгун олий таълим ва илмий-тадкикот муассасаларисиз хеч бир мамлакатнинг аник хамда баркарор ривожланишни таъминлашга қурби етмайди Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» тўғрисидаги қонунларига мувофиқ Ўзбекистоннинг илмий-техникавий, иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожланишини масаласини ривожланган мамлакатлар даражасида ҳал этишга қодир, юксак даражада маънавий, маданий ва аҳлокий сифатларга эга бўлган юқори малакали мутахасислар тайёрлаш олий таълим тизимининг вазифаси ҳисобланади. Қуйидагилар олий таълим тизимининг асосий вазифалари ҳисобланади: -давлат таълим стандартларига мувофиқ замонавий таълим-касб дастурлари асосида сифатли ўқитувни таъминлаш ва рақобатбардош кадрлар тайерлаш; -юқори малакали илмий-педагог кадрларни, жумладан хорижий илмий марказларда тайёрлаш; -мамлакатни иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш истиқболи, жамият эҳтиёжи, фан, техника, технология, иқтисод ва маданият замонавий ютуқларидан келиб чиқиб кадрлар тайёрлашнинг ташкил этилиши ва усулини мунтазам такомиллаштириш; -таълимни индивидуаллаштириш, масофадан ўқитишнинг янги педагогик ва информацион технологиялари, воситаларини жорий этиш; -Мустақиллик ғояларига содиқлик, Ватанга, оилага ва атроф муҳитга мухаббат руҳида, миллий уйғониш мафкураси ҳамда умуминсоний қадриятларни чуқур ҳис этиш асосида олий таълимнинг гуманитар йўналишини, ёшлар тарбиясини таъминлаш;

-илмий-педагог ходимлар ва таълим олувчилар илмий тадқиқотлари ҳамда ижодий фаолиятлари воситасида фан-техника ва технологияни ривожлантириш олинган натижалардан таълим жараёнида ва тармоқларда фойдаланиш иқтисодиёти; -таълим фан ва ишлаб чиқаришнинг самарали уйғунлашувчи усулларини амалиётга тадбиқ этиш; -таълим хизмати кўрсатиш бозорида рақобат муҳитини юзага келтириш; -ривожланган мамлакатлар билан олий таълим соҳасида ўзаро фойдали алокаларни ривожлантириш; Олий таълим тизими қуйидагилардан иборат: ---давлатга қарашли ва давлатга алоқадорсиз олий таълим муассасалари булар давлат таълим муассасалари булар давлат таълим стандартларига мувофиқ таълим касб дастурини амалга оширади; ---илмий педагогик муассасалар булар олий таълимни ривожлантириш учун зарур бўлган тадқиқот ишларини олиб боради; ---таълимни бошқарувчи давлат идоралари шунингдек улар тасарруфидаги корхона муассаса ва ташкилотлар; ---олий таълимда икки босқич мавжуд бакалавриат ва магитратура; Бакалавриат --- ихтисослиги йўналиши бўйича ўқиш муддати тўрт йилдан кам бўлмаган назарий амалий ва билим берувчи олий таълим; Магисратура --- бакалавриат асосида ўқув муддати икки йилдан кам бўлмаган муайян ихтисослик буйича олий таълим; Республикада олий таълим университетлар, академиялар ва институтларда амалга оширилади. Университет: --- олий ва олий таълим муассасасини тугатгандан кейинги таълим–касб дастурини таълимнинг турли соҳалари ва тайёрлашнинг йўналишлари бўйича амалга оширади;

---- иқтисодиёт турли соҳаларнинг мутахасислари олий таълим муассасалари касб ҳунар коллежлари ва академик лицейлар педагог ходимлари малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлашни амалга оширади; ---- фан турли соҳалари бўйича назарий ва амалий тадқиқотлар олиб боради; -----фанларнинг тегишли соҳаларида илмий ва методик марказ ҳисобланади. Академия: ---- фаннинг муайян соҳалари ва тайёрлов йуналишлари буйича олий ва олий таълим муассасини тугатгандан кейинги таълим касб дастурини амалга оширади. -----билимнинг муайян соҳалари ва тайёрлов йуналишлари буйича мутахасисларни қайта тайёрлаш ва малакасини оширади. ----- фан техника ёки санъатнинг бирор сохасида назарий ва амалий тадқиқотлар олиб боради. -----ўз фаолияти соҳасида етакчи илмий ва методик марказ ҳисобланади. Институт: ----олий ва олий таълим муассасини тугатгандан кейинги таълим –касб дастурини қоидага кўра билимнинг бир соҳасидаги тайёрлов йуналиши буйича амалга оширади. ----- иқтисодиётнинг муайян соҳалари учун мутахасисларни қайта тайёрлайди ва малакасини оширади. ----- амалий илмий тадқиқотлар ва тажриба конструкторлик ишлари олиб боради. Юқорида қайд этилган вазифаларни самарали ҳал этиш олий таълим тизими ва унинг таркибий бўлинмалари университет академия институт ва бошқалар учун тизим барча даражада боғлиқлик. Олий таълим бошқарув тизими ва таркибий қисмларининг вазифаси қандай?

Олий таълим бошқариш босқичлари Олий таълим соҳасидаги ўзгаришларни бошқариш учун катта куч жалб этилган. Бу миллий ва тузилмалар миқёсида таълим сиёсатини ишлаб чиқаиш ва амалга оширишга маъул шахслар ўртасидаги ҳамкорликда намоён бўлади (16). Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги қонунга мувофиқ олий таълимни бошқаришни қуйидаги босқичлари кўзда тутилган: 1.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, унинг ваколати қуйидагиларни ўз ичига олади: - олий таълим соҳасида ягона давлат сиёсатини олиб боради; - таълимни бошқариш бўйича ваколатланган давлат идораларига, шу жумладан олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги (ОЎМТВ)га раҳбарлик қилиш; - таълимни ривожлантириш дастурини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; - таълим муассасаларини барпо этиш, қайта тузиш, тугатиш тартибини белгилаш; - таълим муассасаларини аккредитациялаш, педагог ва илмий ходимларни аттестациялаш тартибини белгилаш; - Ўзбекистон Республикасидаги бошқа давлатлар таълим муассасаларига таълим фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқини олиш учун руҳсат бериш; - чет давлатларнинг таълим стандартларини тасдиқлаш; - маълумот тўғрисидаги давлат намунасидаги ҳужжатларни тасдиқлаш ва уларни бериш тартибини белгилаш; - давлат гранти миқдорини ва таълим муассасаларига қабул тартибини белгилаш; - давлат олий таълим муассасалари ректорларини тайинлаш; - таълим олаётганлари аккредитациялаган бир таълим муассасасидан босқасига кўчириш тартибини белгилаш; - қонунчиликларга мувофиқ бошқа ваколатлар.

2. Таълимни бошқариш бўйича ваколатли давлат идораси (ОЎМТВ), унинг ваколатига қуйидагилар киради: - таълим соҳасидаги ягона давлат сиёсатини амалга ошириш; - таълим ва бошқа муассасаларга методик раҳбарликни амалга ошириш ва раҳбарлик қилиш; - давлат таълим стандарти талаблари, таълим даражаси ва мутахассисларни касбий тайёрлаш сифатига бўлган талаблар бажарилишини таъминлаш; - ўқув жараёнига ўқитишнинг илғор шаклларини янги педагогик технологиялар ва ўқитишнинг информацион воситаларини жорий этиш; - ўқув ва ўқув-методик адабиётлар яратиш ва нашр этишни ташкил этиш; - таълим олаётганларни якуний давлат аттестацияси тўғрисидаги ва таълим муассасаларидаги эксперт тўғрисидаги низомларни ишлаб чиқиш; - педагог ходимлар тайёрлаш, малакасини ошириш ва қайта тайёрлашни ташкил этиш; - Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига давлат олий таълим муассасаларига ректор тайинлаш тўғрисидаги таклиф киритиш; - қонунчиликларга мувофиқ бошқа ваколатлар. Олий таълим соҳасидаги бошқарув билан шуғулланувчи шахсларга юксак даражадаги масъулиятлик, ваколатлик ҳамда тартиб, маъмурий қоидаларни ички ва ташқи воситалар ёрдамида мунтазам самарали баҳолаш қобилияти хос бўлиш лозим (16). 3. Олий таълим муассасалари Давлат ОТМ бевосита Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тайинланадиган ректор томонидан бошқарилади. Давлатга алоқадорсиз ОТМда ректор таъсисчи (мулк эгаси) томонидан тайинланади. Ректор «Олий таълим тўғрисида»ги низом га мувофиқ таълим муассасасининг иш натижалари учун масъулдир. У Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ таълим муассасаси номидан фаолият кўрсатади, барча идоралар, муассасалар ва корхоналар билан уни намоён этади, мулкни тасарруф этади, шартномалар тузади, ишончнома беради,

банкда таълим муассасасининг ҳисоб рақамини очади, кредитларни тақсим қилувчи ҳисобланади. Ректор ўз ваколати доирасида қуйидагиларни амалга оширади: - барча ходимлар, тингловчилар ва бошқа таълим олувчилар учун буйруқлар чиқаради ва кўрсатмалар беради; - бош муҳосибни ишга тайинлайди ва ундан бўшатади; - илмий-тадқиқот, тажриба-эксперимент ва бошқа таълим муассасаси таркибига кирувчи ташкилотлар, бўлинмалар ваколатини белгилайди; - ишчи, хизматчилар, шунингдек илмий-педагог ходимларни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан ва меҳнат қонунчилигида белгиланган тартибда ишга қабул қилиш ва ишдан бўшатишни амалга оширади; - таълим муассасаси ходимлари лавозим маошига устама ва қўшимчалар белгилайди; - ички тартиб қоидаларини касаба уюшмаси ёки бошқа ваколатли орган ходимлари билан келишиб тасдиқлайди; - қонунчиликка мувофиқ бошқа ваколатларни амалга оширади. Таълим муассасаси фаолияти асосий масаларини кўриб чиқиш учун унда Илмий кенгаш тузилади. Унинг таркиби, ваколати, шакллантириш таритиби ва фаолияти таълимни бошқариш бўйича давлат ваколатли идораси – ОЎМТВ тасдиқлаган «Илмий кенгаш тўғрисида»ги низомда белгиланади. ОТМда, жамоатчилик бошқаруви органи бўлмиш «Мураббийлик кенгаши» тузилади. Унинг таркибига таъсисчи (таъсисчилар)нинг, вакили, ҳокимият маҳаллий органнинг, ишбилармонлар дорирасининг, бошқа таълим муассасаларининг, жамоат ташкилотларининг, фондларнинг, ҳомийларнинг вакиллари киради.

Амалдаги қонунчилик ва ОТМ уставига мувофиқ жамоат ташкилотлари, илмий ва кўнгилли жамиятлар, илмий-методик кенгаш, комиссиялар, ёш олимлар ва б.лар тузилиши мумкин. Тингловчилар ва илмий-педагог ходимлар манфаатини ёқлаш, уларни ҳимоя қилишни таълим ва фан ходимлари касаба уюшмаси амалга оширади. Олий таълим соҳасидаги раҳбарлик вазифаси жиддий ижтимоий масъулятдир. Унинг аҳамияти шу соҳадаги барча ҳамкорлар, шу жумладан ўқитувчи ва таълим олаётганлар барчаси билан эркин мулоқот йўли билан сезиларли даражада оширилиши мумкин. Умумий манфаатлар, ўзаро ҳурмат ва ишонч асосидаги ҳамкорлик олий таълимни янгилашнинг асосий усулидир. Ћамкорлик таълим сиёсатини миллий ва тузилмавий миқёсда ишлаб чиқиш ҳамда жорий этишда масъул шахслар ўртасида, профессор-ўқитувчилар ва тингловчилар, ОТМ маъмурияти техник ходимлари, меҳнат соҳаси, ОТМлар, жамоатчи гуруҳлар ўртасидаги мавжуд бўлиши мумкин. Жамият таълимнинг барча соҳаларига, шу жумладан олий таълимга ҳам ёрдам кўрсатиш керак, чунки у иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожланишида муҳим ва жиддий ўрин тутади. Олий таълимнинг бошқариш таянчлари Бошқаришнинг асосий мақсади олий таълим муассасаларининг тузилмавий вазифаси ўқитишнинг, олий кадрлар тайёрлашнинг ва илмий тадқиқотлар олий даражасини мустаҳкамлаш, шунингдек, жамиятга хизмат қилишдан иборат бўлиши керак (16). Жаҳонда таълимни бошқаришнинг икки тизими шаклланган: марказлашган ва марказлашмаган. Бошқаришнинг марказлашган тизими Франция ва собиқ иттифоқда яққол намоён бўлган. Мазкур тизимга мувофиқ таълим дастурлари ва ўқув режалари, педагог кадрларни тайинлаш, кўчириш ва ишдан бўшатиш, таълим муассасасидаги тартиб ва ҳамда б.лар. Маориф вазирлигининг меъёрий

ҳужжатлар, қарорлар, бўйруқлар, фармойишлар ва йўриқномалари билан қатъий чегараланган. Шундан марказлашган бошқарув муайян вақтгача француз таълим тизимининг афзаллиги бўлиб келган. Бироқ, таълим муассасаларининг миқдори ошиши билан бошқарув тизими сезиларли даражада кенгаяди ва ходимларнинг ташаббусини чеклаб қўяди. Шунинг учун ҳозирги пайтда бу тизим таълим муассасаларига эркинлик бериш, марказлашишидан четлашиш томон қайта қурилмоқда. Марказлашмаган бошқарув тизими, АҚШ, Англия, Германия ва бошқа тараққий этган мамлакатларда барқарор шаклланган. Бу тизим таълим муассасаларига кенг муҳторият беришни кўзда тутади. Германияда таълим тизими ҳар бир федерал ер тасарруфидир. Бироқ, федерал ерлар ўртасида таълимнинг турларини уйғунлаштиришни таъминлаш учун федерал орган – Ер таълим ва маданият фазирлари конференцияси мавжуд, у таълим сиёсати бўйича келишув тавсиялари ишлаб чиқади. Таълим, фан, тадқиқотлар ва технология федерал вазир сиймосида федерал ҳукумат қуйидагиларга жавобгардир: - касб таълими тизимидаги бир хилликка (ОТМлар учун тартибга солувчи қонунчилик: таълим муддати, ўқишга руҳсат бериш, дипломлар ва б.); - таълимдаги моддий таъминотга, айниқса моддий кам таъмминланганларнинг; - илмий тадқиқотлар ва инновация лойиҳаларини молиялаш; - халқаро ҳамкорлик. Германия ОТМлари ўқув жараёнини ташкил этиш ва таъминлаш борасида кенг муҳториятга эга. Бир қолипдаги режа асосида, яъни фанлар рўйҳатини ва улар меҳнат талаблилигини белгиловчи режалар асосида профессорлар ўқув машғулотлари ва фан мазмунининг тузилишини ўзлари белгилайдилар.

АҚШ да таълим муассасалари фаолиятига мактаблар округига ажралувчи Штатлар томонидан амалга оширилади. Округга Қўмита бошчилик қилади, унга одатда, бизнесменлар, зиёлиларнинг барча – бюджет, ўқитувчиларини ишга олиш ва бушатиш, уларнинг маоши, дарсликларни танлаш ва тавсия қилиш ва б. Масалаларни ҳал этиш унинг вазифасига киради. АҚШда таълим муассасалари кенг муҳториятга эга ва бошқарув идораларида муайян даражада мустақилликка эга. Шунга кўра улар таълим дастурлари тавсифи ва сифатига кўра бир-биридан сезиларли фарқ қилади. Шунга кўра таълим сифати таянч даражасини таъминлаш учун таълим муассасаларини аккредитациялашда н кенг фойдаланилади. Бу таълим муассасаларини, фойдаланилаётган таълим дастурларини ҳукуматга алоқадорсиз, эксперт текшируви ва назоратини амалга ошириш воситасидир. жадвалда бошқарувнинг марказлашган ва марказлашмаган тизимининг эътиборга лойиқ афзаллиги ва камчилиги келтирилади. Ћозирги марказлашган ва марказлашмаган тизим ижобий томонларини тадбиқ этувчи аралаш бошқарув тизимини яратишга бўлган уриниш кўзга ташланмоқда. жадвал Бошқарув тизимининг муҳим белгилари, афзалликлари ва камчиликлари (12) Бошқарув тизими Марказлашган Марказлашмаган 1 2 Марказлаштирилган раҳбарият таълим муассасаларида узоқда (тўғри ва кўчма маънода) Раҳбарлик ҳокимияти бошқарувнинг маҳаллий идоралари ва таълим муассасалари тақсимланган Таълим сиёсати марказлаштирилган ва бевосита бажарувчилар билан камдан-кам ҳолда келишиб қабул қилинади Таълим сиёсати минтақа, жамият ва ўқув муассасасининг ривожланиши қаноатлантирувчи умумий қарор қабул қилинади Таълим сиёсати ҳамиша «раҳбар ҳар доим хақ ва бизга фармойиш бериши керак» қабилида олиб борилади Таълим сиёсати маҳаллий миқёсдаги сиёсат бўлганлиги учун маҳаллий ҳокимият томонидан қўллаб-

қувватланишлиги туфайли ўз тадбиқини топади Бўйсинувчи ташаббус кўрсатишдан қўрқади: боиси «гапирдим тегди бошимга таёқ» Ташаббус ва экспериментлар маҳаллий миқёсда кенг қўллаб- қувватланади ва рағбатлантирилади Раҳбар услуби автократик – юқоридан пастга Раҳбарлик услуби демократик ваколатнинг бир қисми ходимларга қарор қабул қилишда бериб қўйилади Самарасиз иш Қарор қабул қилишда қатнашган ходим масъулиятни ўз зиммасига олишга ва самарали ишлашга тайёр Коммуникациянинг асосий тури: юқоридан пастга, қоидага кўра, раҳбар монлоги Кўпёқлама алоқа, касб бурчи ва самарали муҳокама Хатти-ҳаракатнинг тажовузкор, қинғирлик ва сусткашлик тури кенг тарқалган. Кўпчилик бўйсинувчилар ўз ҳуқуқини ҳимоя қилишдан қўрқадилар Бўйсинувчиларнинг ўзини дадил тутиши. Инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилишга зарурат сифатида қараш Ћокимиятнинг битта қўлда тўпланиши бўйсинувчиларга нисбатан адолатсизликка, маҳаллийчилик ва ўзбошимчаликка, лавозимни суистеъмол қилишга олиб келади Ћокимиятнинг тақсимланиши инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва бир хил имкониятлар бериш раҳбарият томонидан адолатсизлик, хизмат вазифасини суистеъмол қилишликни бартараф этади Бошқарув вазифаларини ҳал қилишда ягона кўрсатма Бошқарув вазифасини ҳал қилиш бўйича таклифларнинг турли туманлиги ва улардан энг маъқулини ташлаб олиш Резюме. Олий таълим тизимининг мақсад ва вазифалари Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» тўғрисидаги қонунларда белгиланган. Бу вазифалар уиверситетлар,

академиялар ва институтларда ҳал этилади. Олий таълим соҳасидаги ўзгаришларни самарали бошқариш учун ҳам миллий, ҳам институционал миқёсда таълим сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга оширишда масьул бўлган шахслар ўртасида, профессор-ўқитувчилар тар-киби ва тингловчилар, меҳнат соҳаси, ОТМлар ва жамият ўртасида яқиндап ҳамкорлик зарур. Бошқаришдан асосий мақсад олий таълим муассасаларининг институционал вазифасини таълим бериш, кадрлар тайёрлаш юқори даражасиии таъминлаш ва илмий тадқиқотлар ўтказиш йўли билан мустаҳкамлашдан иборат бўлиши лозим. 3.2. ДТС таълимни режалаштириш ва уни лойиҳалашнинг янги шакли снфатида 3.2.1. Кадрлар тайёрлашнинг миллий модели ва ДТС ишлаб чиқиш тамойиллари Иқтисодиёт, сиёсат соҳасидаги барча ислоҳотларимизнинг асосий мақсади инсонга қаратилган. Мана шунинг учун ҳам миллий уйғониш ғоясини амалга оширишга қобил янги авлод ни тарбиялаш иши давлат иши, унинг устивор вазифаларидан бири бўлиб қоладн (Ўзбскистон Республикасининт Прсзиден т и И. А. Каримов) Ривожланган мамлакатларда касб таълими (шу жумладан олий таълим)нинг бош мақсади - рақобатбардош товарлар ишлаб чиқариш ва барча тоифадаги малакали ходимларни тай ёрлаш орқали рақобатбардош хизмат кўрсатишдан иборат. Рақобатбардош мутахассисларсиз рақобатбардош иқгисодиёт бўлиши мумкин эмас. Ўзбекистонда мазкур масалани ечишда Кадрлар тайёрлаш миллий модели асос булиб, ҳисобланади. У қуйидагиларни ўз ичига олади: - шахс — кадрлар тайёрлаш тизимининг асосий субъекти ва объекти, таълим хизматини талаб этувчи ҳамда амалга оши рувчи;

- давлат ва жамият - таълим ва кадрлар тайёрлаш тизими фаолият кўрсатишини назорат қилиш ҳамда иш олиб боришининг бошқаришни амалга оширувчи кадрлар тайёрлаш ва уларга талабгорлик кафолати; - узлуксиз таълим - ўз таркибига барча таълим турини, давлат таълим стандартларини, фаолият кўрсатиш - тузилмаси ва муҳитини олган малакали рақобатбардош кадрлар тайёрлаш асоси; - фан - юқори малакали мутахассислар тайёрловчи ва талаб этувчи, илғор педагогик ва информациявий технологияларни ишлаб чиқарувчи; - ишлаб чиқариш — кадрларга бўлган талабни, шунингдек улар тайёрланганлик сифат ва даражасига талабни белгиловчи асосий буюртмачи, кадрлар тайёрлаш тизимларини молиялаш ва моддий-техник таъминлаш иштирокчиси. Шахсларга, таълим хизмати талабгори сифатида, давлат таълим стандартлари орқали сифатли таълим ва касбий тайёргарлик кафолатланади. Шахс — таълим хизмати кўрсатувчи сифатида, тегишли даражада малака ҳосил қилиб ўқув-тарбия жараёнини амалга оширишда билим малака ва куникмаларини шакллантиради ва бошқаларга беради. Давлат ва жамият кафолатлайди: - фуқаролар таълимга, косб танлаш ва малака оширишга бўлган хуқуқларини амалга оширишини; - академик лицей ёки касб-ҳунар коллежи уқишга йўллашни танлаш хуқуқини мажбурий умумий ўрта ва ўрта махсус касб таълими олишни; - давлат гранти ёки ҳақ тўлаш-контракт асосида олий ва ОТМни тугатгандап кейинги таълим олиш ҳуқуқини; - давлат таълим муассасалариии молиялашни; - ўқ иётганларнинг ўқиш, яшаш ва дам олиш шароитларини таъминлаш бўйича масалаларни ечишда жамоатчилик бошқарувини ривожлаитиришни; - таълим жараёни қатнашчиларини ижтимоий муҳофазалаш ва б.ни.

Узлуксиз таълим ижодкор, ижтимоий фаол, маънавий бой шахсни шакллантирувчи ва юқори малакали рақобатбардош кадрлар тайёрлашда олдинда боришлик учун зарур шароитлар яратади. Булар таълимнинг қуйидаги турларини ўз ичига ола ди: мактабгача; умумий ўрта; ўрта махсус; касбий; олий; олий таълим муассасаси тугагандан кейин ва мактабдан ташқари ўқи тув; малака ошириш ҳамда кадрларни қайта тайёрлаш. Қуйидагилар узлуксиз таълимнинг асосий тамойиллари ҳ исобланади: - таълимнинг устуворлиги — уни ривожлантириш биринчи галдаги вазифалиги, билимнинг, маълумотлиликнинг ва юқори салоҳиятнииг қадрлилиги; - таълимни демократлаштириш - таълим ва тарбия усул ларини танлашда таълим муассасаси мустақиллигини кенгай тириш, таълимни бошқаришда давлат-жамоатчилик тизимигаў тиш; - таълимни инсонпарварлаштириш - инсон қобилиятини юзага чиқариш, унинг турли таълимга бўлган эҳтиёжларини қ ондириш, миллий ва умуминсоний кадриятлар устуворлигини таъминлаш, шахс, жамият ва атроф муҳит муносабатини уйғунлаштириш; - таълимни гуманитарлаштириш — таълим олувчиларда эс тетик бой дунёқарашни, юқори даражада аҳлоқийликни, мада ният ва ижодий фикрлашни шакллантириш; - таълимни миллий йуналганлиги — унинг миллат тарихи, халқ анъаналари ва урф-одатлари ҳамда Ўзбекистон халқлари маданиятини бойитиш, бошка халклар тарихи ва маданиятига бойитиш, бошқа халқлар тарихи ва маданиятига ҳў рмат билан боғликлиги; - таълим ва тарбиянинг ажралмаслиги; - иқтидорли ёшларни алоҳидалаш — уларга юқори савияда билим, кўникма ва малака олишлари, қобилиятларини ў стиришлари учун шароит яратиш. Фан Кадрлар тайёрлаш миллий модели доирасида:

- кадрлар тайёрлаш тизимида фойдаланиш учун табиат ва жамият ривожланишининг қонуниятлари тўғрисидаги ғояларни уйғунлаштиради ва уларҳақида янги назария ва амалий билимлар яратади; - олий тоифали (малакали) илмий ва педагогик кадрлар тай ёрлашии амалга оширади; - кадрлар тайёрлаш жараёнини илмий-тадқиқий таъмин лаш инфратузилмасини яратади; - таълим-иформация тармоғида фойдаланиш учун билим нинг турли соҳаларига тааллуқли маълумотлар жамғармасини ташкил қилади. Ишлаб чиқаришнинг Кадрлар тайёрлаш миллий модели д оирасидаги вазифа қуйидагича: - иктисод рақобатбардошлигини таъминлаш учун мутахас сислар рўйхати, миқдори ва сифатини белгилаш; - ўз тасарруфида мавжуд булган моддий-техникавий, хо димлар, молиявий ва бошқа ресурсларни бериб, кадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва малака оширишда узлуксиз таълим тизимига кўмаклашиш; - турли шаклларда таълим ва фан уйғунлашишини ривож лантириш (ўқув-илмий-ишлаб чикариш мужассамалари мар казлар, технопарклар, техноминтақалар ва ҳ.к.). Узлуксиз таълим тизимининг фаолият кўрсатиши кўпгина томонларини белгиловчи муҳим унсирларидан бири Давлат таълим стандарти (ДТС)дир. У кўп ўлчовли йўриқнома бўлиб, йўналиш (бакалавриат) ёки ихтисослик (магистратура) умумий тавсифи, таълим-касбий программа тайёрлаш, унинг тузилиши ва мазмуни, жорий этилиши, кадрлар тайёрлаш сифатининг назорати ва х..к. талабни ўзида акс эттиради. Таълим стандарти таълимнинг мақсади, қиммати, унинг маз муни ва натижаси (танёрлов даражасига бўлган талаб), таълим- тарбия программавий хусусияти, таълим жараёнининг тузилиш тархи, унинг мақсадга эришиш даражасини босқичма-босқич ва якуний диагностикасига мўлжалланган кўлам ҳамда вақтини, таълим ва маълумотдилик даражасини белгилайди.

Кадрлар тайёрлаш миллий моделига мувофиқ ДТС ишлаб чиқиш тамойилларининг асосийлари бўлиб қуйидагилар ҳ исобланади (3.01- раем):- гуманитарлаш ва инсонпарварлаш; - назарийлаштирши (фундаментализация); - умумтаълимий ва касбий тайёрлов; - таълим-касбий программа долзарблиги; - талабаларнинг академик зарбдорлиги; - фанлар қисмлари ва гуруҳларининг усғунлиги; - мустақил давом эттириш имкониятларини кенгайтириш; - сифатнинг куп 6осқичли назорати. Таълимни гуманитарлаштириш таълим олувчиларда дунёни тўла тасаввур этиш, юксак маънавият, маданият ва жаҳон миқёсидаги тафаккурни шакллантиришга йўналтирилган. Кадрлар тайёрлаш миллий моделида қайд этилган вазифаларни бажариш, фақат фан, техника ва технологиядагина эмас, балки табиатшунослик, фалсафа, этика ва эстетика, тарих, сиёсат шунослик, ҳуқуқ, иқтисод, экология ва ҳ.к.ларга замонавий ютукдар асосида ДТСлар ишлаб чиқиш орқали кўзда тутилади. Ћ озирги замон мутахассиси кенг гуманитар билимга эга бўлиши лозим. Бу унинг маънавият ва маданиятини белгилай ди. Ахлоқий таянчга эга бўлмаган мутахассис қабул қилаётган қ арорлари буйича на ўзига ва на жамият олдида ҳисоб беришга қ обил бўлмайди. Таълимни инсонларварлаштириш инсонни олий ижтимоий кадрият бўлиб етишишига, унинг қобилиятини очиш, турли- туман таълимий эҳтиёжини қондириш, умуминсоний кадриятлар устуворлигини таъминлаш, и инсон ва атроф муҳит муносабатидаги уйғунликка эришишига йўналтирилган. Таькид этилган масала ларни ҳал этиш ДТСларда иисон омилини ҳисобга олган холда фанлар ўқув дастурини ишлаб чиқиш ва жорий этиш орқали ҳал этилади. Таълимни назарийлаштириш олий маълумотли кадрлар та биатдаги барча жонивор ва нарсалар, жараён ва ходисалар ҳ ақидаги яхлит

тасаввурлари билимнинг илмий усуллари ва тизимли ёндашиш асосида билимни яратиш, олга силжитиш ва ёйишлари мумкин. Мутахассис учун жиддий назарий тайёргар-лик кўп илм талаб қилувчи ва информацион тсхнологияларни ишлаб чиқиш, ўзлаштириш ва самарали тадбиқ этиш учун зарур. Ворислик шуни англатадики, узлуксиз таълимнинг навбат даги боскичига чиқиш олдинги босқичдан чиқиш табиий тарзда «боғланишини» тақозо этади. Ворислик туфайли узлуксиз таълим тизими барча босқичларининг ўзаро алоқаси ва боғлилиги таъминланади. Биринчи галда бу занжирнинг кейин ги босқич халқаларига боғлиқ: ўрта махсус, касбий таълим - олий таълим (бакалавриат-магистратура) - олий таълим муас сасаси тугатгандан кейинги таълим малака ошириш ва кадрларни қайта тайёрлаш. Таълимнинг узлуксизлиги унинг ташкилий ва функционал маънодаги узлуксизлигининг асоси ҳисобланади. Кадрларни олдиндан тайёрлаш, оқибатда, мамлакат иқтисодий рақобатбардошлигини, мутахассисларнинг ҳозирги ва келажакдаги ижтимоий-иқтисодий шароитларга самарали мослашиб кетишини таъминлашга йўналтирилган. Олдиндан тайёрлашни таъминлаш учун ДТСнинг барча таркибий унсир лари фан, техника, технология, иқтисод, таълим ва б. нинг ютуқларини ҳисобга олган ҳолда йўналишларни ёки ихтисос ликларни ривожлантиришга қаратилган бўлиши зарур. Таълим-касб дастурларининг долзарблиги корхоналар, жамият, давлат ва меҳнат бозори талабларини кузатиб боришни таъминлаш учун зарур. Бу долзарблик ДТСларда ОТМ кенгаши белгилайдиган курслар, кадрлар буюртмачиси билан ОТМ бел гилайдиган махсус фанлар қисмлари ҳисобига таъминланади. Таълим-касб дастурлари қисмларининг долзарблиги талқинларини таълим берилаётганлар мустақил танлайдилар. Талабалар академик сафарбарлиги (таълим йўналиши ёки ихтисослигини ўзгаартириш имконияти) қуйидагича таъминланади:

- бакалавриатда гуманитар ва ижгимоий-иктисодий фанлар қисмларини таълимнинг барча йўналишлари, математика ва табиий фанлар қисмларини яқин йўналишлар учун уйгунлаштириш ҳисобига: - магистратурада умумметодологик фанлар (фан фалсафий масалалари, илмий ижод методологияси, фан ва техникада тизимли ёндашиш асослари ва б.)ни бир йўналиш доирасида. Мустақил таълим қўникмаларини ҳосил қилиш икки вазифани ҳал этишга қаратилган: - тингловчиларни мустақил ишлашга ўргатиш, бу бўлажак мутахассислар ижодий фикрлаш кўникмаларига эга бўлишини ривожлантириш учун зарур; - тингловчиларни билимини мустақил эгаллашга ўргатиш, уларга бутун ҳаёт мобайнида ўз касбий, маънавий ва маърифий даражаларини такомиллаштириш учун зарур. Шу максадда ДТСда бакалаврлар учун мусгақил билим олишга ҳафтасига камида 6 соат, магистрлар учун хафтасига 16 соат мўлжалланган. Сифатнинг кўп босқичли назорати, ДТСда кўзда тутилган бўлиб рақобатбардош кадрлар тайёрлашга йўналтирилган. Бу олий таълим бошқаришининг уч босқичида амалга оширилади (3.1.2-расмга қаранг). Биринчи босқичда Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Давлат тест маркази қуйидагиларни амалга оширади: - олий таълим муассасаси, унинг раҳбар ва илмий-педагог кадрларни аттестациялаш, унинг асосида ОТМни таълим йўналишлари ва ихтисосликлари бўйича аккредитациялаш масаласи ҳал этилади; - ўқув-тарбия жараёни самарадорлиги кадрлар тайёрлаш сифатини эксперт бахолаш. Иккинчи босқичда таълимни бошқариш бўйича ваколатланган лавлат идораси тасарруфида ОТМлар бўлган вазирлик ва муассасалар билан ҳамкорликда назорат қилади:

- ДТСларда кўзда тутилган тайёрлов мазмун ва даража мини мумини таъмиилашпи: - ДТСларда кўзда тутилган касбий масалаларни ҳал қилиш асо сида курслар тайёрлаш сифатини. Учинчи босқичда олий таълим муассасаси, ттингловчи билим, ўқув ва кўникмасини ўқув жараёнида, шунингдек улар билимини фанлар ва битирув малакавий ишлар бўйича Давлат аттестацияси комиссияси назоратини амалга оширади. ДТС ташкилий-бошқарув функцияси ДТСнинг ташкилий-бошқарув функцияси таълим тизимини сифат ва миқдор тавсифларини тартибга солиш, чегаралашдан иборат. Булар воситасида шахс, давлат, жамият, иш берувчи ва 6. томонидан назо рат этиш таъминланада. Ћар бир таълим хизматини талаб этувчининг таълимдан ўз мақсад ва кадрияти бор: - шахс бундай таълимда ўзининг интелектуал эҳиёжларини қондириш ва имкониятларини намоён этишни кўзлайди; - жамиятга таъдимдан юқори даражадаги ижтимоий ва аҳлоқий самара лозим; - давлат таълим тизимидан фуқароларни ўқитиш ва тарбия лашни, миллий уйғониш мафкураси ҳамда умуминсоний кадриятлар устуворлиги асосида уларда маънавият ва аҳлоқий си- фатларни ривожлантиришни кутади; - кадрларни талаб зтувчилар таълимдан рақобатбардош товар лар ишлаб чиқарувчи ва хизмат кўрсатувчи юқори малакали мутахассислар тайёрлашни кутади. ДТС мувофиқлашган мужассам мақсадни ихлашга даъват этади. Шундан сўнг мезонлар ёрдамида стандартда кўзда тутилган мақсадга ва

сифатга эришиш орқали ижтимоий тартибга солишни бошқариш ва таълимни бошқариш амалга оширилади. Шахс таълимий хизмат истеъмолчилиги сифатида ДТСга мувофиқ танлов асосидаги курслар ва фанлар кўламида ўз таълимини бевосита бошқаради, булар ДТСнинг институцио н а л т а р к и б л а р и н и т а ш к и л э т а д и . М а з к у р т а р к и б н и н г йўналиши, мазмуни ва тузилиши таълим муассасаси томони дан ўз анъаналари, илмий-педагок маданияти ҳисобига олган, атроф ижтимоий маданият ва иқтисодий муҳит билан бирга ҳ аракат қилган ҳолда белгиланади. Шуни таъкидлаш жоизки, фанлар ва танлов бўйича кўзда тутилган курслар таълим касб дастуридаги барча фанлар бўйича ДТСда кўзда тутилади. Давлат бошқаруви таълимда ДТСнинг давлат компоненти - таълим умуммиллий меъёрлари билан белгиланади. Давлат шахс, жамият ва ўз манфаатларидан келиб чиқиб, бакалавриат йўналиши ва магистратура ихтисосликлари бўйича кадрлар тайёрлаш мазмуни ва даражаси мажбурий минимумига талабларни шакллантиради. Бакаллавриат таълим-касб дастурида давлат талабига кўра қ уйидага вазифаларни бажаради: Гуманитар ва ижтимоий-иқтисодий фанлар қисми: - Миллий истиқлол ғояси ва демократиями, илмий дунёқарашии, юксак аҳлоқ ва маданиятни, демократик ҳуқуқий ва иқтисодий та факкурни шакллантиради; - таълимнинг миллий йўналиши; таълим ва тарбия бирлигини таъминлайди. Математик ва табиий-илмий фанлар қисми: - математик билимлар ва моделлаштириш, информацион техно логиялар туғрисида таассуротларни шакллантиради; - табиий фанлар асоси бирлиги, замонавий табиий билимлар кон цепцияси, табиий фанлардан энг янги нашрлар ва фанда, техника, технологияда улардан фойдаланиш истиқболи тўғрисида, табиатдан ва инсон

фаолиятидан одилона фойдаланиш экологик тамойиллари ху сусидаги тасаввурларни шакллантиради; - фан тегишли соҳалари учун зарур назарий фанларни ўрганишш чуқурлаштиришни таъминлайди. Умумтаълим фанлар кисми: - умумкасбий фанлар буйича чуқур билимни шакллантиради; - таълим йўналишлари бўйича маҳсус фанларни ўрганиш учун за мин тайёрлайди; - касбий фаолият малака ва кўникмаси ҳосил қилади; Махсус фанлар қисми: - таълим йуналишлари бўйича касбий фаолиятга дойр билим, ма лака ва куникмаларни шакллантиради; - муайян ихтисослик буйича кейинги таълимни онгли танлашни белгилайди; - илмий-техиикавий ютуклар, таълим йўналиши муаммолари ва ривожланиши истиқболи ҳақида тасаввур беради. Магистратура таълим-касб дастуридаги давлат қисмида икки асосий масала ҳал этилади: умумметодологик ва бакалавриат неги зида юкори малакали кадрлар, етиштириш махсус тайёрлов. Меҳнат бозори малакали талаблар воситасида, кадрлар касбий фаолияти соҳаси, объекти ва турларини, шунингдек, улар касбга нўникишни аниқлаб таълимни бошқаради. Ба талабларни қондириш учун ДТСларда таълим-касб программалари ва кадрлар тайёрлаш даражаси мажбурий минимумга тегишли талаблар кузда тутилади, 3.02-расмдан кўринадики, малакавий талаблар ва тегишли таълим-касб программалари ДТСни ташкил этади. Резюме. Кадрлар тайёрлаш миллий модели Ўзбекистон иқтисодиётининг рақобатбардошлигини таъминлашга асос бўлиб ҳисобланади. Таълимнинг мақсади ва қимматини, унинг мазмуни ва натижасини (тайёрлов даражасига талабни), таълим-касб дастурлари асосий

хусусиятини, таълим жараёни шаклий тузумини, унинг мақсадга эришиш даражасини белгиловчи давлат таълим стандарти ҳисобланади. ДТС ишлаб чиқариш асосий тамойиллари қуйидагича: - инсонпарварлаштириш ва гуманитарлаштириш; - назарийлаштириш; - умум таълим ва умумкасбий тайёрлов; - ворислик ва узлуксизлик; - олдиндан тайёрлов; - таълим-касб дастурларини долзарблиги; - талабнинг академик сафарбарлиги; - фанлар қисм ва гуруҳларини уйғунлартириш; - мустақил таҳсил кўникмаларини ҳосил қилиш; - сифатнинг кўп босқичли назорати. ДТСнинг ташкилий-бошқарув вазифаси – таълим тизими сифатини ва миқдорий тавсифини тартибга солиш ва чегаралашдан иборат. Булар ёрдамида корхона, давлат, жамият, иш берувчи ва ҳ.к.лар томонидан таълимни назорат қилиш таъминланади Таълим сифатини бошқариш Таълим ва кадрларни касбий тайёрлаш сифатига таъсир этувчи омиллар Олий таълим сохасида сифат кўп қиррали концепция ҳисобланади. У таълим сохасидаги барча функция ва фаолият турлари — ўқув ва академик дастурлар, илмий тадқиқот ва стипендиялар, мутахассис ходимлар билан тўлиқ таъминланганлик, таълим олувчилар, бинолар, моддий-техника базаси ва жихозларни, жамият ва ака демик муҳим фаровонлиги йулидаги барча ишларни қамраб олиши керак. Таълим ва кадрларни касбий тайёрлаш таълим сифатининг асосий якуний сифатидир, бу қуйидагиларни ўз ичига олади: — иисонлар: профессор-ўкитувчилар таркиби, таълим олувчилар, ўкув- ёрдамчи фаолият ходимлари, маъмурий ходимлар ва б.;

— технологиялар: педагогик, тарбиявий, информациявий, бошқарув, назорат қилувчи ва б.; — моддий-техникавий таьминот: бинолар, жихозлар, лаборатория ва амалиёт базаси ва б.; — меъёрий-ҳуқуқий ва ўқув-методик таъминот; — рағбатлантиришлар ва асослар — ташқи таъсирлар: бозор иқтисодиёти талаблари, корхоналар, жамият ва давлат. Таълим тизимининг юқорида келтирилган таркибий унсурлари устунлик қилувчи омиллар мажмуини белгилайди, булар таълим ва ходимларни касбий тайёрлаш сифатига таъсир этади. Мазкур омиллар 3.03-расмда келтирилган, унда таълим ва кас бий тайёрлов шартли тарзда кўп ўлчамли тузилма — «уйчалар» кўринишида берилади. Асос (фундамент) ўрта-маҳсус, касбий таълим муассасаси битирувчиларни тайёрлаш сифати билан боғлиқ; омилларга алоқадордир ҳамда олий таълим билан ворислигига боғлик, Ёмон пойдевор устига яхши иморат қуриб бўлмайди! Ўнг девор профессор-ўкитувчилар таркиби билан боғлик омилларга алоқадор: касбий малака, психологик-педагогик тайёргарлик, маънавият- маърифат ва маданият, асослаш ва рағбатлантиришлар, таълим олувчилар билан ҳамкорлик даражаси Таълим муассасаси ўзида ишлаётган ўқитувчилардан яхшироқ бўла олмайди. Сўл деворга Давлат таълим стандарти (ДТС)да белгиланган омиллар — ўқув режалари ва фанлар дастурини, ўқув-методик таьминот, моддий- техникавий таъминот, малакавий амалиёт ва б.лар таъсир этади. Яхши меъёрий-ҳуқуқий асос — яхши ташкил этилган ўқув-тарбия жараёни ва уни бошқариш асоси. Олд девор таълим, фан ва ишлаб чиқариш уйғунлашуви билан боғлиқ омилларга алоқадор: ўқув жараёнида малакали мутахассислар, фан ва

техниканинг замонавий моддий-техникавий базасидан фойдаланиш, уларнинг муаммоларини хал этишда иштирок этишга. Таълим, фан, ишлаб чиқаришнинг уйғунлашуви — рақобатбардош иқтисодиёт гарови. Орқа деворга таълим муассасаси ва унинг бўлинмаларини ташкил этиш ва бошқариш билан боғлиқ омиллар таъсир эта ди: бошқариш тизими, бошқариш усули ва услуби, рахбарнинг индивидуал, жамоавий-рухий сифатлари. Бошқарув фаолияти ўз мазмун ва тавсифига кўра меҳнат жамоаси ҳаётида ақлий тартибий аҳамият касб этади. Томга бозор иқтисодиёти рақобат муҳити ва истиқболлари белгилайдиган омиллар таъсир этади: корхона эҳтиёжи ва манфаатлари, мехнатни моддий ва маънавий рағбатлантириш, ижтимоий муҳофаза. Эшик - омиллар учун кириш, у билан боқлиқ: — ўқитилаётган шахсларнинг индивидуал ва жамоавий-рухий сифатларини шакллантириш; — ўқув-тарбия жараёнини назорат қилиш. Таълим ва ходимларни касбий тайёрлаш сифати муаммоларига тизимли ёндашиш зарур. Омиллар бутун мажмуини улар боғликлиги ва алоқадорлигида, бир занжирнинг халқалари сифатида бошқариш зарур. Мазкур занжирдан бирор халқа(омил) ёки халқалар(омиллар)нинг тушиб қолиши таълим сифатини бошқариш тизимида узилиш содир бўлишига олиб келади. Мазкур тизимдаги узилишлар бирор омил йўл қўйилган чегарадан чиққанида ҳам содир бўлади. Шунинг учун омиллар мажмуини бозор иқтисодиёти, корхона, жамият ва давлат бел гилайдиган талаб чегарасида тутиб туриш таълим сифатини бошқариш тизимининг асосий вазифаси ҳисобланади. Сифат омилларининг ҳақиқий қиммати қандай белгиланади? Бу саволга Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси (таълим тизи- мини бошкаришнинг биринчи босқичи) тасарруфидаги таълим

муассасаларини аккредитациялаш ва аттестациялаш тартибидан жавоб олиш мумкин. Таълим муассасаларини аккредитация ва аттестациядан ўтказиш Таълим муассасаларини аккредитациялаш-таълим муассасасини баҳолаш ва тан олиш буйича тадбирлар тизими, шунингдек, улар тавсия қилган тайёрлов дастурларини мазмуни, тўла қонлигича, ўкитиш даражаси ва унинг сифатини тан олиш. Ривожланган мамлакатларда таълим муассасасини ва унинг дастурини аккредитациялаш таълим тизимининг ва ўзи хизмат қиладиган кенг жамоатчиликнинг унга ишонч билдириш маросимидир. Аккредитация ихтиёрий — хукуматга алоқадорсиз (АҚШда) ва мажбурий-хукуматга алоқадор (Ѓарбий Европа мамлакатларида) бўлиши мумкин. ҳар икки ҳолда ҳам аккредитациядан ўтказувчи ташкилот тан олиш мезонини белгилайди, мазкур мезонларга таълим муассасалари мувофиқлигини белгилаш мақсадида жойларда текширувлар ташкил этади ва таълим муассасаси ҳамда унинг тайёрлов дастурларига аккредитацияланган мақомини бериш тўғрисида қарор қабул қилади. Таълим муассасасига аккредитланган мақоми нима беради? Унга интилиш лозимми? Биринчидан, мазкур мақом бир қатор молиявий муаммоларни хал этиш имконини беради. Масалан, АҚШда федерал бюджет агентлиги аккредитацияга муайян таълим муассасасига молиявий ёрдам кўрсатиш тўғрисида қарор чиқариш учун асос сифатида қарайди. Шу билан бирга талабаларга стипендия бериш буйича ко миссия ва турли хайрия жамғармалари ўз грантларини, одатда, аккредитланган таълим муассасаси ёки ўқув дастурларига ажратади. Иккинчидан, бундай мақом таълим жараёнининг субьектларига: маъмурият, профессор-ўқитувчилар таркиби ва таълим олувчиларга сезиларли таъсир ўтказади. АҚШда коллежлар ва университетларнинг маъмурияти ўқитувчилар академик муваффақиятларини баҳолаш ҳамда

уларга мукофот белгилашда ак кредитация қилиш ҳисобга оладилар, яъни улар меҳнати натижаларига мос маьнавий ва моддий рағбатлантиришни амалга оширадилар. Аккредитация қарори маъмурият ва профессор ўқитувчилар таркиби учун таълим муассасасининг мақсад ва ва зифаси, ўқув дастурларини ишлаб чиқаришда фойдалидир. Булажак талабалар учун аккредитация қарори коллеж ёки университетни, яъни таълим сифатига қўйиладиган минимал талабларга жавоб берадиган таълим муассасасини танлашларида керак бўлади. Учинчидан, аккредитация қарори ишга олувчилар ва бўлажак ходимлар ўртасида ўзига хос «кўприк» вазифасини ўтайди. Ишга олувчилар бўлажак ходимларнинг маълумоти тўғрисидаги ҳужжатларни баҳолашда тегищли олий таълим му ассасаси ва унинг ўқув дастурлари аккредитацияланган мақомига асосланади. Шу билан бир вақтда мактаб консультантлари касбга йўналтиришда аккредитация мақомидан, муҳим омил сифатида, бўлажак талабаларга муайян таълим му ассасаси ва ўқув дастурини тавсия этишда фойдаланади. Нихоят, аккредитация жараёни таълим муассасалари учун таълим мезонлари ва таълим сифатини яхшилашга юкори талаблар қўйиш учун зарур. Аккредитация жараёни ўз-ўзини аттестациялашдан бошланади. Бунда таълим муассасалари ўзининг аҳволи ва фаолиятини, ўз тайёрлов дастурларини эришилган муваффақиятини ва унинг ўз олдига қўйган аввалги мақсадларига мослигини ҳар томонлама аниқлаш мақсадида баҳолайди. Ўз- ўзини аттестациялашда қатнашувчилар — таълим олаётганлар, ўқитувчилар, маъмурият, собиқ, талабалар уюшмаси, жомоалик кенгаши қатор холларда махаллий жамоа кенг доираси манфаатлари объектив тарзда тадқиқ этилади. Мазкур тадқиқот атте стация комиссияси томонидан, шу жумладан ўқитувчилар таркиби бўйича тадқиқот натижалари ҳам уларнинг ўз-ўзини аттестациялаши асосида умуман таълим муассасасини баҳолашга асос бўлади. Аккредитация комиссияси яна ўқитувчи ходимлар ташқи

аттестациясини ўтказади ва унинг натижаларини ўз-ўзини аттестациялаш натижалари билан таққосланади. Ташқи аттестация нозирлар гурухи томонидан ўтказилади, булар таълим тизими мутахассис ходимлар (ўқитувчилар ва маъмурлар) дан ибрат аттестация комиссияси таркибига киради. Таълим муассасалари, шу жумладан ўқитучи ходимлар ташқи аттестацияси ва ўз-ўзини аттестациялаш деярли барча ривожланган мамлакатларда ўтказилади, ҳар икки тур аттеста ция ўз афзаллик ва камчилик томонларига эга бўлган холда, бир-бирини тўлдиради ва таълим муассасаси ҳақида тўлиқ тасаввур беради. Ташқи аттестация давлат таълим стандартларини жорий этишда таълим муассасасини холис текшириш кафолатини бе ради. У ўқув-тарбия жараёни буткул муаммоларини очишга ва унда яхши томонга ўзгариш ясаш кенг истиқболини таъминлашга хизмат қилади. Ўз-ўзини аттестациялашда таълим муассасасидаги иш маромини бузишга хожат йўқ. Ўз-ўзини аттестациялаш асосий эътиборни ўқитувчилар малакасига қаратади ва уларга ташқи аттестациядан фарқли улароқ камроқ рухий таъсир ўтказади. Шу билан бирга ўз-ўзини аттестациялар озми кўпми мунтазам жараёни ҳисобланади ва таълим муассасасини ҳар қандай фаолият турига тааллуқли бўлиши мумкин. Лекин ўз-ўзини атте стациялаш таълим муассасаси ва унинг ўқитувчилари таркибининг фаолияти объектив баҳоланишини кафолатламайди. Аттестацияда ва ўз-ўзини аттестациядан ўтказишда (таълим муас сасаси ва ўқитувчилар таркибини) талабалар ва уларнинг ота-оналаридан сўраб ўтказиш мухим ўрин тутади. Вахоланки, та - лабалар бевосита таьлимий хизмат талабгори ҳисобланадилар. Ривожланган мамлакатларда аттестация ва ўз-ўзини атте стациялаш бир- бири билан турлича муддат ва функциявий боғликликка эга. У норвег маърифатпарвари Тронд Алевик таснифига кўра бир вақтда, кетма-кетликда ёки биргаликда ўтказилиши мумкин.

Бир вақтда (параллел) ўтадиган аттестация ва ўз-ўзини ат тестациялашда ташқи идора ҳамда таълим муассасаси ҳар бири ўз баҳосини беради. Текширув сўнгида натижаларни алмашадилар ва уларни қиёслайдилар. Кетма-кет аттестацияда ва ўз-ўзини аттестациялашда аввал таълим муассасаси ўз фаолиятини баҳолайди, сўнг ташқи идо ра булардан ўз назоратида асос сифатида фойдаланади. Биргаликдаги аттестацияда томонлар баҳолаш жараёни хусусида келишиб оладилар. Бунда манфаатлар турлилиги ва шу билан бир вақтда барча нуқтаи назарлар эътиборга олинади. Ћозирги вақтда кўпчилик ривожланган мамлакатларда атте стация ва ўз- ўзини атгестациялашни кетма-кет ёки биргаликда ўтказишга харакат қилинади, бунда таълим олувчилар ва улар ота-оналари сўровини ўтказишга катта эътибор берадилар. Юқорида баён этилганлардан кўринадики, ривожланган мамлакатларда таълим муассасасини аккредитациялаш жараёнида ўз-ўзини аттестациялаш ва ташқи аттестацияга алоҳида ахамият қаратилади. Ўзбекистонда таълим муассасасини давлат аккредитациясидан ўтказишда Вазирлар Маҳкамаси қошидаги Давлат тест маркази таркибидаги Кадрлар тайёрлаш сифатини назорат қилиш педагог ходимлар ва таълим муассасасининг аттестация лаш бошқармаси ўтказган давлат аттестацияси қўшиб олиб борилади. Агар таълим муассасаси Вазирлар Маҳкамаси қарори билан таъсис этилган бўлса, унда у аттестациядан ўтгунига қадар аккредитациядан ўтган ҳисобланади. Узлуксиз таълим тизимини давлат аттестациясидан ўтказиш Ўзбекистон Республикасининг «Таълим тўғрисида»ги ва Кадр лар тайёрлаш миллий дастури тўғрисидаги конунларга мувофиқ амалга оширилади. У қуйидагиларни ўз ичига олади: — таълим муассасаларини, уларнинг ўқув, методика, илмий ва тарбиявий фаолияти натижалари Ўзбекистон Республикаси қонунлари, давла таълим

стандартлари ва бошқа меъёрий хужжатларининг талабларга мувофиқлиги аниқланади; — таьлим муассасалари раҳбарларини улар касбий сифатларини ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури вазифаларини бажариш (давлат таълим стандартларини жорий этиш, ғоявий-маърифий ишларни т акомиллаштириш, таълимни фан ва ишлаб чиқариш билан уйғунлаштиришни ривожлантириш ва б.); — педагог мутахасислар, улар касбий сифатларини, ўқув-тарбия ва илмий- тадқиқий фаолиятлари оқибат натижаларини объектив баҳолаш мақсадида, давлат аттестацияси 5 йилда камида бир марта ўтказилади. Таълим муассасасини аккредитациялаш бўйича мамлакатимиз моделининг камчилиги бўлиб, ўз-ўзини аттестациялашнинг мавжуд эмаслиги ҳисобланади. Бу эса ўзига хос хусусиятга эга ўз-ўзига ташхис қўйишдир. Ривожланган мамлакатларда мазкур тартиб натижаларига кўра таълим муассасасини ривож лантириш йиллик режаси тузилади ва амалга оширилади. Бу Ўзбекистон Республикаси узлуксиз таълим тизими учун хам мақсадга мувофиқдир. Ташқи аттестация ва ўз-ўзини аттестациялашнинг мазмуни. Таълимнинг рақобати соҳасида ишлаб чиқарувчилар (таълим муассасасининг ўқитувчилар ва ходимлари, унинг раҳбарлари, таълим бошқарув идоралари) ва таълим хизмати истеъмолчилари (таълим олувчилар ва улар ота-оналари, ходим буюртмачилари)га мунтазам равишда қуйидаги саволлар берилади: — Ўқувчилар қай даражада муваффақиятли ўқимоқдалар? — Таълим муассасасининг ютуқлари қандай? — Таълим муассасасига раҳбарлик қандай даражада муваффақият билан олиб борилмоқда? — Таълим муассасасининг кучли томонлари нималарда кўринади?

— Қайси йўналишларда ҳали ишлашга тўғри келади? Ана шундай саволлар жавоби орқали таълим муассасаси, шу жумладан, унинг ўқитувчи мутахассисликларини аттестация ва ўз-ўзини аттестациялаш жараёнига қаралади ва ўтказилади. Таълим муассасасини ташқи аттестацияси ва ўз-ўзини атте стациялаш фаолиятини айни бир жабҳасини қамраб олади. Ћар икки холда ҳам таълим самарадорлигини айни бир хил кўрсаткичларидан фойдаланиб, у баҳоланади. Масалан, ташқи аттестацияда таълим стандартлари ва буларнинг бажарилиши нуқтаи назаридан миллий кўламда таълим муассасаси фаолиятига баҳо берилади. Ўз-ўзини аттестациялаш сифатли таълим ни таъминлашга йўналтирилади. Унинг моҳияти уч асосий саволга жавобда намоён бўлади. Биз қандай баҳолаш мезони. Нима қилишимиз керак? Қандай ишлаяпмиз? Бу таълим самарадорлиги кўрсаткичлари ва ўқитилаётганлар, уларнинг ота-оналари, ўқитувчилар фикри, шунингдек, имтихон натижалари билан боғлиқ кўрсаткичлар ёрдамида амалга оширилади. Таълим самарадорлик кўрсаткичи нималарга тааллуқли бўлади? Булар таълим сифатига таъсир этувчи ва муайян тарзда таълим муассасаси назорат қиладиган омиллардир. Таълим сифати самарадорлигининг барча кўрсаткичлари етти асосий қисм (соҳа)га ажратилади: 1. Таълим дастури. 2. Эришилган ютуқ. 3. Ўқув ва дарс ўтиш. 4. Ўқувчиларга ёрдам. 5. Тамойиллар ва қадриятлар. 6. Ресурслар. 7. Бошқарув, рахбарият ва сифатни таъминлаш. Булар таълим муассасасининг асосий фаолияти функцио нал жиҳатлари билан боғлиқ.

Ћар бир асосий қисмда таълим самарадорлиги бир яҳлитдаги кўрсаткичлари мавжуд. Масалан, 3- асосий — Ўқув ва дарс ўтиш — қисмга қуйидагилар тааллуқли: 3.1. Таълим жараёни сифати. 3.2. Таълим сифати ва таълим олаётганларни баҳолаш. 3.3. Ўқиётганлар эҳтиёжини қондириш. 3.4. Билимни таълим жараёнининг қисми сифатида баҳолаш. 3.5. Ўқитувчиларни малакасини ошириш қайта тайёрлаш. 3.6. Ота-оналар билан алоқа. Ћар бир самарадорлик кўрсаткичи яна бир неча маъно (савол)га эга. Масалан, самарадорлик кўрсаткичи —т аълим жараённинг сифати қуйидаги мавзу (савол)ларни ўз ичига олади: — уй ишларидан фойдаланишни ҳам қўшганда таьлимга ёндашиш кўлами ва муқобиллиги; — таълим кўргазмалилиги ва ўқитувчи тушунтиришларининг аниқ, ва мақсадга йўналтирилганлиги; — сухбатнинг сифати (ўқитувчи — таълим олувчи). Самарадорлик кўрсаткичларини баҳолашга бундай ёндашиш таълим муассасаси фаолияти соҳасини тезкор белгилашга имкон беради. Буларда кучли тамон ёки ташвиш туғдирувчи томон устунлик қилади. Бундан ташқари, текширувнинг одатдаги туркуми билан қамраб олинган ёки миллий, ёки маҳаллий ўзига хосликлар билан боғлиқ таълим муассасалари фаолиятининг бошқа соҳасини баҳолаш мумкин. Таълим сифати ва кадрлар тайёрлашни бошқаришда таълим муассасаси ва ўқитувчи таълими касбий программаларини аккре дитация ва аттестациядан ўтказиш муҳим аҳамият касб этади. Ривожланган мамлакатларда таълим муассасалари ва унинг дастурини аккредитациялаш таълим тизимини ва ўзи хизмат кўрсатиши лозим бўлгаи кенг жамоатчилик ишончининг намойиши ҳисобланади.

Адабиётлар: 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

Похожие

Касбий таълимни бошқариш

Таълимни бошқариш тизими

Олий таълим муассасини бошқариш

Олий таълимни ривожлантиришнинг янги боскичида педагогик технология муаммолари

Таълим жараёнини бошқариш. Таълим ва ақлий тараққиёт. Таълимни индивидуаллаштириш