Таълим психологияси - Педагогиka - Рефераты

Таълим психологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

Таълим психологияси Режа: 1. Ўрганиш моҳияти ва турлари 2. Таълим ва ўқитиш психологияси 4. Кўникмаларга ўрганиш 5. Таълим жараёнига таъсир кўрсатувчи омиллар 6. Таълим жараёнида билим ва тушунчаларнинг шаклланиши 7. Фикрлашга ўрганиш

1. Ўрганиш моҳияти ва турлари Ёш ўсиши жараёнида боладаги барча хулқ ва фаолият ўзгаришлари ўрганиш омиллари бўлиб ҳисобланади. Ўрганиш маълум бир мақсадга эришишга имкон берувчи фаолият ва хулқдаги ташқи (жисмоний) ва ички (психик) ўзгаришларни талаб қилади. Бошқача қилиб айтганда, ўрганиш ташқи ва ички фаолият (хулқ-атвор)даги мақсадга мувофиқ ўзгаришларда намоён бўлади. Ўрганиш – бу фаолиятни мақсадга мувофиқ қатъий ўзгар-тиришдир. У аввалги фаолият натижасида юзага келади. Ўрганишда тушунчаларни ифодалаш воситаси сифатида тил катта аҳамиятга эга. Сўзлар орқали ифодаланган тушунчаларни ўрганиш одамнинг бутун инсоният тарихий тараққиёти давомида тўплаган билимларини ўзлаштиришни англатади. Предметли ҳаракатдан идеал ҳаракатга тасаввур ва тушунчалар билан ўтиш фикрлаш орқали амалга оширилади. У ҳар доим маълум бир масалани ҳал этишга қаратилади. Шундай қилиб, инсоннинг тушунча ва ақлий ҳаракатларни ўзлаштириши уни фикрлашга ўргатишни ҳам талаб қилади. Инсоннинг бутун фикрлаш (ақлий ва интеллектуал) фаолиятининг пировард мақсади ишлаб чиқариш ва ижтимоий ҳаёт унинг олдига қўйган турли амалий масалаларни ҳал этишдан иборат. Амалий масалаларни ҳал этиш учун эса зарур малака керак бўлади, яъни тўлақонли интеллектуал ўрганиш малака билан бойитилади. Ўрганиш турли даражада ўтувчи мураккаб кўп поғонали: сенсорли (ҳис этиш), моторли (ҳаракатли), когнитивли (билиш) жараёндан иборат. Ўрганиш кузатиш асосида амалга ошади. Машқларни англаш ва ўз-ўзини назорат қилиш онгли равишда қўйилган мақсад ва вазифалар томонидан амалга оширилади. 2. Таълим ва ўқитиш психологияси Ўрганиш стихияли бўлиши, инсоннинг бошқа одамлар, атроф-муҳит билан мулоқот ва ўзаро ҳаракати натижасида юзага келиши мумкин. Лекин, билим ва малакани табиий эгаллаш билан бир қаторда, ўрганиш кўп ҳолларда мақсадга йўналтирилган ҳолда махсус ташкил этилган шароитларда амалга ошади. Бундай мақсадга йўналтирилган ўрганишни ташкил этиш – таълим деб аталади. Унинг энг кенг тарқалган тури – мактаб таълими. Лекин кўплаб бошқа муассасаларда ҳам таълим берилади, масалан, расм чизиш, мусиқа, ўз-ўзига хизмат қилиш кўникмалари ва бошқаларга болалар боғчасида ўргатилади. Таълим элементлари оилавий тарбияда кузатилади (жамиятда ўзини тўғри тутиш) ва ҳоказо.

Ўқув жараёнида билим, малака, кўникмалар пассив эмас, балки ўқитувчи ва ўқувчининг фаол иштирокида берилади. Таълимни ўрганувчи ва ўргатувчи орасидаги ўзаро фаол ҳаракат жараёни, деб тавсифлаш мумкин, бунинг натижасида ўрганувчида маълум бир билим, малака ва кўникмалар шаклланади. Бу жараённи бошқариб, сифатли қилиш, натижада энг самарали даражага эришиш педагогика фанининг (назария, методика ва амалиёт) асосий вазифаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Таълим муаммоларини тўғри ҳал этиш, ўқиш маълум даражада мажбурий хусусиятга эгалиги ва асосий мақсад йўлида енгиб ўтиш керак бўлган тўсиқ сифатида намоён бўлиши билан ҳам боғлиқ. Бу вазият учун қарши курашувчи кучларнинг мавжудлиги хосдир. Умуман олганда, бу зиддиятли ҳолат ҳисобланади, шунинг учун у катта психик зўриқиш билан боғлиқ ички кучни ҳамда индивиднинг ўз-ўзи билан курашишини талаб қилади. Зиддият кескин бўлганда «вазиятдан чиқиш» тенденцияси (инкор, қийинчиликни четлаб ўтиш, невроз) юзага келади. Унда ўқувчи ўқишни ташлайди ёки «ўзини тутолмай қолади» – қоидаларни бузади, лоқайдликка тушади. Шунга ўхшаш ҳолат мактаб амалиётида кўп учрайди. Таълимдаги муваффақиятли вазият - инсонни ўқишга ундовчи вазиятдир. Бунга фанларга қизиқиш, қизиқувчанлик, маданий даражани оширишга интилиш мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бундай мотивли вазиятлар ички зиддиятларга эга бўлмайди. Албатта, улар, шунингдек, ўқиш давомида учровчи қийинчиликларни енгиш билан боғлиқ ва ирода кучини талаб қилади. Лекин бу кучлар ўз-ўзи билан курашга эмас, ташқи тўсиқларни енгишга йўналтирилган. Бундай вазиятлар педагогика нуқтаи назаридан оптималдир. Уларни яратиш педагогиканинг муҳим вазифасидир. Улар ўқувчининг хулқини бошқаришни эмас, балки уни тарбиялашни, унинг мақсад, қизиқиш ва идеалини шакллантиришни талаб қилади. Мазкур таълим турларининг ҳар бири ўқувчи фаолиятини бошқаришда ўз усуллари, таълим концепцияси ва методларига эга. Шундай қилиб, биринчи тур - (тайёр билим ва малакаларни бериш)да – таълим концепцияси ўқитиш сифатида намоён бўлади. Унинг учун қуйидаги: хабар қилиш, тушунтириш, бериш, кўрсатиш методлари хос. Иккинчи тур (табиий мустақил ўрганиш)да – таълим концепцияси рағбатлантириш сифатида акс этади. Унга хос методлар: қизиқиш, ҳайрат, қизиқувчанлик уйғотиш. Учинчи тур (онгли фаол йўналиши)да – таълим концепцияси раҳбарлик сифатида ифодаланади. Унга хос методлар: муаммо ва масалаларни қўйиш, муҳокама ва мунозара, ҳамкорликда режалаштириш ва бошқалар. 4. Кўникмаларга ўрганиш Кўникма – автоматлаштириш (қисман автоматлаштириш) даражасигача олиб чиқилган ҳаракатдир.

Инсон ҳаракат ва фаолиятни онгли ёки онгсиз равишда амалга оширади. Одатда, ҳаракатларнинг якуний мақсади ҳамда уларнинг умумий хусусиятлари англанади. Бир тарафдан инсоннинг ҳеч бир ҳаракати охиригача автоматлашган бўлиши мумкин эмас (яъни онгдан чиқариб ташланган), негаки у охир оқибатда англанган мақсад туфайли пайдо бўлади ва бошқарилади. Бошқа томондан, инсоннинг ҳар қандай ҳаракати сезиларли даражада онг иштирокисиз амалга ошувчи, турли фаолиятни бажаришни осонлаштирувчи кўникмалар туфайли қисман автоматлашади. ²аракатларнинг алоҳида томонларининг автоматлашиши уларнинг тузилишини ўзгартиради ва мукаммаллаштиради. Кўникмалар ҳаракатларнинг мақсад ва шартларига эмас, уларни бажариш усулларига тегишли. Автоматлашиш онгни ҳаракатлар юзага келувчи моторли, сенсор ва интеллектуал операцияларни назорат қилишдан озод қилади. Бу маънода ҳаракатларни бажариш автоматлашиб қолади. Кўникмаларга ўрганиш. Тажрибалар шуни кўрсатадики, ўқувчини талаб этилаётган ҳаракатлар, уни режалаштириш шакллари билан батафсил дастлабки таништирув ҳаракатларни ўзлаштиришни ва уларга мос кўникмаларни шакллантиришни сезиларли даражада тезлаштиради. ²аракатларнинг бажарилиши сенсор ва интеллектуал фаолиятни тартибга солиш ва уларни назорат қилиш ташқи воситалари билан бошқарилса, натижалар янада яхшироқ бўлади. Бунда тегишли ахборотнинг ўқувчиларнинг шахсий нутқига кўчиши муҳим. Бу ерда қуйидаги усуллар муҳим: ўқув вазифасини ва уни бажариш режасини оғзаки сўзлаб бериш, хатоларнинг оғзаки таҳлили, ўз- ўзига аниқ ва равон нутқда ҳисобот бериш ва бошқалар. 5. Таълим жараёнига таъсир кўрсатувчи омиллар Ўқув вазиятлари, таълим концепцияси, ўқув ва таълим фаолияти, мотивлари ҳамда ўқув манбалари турли-туман бўлса-да, барчаси қандайдир умумийликка эга. Уларнинг пировард мақсади – ўқувчининг кучини ниманидир ўрганишга йўналтириш. Агар ўқув мақсадига йўналтирилган ҳаракатнинг ўзи бўлмаса, унда ўқишнинг ўзи ҳам бўлмайди. ²ар қандай мақсадли ўрганишнинг мазкур универсал компоненти ёдлаб олиш деб аталади. Ёд олишнинг биринчи шартини шундай таърифлаш мумкин: ўрганилиши ва ўзлаштирилиши зарур бўлган нарса инсон томонидан ташқи ва ички оламдан қабул қилинадиган барча бошқа нарсалардан ажратиб олиниши керак. Қараш камлик қилади – кўриш керак, тинглаш камлик қилади – эшитиш керак. Ўқитувчининг тушунтириши билан бир пайтда бегона «шовқинлар» оқими ҳам мавжуд бўлади.

Психологик тажрибалар шуни кўрсатадики, инсон бир вақтнинг ўзида объектларнинг чегараланган доирасини (тахминан 5-9) қабул қилишга қодир. Қолган барчаси умумий хира фон сифатида акс этади ёки умуман англанмайди. Маълум бир маълумотни танлаш, қайта ишлаш ва фойдаланишда инсон шахсининг намоён бўлишини психологлар кўрсатма деб атайдилар. Шундай қилиб, ўқишга эътибор ва кўрсатма – ўқувчиларда психик ва амалий йўналтирил- ганликнинг (натижаларга, мақсадга ва ўқиш жараёнига) ташқи ифодасидир. Ўқув материални ўрганишнинг ташқи омилларига қуйидагилар киради: ўқув материалининг мазмуни, шакли, қийинчилиги, аҳамияти, англаниш даражаси, тузилиши, ҳажми, эмоционал хусусиятлари. Агар ўқув материали асосий дастлабки сабаб, ички кўрсатма эса шарт-шароит бўлиб хизмат қилса, қайтариш ва машқ қилиш ўрганишнинг асосий воситаси бўлиб ҳисобланади. Улар ўзлаштирилган материални мустаҳкамлаш, ёдда сақлаш, вазифани, уни бажаришнинг усул ва режаларини режалаштириш, вазифани бажаришда оғзаки ўз-ўзига тушунтириш, хатолар, уларнинг сабаблари ва тўғрилаш усулларининг таҳлили ва бошқалар учун керак. Кўникмаларга ўргатишнинг икки асосий йўли бор. Биринчисида – сенсор фарқланишлар, яъни ҳиссий мўлжалларга таянишни ишлаб чиқиш асос сифатида қабул қилинади. Иккинчисида –моторли фарқлар, ҳаракат актлари кўникмаларга ўргатиш асоси сифатида қабул қилинади. Мазкур концепцияларнинг ҳар бири педагогик назария ва мактаб амалиётида кенг қўлланади. Биринчи концепция синтетик мазмунли методикага эга (ўқишга ўргатишда сўзлар методи, хорижий тилларни ўргатишда контекст методи) мактабларга тавсия этилган. Ишлаб чиқариш таълимида у предметли тизим сифатида намоён бўлади. Иккинчи концепция элементли расмий таҳлилий методикада ифодаланади (ўқишга ўргатишда ҳарф-бўғин методи, хорижий тилларни ўргатишда луғат методи ва шунга ўхшаш). Ишлаб чиқариш таълимида у операцион тизим сифатида намоён бўлади. 6. Таълим жараёнида билим ва тушунчаларнинг шаклланиши Кўчириш (татби қ этиш) – педагогик психологиянинг марказий масалаларидан биридир. Ўзлаштирилган фаолиятни янги масала-ларни ҳал этишга тўғри ва муваффақиятли татбиқ этиш хатоларни камроқ қилиш, янги фаолият турини тез ўзлатиришни англатади. Инсон ўзлаштирган фаолиятини тўғри қўллай оладиган объектлар доираси қанчалик кенг бўлса, мавжуд кўникмалар асосида у ҳал қила оладиган масалалар доираси ҳам шунчалик кенг бўлади. Оддийроқ қилиб айтганда, инсон ҳаракатларининг «кўчиши» қанчалик кенг ва аниқ бўлса, у шунчалик кўп нарса ўрганади, унинг ўқиш натижалари шунчалик сермаҳсул бўлади. Билим унга ўз фаолиятида шунчалик самарали ёрдам беради.

Билимларнинг шаклланиш асослари. Ҳаракатнинг янги объектга тўғри ва муваффақиятли «кўчиши» шартлари ва вазифалари кўп жиҳатдан билимга боғлиқ. Улар инсоннинг амалий ва англаш фаолияти учун муҳим бўлган ташқи оламнинг ўзига хос хусусиятини акс эттиради. Тегишли билимларнинг шаклланиши ва ўзлаштирилиши янги объект, вазият ва масалаларга дуч келган инсоннинг мақсадга мувофиқ ва самарали ҳаракат қилиши учун дастлабки шартдир. Билимлар шаклланишида ҳар хил фаолият турларининг роли турлича бўлади. Масалан, предметли фаолият (манипуляциялаш ва қайта жойлашиш) нарса ва ҳодисаларнинг хусусиятларини «намоён этиш» учун, перцептив фаолият (қабул қилиш ва кузатиш) – хусусиятларнинг инсон идроки ва тасаввурларида акс этиши учун, тафаккур фаолияти (анализ ва синтез) – хусусиятларни таққослаш ва улар орасидан умумийларини ажратиш учун, нутқий фаолият (ифодалаш ва номлаш) – мазкур умумий хусусиятларни предмет-лардан мавҳумлаштириб ва тур белгилари сифатида умумлаштириб мустаҳкамлаш учун керак. 7. Фикрлашга ўрганиш Инсон тафаккури фаолиятда шаклланади. Шунинг учун ўқув амалиёти олдида ўқувчиларни ақлий фаолият усулларининг ўзига ўргатиш вазифаси қўйилади. Бу билан боғлиқ равишда ўрганиш бир вақтнинг ўзида билимнинг тўпланиши ва ундан фойдаланиш усулларини ўзлаштириш жараёни сифатида тавсифланади. Усулларни ўзлаштириш, биринчидан, ўқувчиларнинг улар билан танишуви орқали, иккинчидан, машқлар – турли материалларда ақлий фаолиятнинг мос келувчи усулларини қўллаш орқали, учинчидан, кўчиш – янги масалаларни ҳал этиш учун усулларни татбиқ этиш орқали рўй беради. Шундай қилиб, ақлий фаолиятнинг шаклланиш йўли тахминан шундай: усул мазмунини ўзлаштириш – мустақил равишда уни қўллаш – янги вазиятларга татбиқ этиш. Ижодий тафаккурнинг шаклланиши Инсонга ҳали ечилмаган масалаларни ҳал этиш имконини берувчи билиш жараёнлари ижодий тафаккур деб аталади. Унинг шакллари ва тузилиши ҳозирча номаълум. «Ойдинлашиш», «илҳом» каби сўзлар ижодий тафаккурнинг биринчи босқичида ҳали инсонда шаклланмаган тушунча ва мантиқий операциялар шаклида содир бўладиган фактларни тавсифлайди, холос. Бу сўзлар, шунингдек, ижодий тафаккур натижаси фақат маълум тасаввур, тушунча ва операцияларни қўллаш эмаслигини, балки янги образлар, тушун-чаларни ҳал этишнинг янги усулларини яратишни ҳам билдиради. Шундай қилиб, ижодий тафаккур кўп жиҳатдан ижодий тасаввурга яқинлашади ва ҳатто уйғунлашади. Ижодий тафаккур учун асосийси – «қолип»дан чиқиш, воқеликни фақат одатий тушунча ва тасаввурлардагидек эмас, балки ҳар жиҳатдан атрофлича қамраб олишдир.

Ижодий тафаккур мантиқ доираси билан чегараланмаган ва шунинг учун нарсалар ҳақидаги тасаввурларнинг ҳар қандай, энг ноодатий, фантастик ўзаро муносабатлари, бирлашуви ва қайта яралишига йўл қўяди. Фантазиясиз ижод йўқ. Малакани ўргатиш Умумий психологиядан маълумки, мавжуд маълумотлар, билимлар ёки тушунчалардан фойдаланиш, уларни нарсаларнинг моҳиятини аниқлашда қўллаш, маълум бир назарий ва амалий масалаларни муваффақиятли ҳал қила олиш қобилияти малака , яъни мавжуд билим ва кўникмалардан тўғри ва самарали фойдаланиш, деб аталади. Кўпинча ўқувчиларнинг ўзлаштирилган тушунчаларни аниқ масала ечимига қўллаши қийин бўлади. Бу ҳолатда тушунчалар фаолият ва англаш воситасига айланмайди. Улар кераксиз юк бўлиб қолади, амалиёт билан боғланмайди, малака асоси бўлиб шаклланмайди. Билим ҳаракат ва малакани тўғри танлашда асос бўлиб хизмат қилиши учун: 1) нарса билимга мувофиқ тушиши, 2) зарурат бўлиши, ҳаракат ўз ечимини топиши керак. Малаканинг шаклланиш шартлари. Малаканинг муҳим унсури – вазифа турини билиб олиш, унинг ечими учун зарур бўлган вазифа таркибий қисми ва муносабатларини аниқлашдир. Малаканинг шаклланиши. Мавжуд билим, кўникмалар асосида янги ҳаракатлар амалга ошириладиган пайтдаги ечим ва фаолиятнинг ўзгинаси. Бу ҳаракат натижасида янги билим ва кўникма шаклланади.

Адабиётлар 1. Алишер Навоий. Мукаммал асарлар тўплами. 20 жилд. Т., 1987-2003. 2. Антология педагогической мўсли Узбекистана /Сост. С.Р.Раджабов, К.Х.Хашимов и др. М., 1974. 3. Апраксина О.А. Методика музўкального воспитания в школе. М.,1983. 4. Бабанский Ю.К. Оптимизация учебно- воспитательного процесса. М., 1982.

Похожие

Таълим психологияси

Таълим жараёни психологияси. Укув фаолиятини бошкариш

Ўқитувчи психологияси

Ёшлик психологияси

Ўқитувчи психологияси