O’quv faoliyatini tashkil qilish shakllari. Didaktika - Педагогиka - Рефераты

O’quv faoliyatini tashkil qilish shakllari. Didaktika

Загружено в:

10.02.2025

Скачано:

0

Размер:

41.732421875 KB

O’quv faoliyatini tashkil qilish shakllari. Didaktika Reja: 1.Didaktika. Didaktikaning predmeti va vazifalari xaqida tushuncha. 2.Didaktika faniga asos solgan olimlar. 3.Didaktikaning fan sifatida rivojlanishiga xissa qo’shgan olimlar. Yan Amos Komenskiyning ―Buyuk didaktika asari xaqida. 4.Didaktikaning asosiy kategoriyalari. Didaktikaning qonuniyatlari va tamoyillari

«Didaktika» grekcha so’z bo’lib, «didasko» — «o’qitish», «didachol» — «o’rganish», degan ma’nolarni anglatadi. «Didaktika» so’zining ma’naviy tarjimasi «ta’lim nazariyasi» demakdir. Ta’lim nazariyasi — ta’lim jarayoni tushunchasi va moxiyatini, ta’lim tamoyillarini, ta’lim mazmunini, ta’lim metodlari, shakllari va vositalari mazmunini aks ettiradi. Ta’lim nazariyasinnig asosiy moxiyati ta’limni tashkil etishdan iborat. Ta’limni tashkil etishdan asosiy maqsad yosh avlodniilmiy bilimlar, ko’nikma va malakalar tizimi bilan qurollantirishdir. Didaktikaning tadqiqot predmeti ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qiluvchi funksional bog’lanishdir. Didaktikaning tadqiqot olib borishdan maqsadi o’qituvchi va o’quvchi, o’qitilayotgan fan, didaktik materiallar, didaktik tamoyillar orasidagi munosabatlarning qonuniyatlarini aniqlash. Ta’lim jarayonida o’quvchilar ongiga singdirilayotgan nazariy bilimlar amaliy faoliyat yordamida yanada mustaxkamlanadi. Amaliyot inson bilishining asosiy manbaidir. U o’zlashtirilayotgan nazariy bilimlarning asosli ekanligini ko’rsatuvchi xaqiqiy mezondir. Inson tevarak-atrofdagi voqelik, narsa va xodisalarning moxiyatini amaliy xayotda ularga to’qnash kelish yo’li bilan bilib oladi, ularni o’zlashtiradi. Inson amaliy faoliyat tufayligina ijtimoiy, ishlab chiqarish faoliyati jarayonida tashkil etuvchi munosabatlar, shuningdek, tabiat xodisalari sirini bilib oladi. Дидактика Дидактика грекча сўз бўлиб , « дидако » - ўрганувчи , « дидактикос » - ўргатувчи , ўқитувчи деган сўзлардан келиб чиққан Дидактика « нимага ўқитиш ?», « нимани ўқитиш ?» ва « қандай ўқитиш ?» деган саволларга жавоб беради . Дидактиканинг вазифалари Ўқитишнинг ўқувчиларни хар томонлама тарбиялаш мақсадларига жавоб берувчи умумий қонуниятларини билиб олиш Ўқитувчи ва тингловчи ўқитилаѐтган фан , дидактик материаллар , дидактик тамойиллар орасидаги муносабатларнинг қонуниятларини аниқлаш Narsalar, buyumlar bilan amaliy muomalada bo’lish natijasida buyumlar sezgi organlariga ta’sir qiladi, sezgiidrokni keltirib chiqaradi. Amaliyotda insonning faol fikrlash faoliyati yuzaga keladi. Fikrlash yordamida u real voqelikni chuqur tushunadi. Bilim manbai sanalgan amaliyotning axamiyati xususida so’z yuritganda bilish jarayonining moxiyatini xam ta’kidlab o’tish joiz. Bilish murakkab dialektik

jarayon bo’lib, jonli mushoxadadan abstrakt tafakkurga, so’ngra amaliyotga o’tish yo’lidir. Bilish shaxs uchun mavxum, o’zlashtirilmagan narsa, voqea va xodisalar moxiyatining ong yordamida anglash jarayonidir. Ob’ektiv borliqni bilish uni sezishdan boshlanadi. Sezish ongning tashqi olam bilan bo’ladigan chinakam aloqasidir. Sezish tevarak-atrofdagi voqelik, narsa va xodisalarning sezgi organlari (bizga ma’lumki, ular beshta)ga ta’sir etuvchi ayrim sifat, belgilarning ongda aks etishidir. Bunda xar bir organ, xar bir analizator, I.P.Pavlov ta’kidlab o’tganidek, narsalarning ayrim, eng muxim sifatlarini xis etadi. Sezish muayyan narsa, voqea- xodisalar mazmunining ongda idrok etilishiga olib keladi. Idrok - sezgi a’zolari orqali ongga ta’sir etib turilgan narsa va xodisalarning unda (ongda) yaxlitligicha aks etish jarayonidir. Sezishlar, sezish singariidrok qilish xam tashqi buyumlar, ularning maktablari yo’qolishi bilan to’xtaydi. Sezish va idrok qilish yordamida bilish jarayonida tasavvur ro’y beradi. Tasavvur inson ongida uzoq muddat saqlanib qoladigan sezishlar va idrokning izidir. Yoki boshqacha aytganda, tasavvur sezgi a’zolariga qachonlardir ta’sir etgan xamda idrok qilingan narsa va voqea xodisalarning ongdagi yaqqol xissiy obrazidir. Tajriba vositasida odamda tasavvur zaxirasi boyib, ko’payib boradi. Tasavvur fikrlashda, tushunchalarning tarkib topishida muxim rol o’ynaydi. Sezish Amaliyot Quyi darajadagi bilim Idroc Tasavvur Tafakkur Amaliyot Yuqori darajadagi bilim Tasavvur muayyan umumlashmalarning mavjudligi bilan bog’liq. Sezish, idrok va tasavvur bilishning muxim tarkibiy qismlari bo’lsa-da, ular xam xaqiqiy voqelikni bilish muammosini to’la xal etishmaydi. Bilish jarayonining eng yuqori bosqichida tafakkur yuzaga keladi. Inson faqat tafakkur yuritish jarayonidagina muayyan jarayon yoki voqea- xodisa moxiyatini, munosabatlarning sababiy baxolanishlarini aniqlaydi va shu orqali moddiy borliqni chuqur, to’la va to’g’ri aks etishiga erishadi. Tafakkur, I.P.Pavlov ta’limotiga ko’ra, asab tolalari baxolanishlari yoki assotsiatsiyalar (assotsiatsiya - birikma, to’dag’, uyushma)ning xosil bo’lishidan iborat. Jonli mushoxada uchun birinchi signal tizimi, abstrakt (abstrakt-mavxum) tafakkur uchun ikkinchi signal tizimi asosiy axamiyatga ega. Abstrakt tafakkur voqelik bilan o’zaro aloqada bo’lgan taqdirdagina inson bilimlari chuqurlashib boradi.

Jonli mushoxada va abstrakt tafakkur birligigina bilimlarni xaqiqiy va chuqur bilimlarga aylantiradi. Jonli mushoxada va tafakkur doimo odamning amaliy faoliyatiga asoslanishi kerak. Odam tabiat va ijtimoiy jamiyat qonuniyatlarini ochib, o’z faoliyatida ulardan foydalanishiga intiladi. Xar qanday nazariy bilimning qiymati uning amaliyotga qanchalik xizmat qilishi bilan belgilanadi. Nazariya amaliy faoliyat moxiyatidan kelib chiqib asoslanadi xamda amaliy faoliyatning yaxshiroq yo’lga qo’yilishiga xizmat qiladi. Biroq, amaliyot ayni vaqtda bilimning to’g’riligini tekshirish vositasi xamdir. Nazariy g’oya, fikr amaliyotda tekshirilgan va u orqali tasdiqlangandagina u inson bilimlarining muxim tarkibiy qismiga aylanadi. Demak, bizga bilimning amaliyotdan sezgi, idrok, tasavvur va tafakkur asosida xosil bo’lishi va yana amaliyotga qaytib borishidan bo’ladi. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, bilim amaliyotga o’zining ilgarigi ko’rinishida emas, balki ancha boyigan ko’rinishda, ancha yuqori darajada qaytib boradi. Biz bu xolni sxema tarzidagi quyidagi xolatda ko’rishimiz mumkin: Bilish jarayonida bilim xosil bo’ladi. Bilim - odamlarning ijtimoiy-tarixiy amaliyot jarayonida to’plangan umumlashgan tajribasidir. Bilim ob’ektiv borliqni to’g’ri aks ettiradi. Eng to’g’ri va mukammal bilimlar xam o’z navbatida doimiy emas, balkiijtimoiy taraqqiyot jarayonida o’zgarib boradi. Bilimlar asosida o’quvchilarning kuzatuvchanlik, tafakkur, xotira singari bilish qobiliyatlari rivojlanadi, ularda e’tiqod xosil bo’ladi, ilmiy duneqarashni shakllantiruvchi g’oyalar tizimi tarkib topadi. Ta’lim jarayonida biror fan soxasida insoniyat tomonidan o’zlashtirilgan barcha bilimlarni o’rganish mumkin emas. Ta’lim jarayonida eng asosiy, eng muxim bilimlar - fanlarning asoslari o’rganiladi. Ta’lim muassasalarida o’rganiladigan o’quv predmetlari soni o’z vazifalari va xususiyatlariga muvofiq tarzda ortib boradi. Boshlang’ich sinflarda tabiat va jamiyat qonuniyatlari borasida eng oddiy ma’lumotlar berish asosida ularda duneqarash shakllantirib boriladi. Mazkur bilimlar asosida o’quvchilar ob’ektiv borliq moxiyatini anglab boradilar. Ta’lim jarayonida o’quvchilar bilimlar tizimini egallabgina qolmasdan, balki faoliyat ko’nikma va malakalarini xam xosil qiladilar. Bilimlarning amalda bir necha bor qo’llanilishi ko’nikmalarning xosil

bo’lishiga olib keladi. Ko’nikma - bu o’zlashtirib olingan bilimlar asosida amalga oshiriladigan va amaliy jixatdan maqsadga muvofiq xarakatlarga tayyorgarlikda ifodalangan ongli faoliyatdir. Demak, ko’nikma muayyan faoliyatni tashkil etish yo’llari va usullarini bilib, o’zlashtirib olish xamda o’z bilimlarini amalda qo’llay olishdir. Ko’nikmalar muayyan vaziyatdagina emas, balki dastlabki shart-sharoitlar o’zgargan vaqtda xam ma’lum xatti-xarakat qilish (tajriba asosida) qobiliyati bilan tavsiflanadi. Ko’nikmalarni bilimlar bilan aralashtirib yuborish yaramaydi. Xar qanday ko’nikma asosida bilim yotadi. Bilimlar fikr-muloxazalarda, ko’nikma esa xatti-xarakatlarda ifodalanadi. Xatti - xarakatlar aqliy yoki jismoniy bo’lishi mumkin. Malaka - muayyan usul bilan bexato bajariladigan, o’rganib qolingan, avtomatlashgan ongli xarakatdir. Malaka bir xatti-xarakatning o’zini bir xil sharoitda ko’p marta takrorlash natijasida xosil qilinadi. Malaka qanchalik puxta bo’lsa, odam ishni shunchalik tez va to’g’ri bajaradi. Malakalar turlicha bo’ladi: chunonchi, o’quv malakalari – o’qish, yozish, og’zaki xisoblash va boshqalar; mexnat malakalari - ish qurollari bilan ishlash, materiallar xamda texnika bilan muomalada bo’lish va xokazolar; Xarakat malakalari — yurish, yugurish va boshqalar. Ko’nikma kabi malaka xam egallangan bilimlar asosida xosil qilinadi. Ko’nikma va malaka o’rtasida farqli tomonlar xam bor. Xususan, o’quvchilar tomonidan o’zlashtirilgan ko’nikma va malakalar xar xil xarakterda bo’ladi. Yuqorida aytib o’tilgandek, bilim, ko’nikma va malakalar ta’lim jarayonida tarkib topadi. Ta’lim – dialektik (dialektik-moxir munozarachi) tarzda taraqqiy etib boradigan ichki ziddiyatli jarayon bo’lib, unda ikki tomon – o’qituvchi va o’quvchiishtirok etadi. Ta’lim berish o’quvchilarga bilimlar berish, ularda ko’nikma va malakalar xosil qilish, yangixaqiqatlarni ochishga yo’naltirilgan ijodiy, mantiiqiy tafakkurni tarbiyalashdir. O’qish esa o’quvchilarning o’zlashtirish, o’qish qobiliyati, fikrlash xamda muayyan xarakatlarnixosil qilish jarayoni sanaladi.

O’qish jarayonida o’quvchilar ma’lum bo’lmagan, anglanmagan ma’lumotlarnio’zlashtira boradilar. O’tish jarayoni to’rtta asosiy bosqichdan tashkil topadi: 1) O’zlashtirilishi lozim bo’lgan materialniidrok etish; 2) Unifaxmlab olish, tushunchalar xosil bo’lishi; 3) Bilimlarni mustaxkamlash va takomillashtirish, ko’nikma va malakalarning xosil bo’lishi; 4) Xosil qilingan ko’nikma va malakalarni amalda qo’llash; Xar bir bosqich uchun o’quvchilarning muayyan xarakterdagi bilish faoliyati xarakterlidir. Bu faoliyat o’qituvchi tomonidan aloxida raxbarlikni talab etadi. Ta’lim jarayonining boshlang’ich bosqichida o’zlashtirilayotgan bilimlar moxiyati analiz va sintez metodlari yordamida anglanadi. Analiz (lot. "analusis" - bo’laklarga ajratish) - narsa va voqea xodisalarni tarkibiy qismlarga, bo’laklarga ajratishdir. Masalan, anor qattiq po’sti, qat-qat parda va donachalarga ajratiladi. Sintez (lot. sinthesis - birikish, qo’shilish) analizga qarama-qarshi bo’lgan fikrlash jarayonidir. Unda o’rganilayotgan narsa va xodisalarning aloxida qismlari, bo’laklari bir butun qilib birlashtiriladi. O’quvchilarning fikrlash faoliyati taqqoslashda xam namoyon bo’ladi. Taqqoslash - narsa va xodisalardagi tafovut xamda o’xshashlikni, tenglik va notenglikni topa olishga yo’naltirilgan fikrlash operatsiyasi demakdir. Induktiv va deduktiv tafakkur o’quv materialini tushunib olishda muxim axamiyatga ega. Induktiv tafakkur (lot "indektio" - keltirib chiqarish) - juz’iy yoki yakka xollardan umumiyga, ayrim dalillardan umumlashmalarga qarab boradigan, xulosa chiqarishga asoslangan mantiiqiy bilish metodi, tafakkur shakllaridan biridir. Deduktiv xulosa (lot. "deductio" - ikkiga ajratish, keltirib chiqarish) - umumiy xukmlardan yakka xukmlarga qarab borish orqalimantiiqiy xulosa chiqarishdan iborat metoddir. Tafakkur va deduktiv xulosa metodlaridan foydalanish asosida o’quvchilarda tushunchalar xosil bo’ladi. Tushuncha – voqelikdagi narsa va xodisalarning muxim belgi va xususiyatlarini bir so’z yoki so’zlar birikmasi bilan ifodalashdan iborat tafakkur shakli. ta’lim jarayonining

dialektik xarakterga egaligi bois tushunchalar asta-sekin chuqurlashib va murakkablashib boradi. Ma’lumotlarning o’zlashtirilishi, tushunchalarning tarkib topishi bilimlarnio’zlashtirib olishning umumiy jarayonidagi muxim vaziyat xisoblanadi. O’rganilgan materialni muloxaza qila olmaslik, uni ta’lim va mexnat faoliyatida mustaqil qo’llay bilmaslik, ularga nisbatan ijodiy yondashmaslik bilimlarining yuzakio’zlashtirilishiga olib keladi. 2. Didaktika faniga asos solgan olimlar. Yaqin va O’rta Sharqda Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom kabi mutafakkirlar ilmiy didaktikagaasos solgan bo’lsalar, Yan Amos Komenskiy, shveysariyalik pedagog I.G. Pestalotssi, nemis pedagogiA. Disterveglar Yevropada didaktikaning rivojlanishiga katta xissa qo’shdilar. Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, Tusiy va ularning izdoshlari qarashlarining muxim xususiyati shundan iborat ediki, mazkur olimlar doimo predmetning qiyofasiinson ongida mavxumlashuvi jarayoniga, mana shu predmetning moxiyati va o’ziga xosligini tushunish sodir bo’lishi xamda shakllanishiga e’tibor berganlar. Ular bilishning predmeti manbalariga, bilish jarayoni qanday bosqichlardan tarkib topishiga, bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat o’rtasidagi munosabatlarga qiziqqanlar. Xorazmiy shaxsning uzluksiz kamol topishi nazariyasini rivojlantirish borasida muxim xizmat qildi, induktiv (induktiv-juz’iy xodisalardan umumiy natija chiqarish, ayrim faktlardan umumiy xulosaga kelish) va deduktiv (deduktiv- umumiy xolatdan xususiy xulosaga kelish, xususiy xulosalar chiqarish) tafakkurdagi aloxidalik xamda umumiylikning birligi prinsipini muayyanlashtirdi. Kindiy substansiyani (doim xarakatlanib, o’zgarib, rivojlanib turadigan materiya, butun borliqning birlamchi asosi) barcha ilmiy bilimlarining bosh predmeti sifatida ko’rib chiqishda, eng avvalo, miqdor va sifatni xissiy idrok etish zarurligini tasdiqladi. Kimki miqdor va sifatni bilmasa, u substansiyani(doim xarakatlanib, o’zgarib, rivojlanib turadigan materiya, butun borliqning birlamchi asosi) bilishdan xam maxrumligini uqtirdi. Olim o’zining didaktik g’oyalarida xissiy va

rasional(aql-idrokka asoslangan, maqsadga muvofiq, oqilona, maqqul, to’g’ri (masalan to’g’ri foydalanish)) bilishniifodaladi. Xissiy bilish-yakka narsani bilishdan iborat bo’lsa, rasional bilish-umumiy narsalarni bilish ekanini ta’kidladi. Uning fikricha, xissiy bilish faqat aql uchun material beriladi. Sabablar xaqiqatni bilishda va o’zining ana shu xaqiqatga muvofiq xatti-xarakatlarini anglashda insonning aqliga ko’maklashadi. «xaqiqat - deb yozgan edi. Kindiy, - xar qanday narsani va uning barqarorligini bilishning sababidir, binobarin, xayotdagi mavjud xamma narsa xaqiqiyligi bilan mavjuddir. Xaqiqatni bilish zarur va shunga ko’ra mavjud narsalarni bilish mumkin». Forobiy o’qitish metodlarining tasnifiniishlab chiqqan. Ularniamaliy va nazariy metodlarga ajratgan, shu tariqa o’qitishning amaliy yo’nalishi va kishilarning xayoti xamda kundalik faoliyati bilan bog’liqligi g’oyalarini olg’a surgan. Olim o’qitishining tajriba ko’rsatmali, induktiv va deduktiv, amaliy metodlarga aloxida e’tibor bergan. Barcha metodlarni o’quvchining xayotiy tajribasiga, mantiqiy tafakkuriga tayangan xolda birlashtirgan. O’quv jarayonini tashkil etishga qo’yiladigan talablarniishlab chiqishda deduktiv metodni ustun qo’yib, o’quvchilarga materialni tushuntirishda nimalaga e’tibor berish xaqida, eng muxim narsalarni fanga ishonchli bilimlar beradigan va shubxalantirmaydigan dalillar bilan yoritish va xakazolar bo’yicha o’quvchilar uchun qimmatli tavsiyalarni bayon etgan. Forobiy matematika fani asosida o’qitishning ilmiylik, ko’rsatmalilik, tushunarlilik va izchillik prinsiplariniishlab chiqqan. Beruniy «o’qitish va takrollash orqali dunyoning tuzilishini, osmonning va yerning shakllarini bilish astranomiya fani uchun g’oyatda foydalidir. Binobarin, ana shu tariqa ta’lim oluvchi malaka xosil qiladi va mazkur san’at axliishlatadigan so’zlarni o’rganadi, bu so’zlarning ma’nosini anglaydi. Keyinchalik astranomiya fanidagi turli sabablar va isbotlarni o’rganishda ana shunday so’zlar uchrasa, ularni bemalol tushunib boraveradi va u yoki bu narsalarni o’zlashtirishda charchamaydi».

Beruniy ta’kidlaganidek, o’qitish izchil, ko’rsatmali, maqsadga muvofiq bo’lishi va ma’lum tizimda olib borilishi lozim. Binobarin, ko’rsatmalilik ta’limning tushunarliroq, muayyanroq va qiziqarliroq bo’lishini ta’minlaydi, tafakkurini rivojlantiradi. Ibn Sinoning fikricha buyumlarni chinakam bilishga tashqi ko’rininshni taxlil qilish, sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi. U aqlning rivojlanish bosqichlariniishlab chiqqan. Mushoxada bilan idrok qilishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarini tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich ikki xil fikrniidrok etishdir. Aqliy rivojlanishning uchunchi bosqichiga o’zlashtirilgan fikrlarniidrok etish bilan erishiladi. Shunda uni xaqiqiy aql deyiladi. Ақлий фаолият 1- босқич 2- босқич Ёдлай оладиган ( ѐза олмайдиган , харфларни , сиѐх ва қаламни билмайдиган ) бола ақли тасаввур қилинади . 3- босқич Таѐқчаларни чиза бошлаган , қаламдан фойдаланишни ўрганаѐтган боланинг ақли тасаввур қилинади . қилинади . инсон ақлий шаклларни ва уларга мувофиқ хиссий образларни эгаллаган бўлади . Aqlning rivojlanish bosqichlari Ibn Sino aql deganda insonning tug’ma iste’dodini, shuningdek, tajriba asosida va bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunidi. Aqlniinsonning birlamchi tug’ma sog’lom fikrlashi, yaxshi va yomon ishlarni vujudga keltiradigan, farqlantiradigan kuch, deb ta’riflaydi. Inson aql yordamida narsalar va xodisalarni taxlil qiladi, umumlashtiradi xamda ularning eng yaxshilarini tanlaydi, deb uqtiradi. U aqlniikki kategoriyaga ajratadi. 1)-nazariy aql bo’lib, borliqdagi umumiy narsalarning moxiyatiniidrok etishdir 2)-amaliy aql bo’lib, uyumlarni tanlashda turtki sifatida ko’rinadigan qobiliyatdir. A. Avloniy, ilm-tarbiya jarayonida o’zlashtiriladi va yaxshini yomondan, ezgulikni yovuzlikdan, joizni najoizdan farqlash imkonini beradi, deb xisoblaydi. U tarbiya bilan ta’limning birligi muammosiniishlab chiqadi. X.X. Niyoziy o’z tadqiqotlarida tovushli savod o’qitish metodiniishlab chiqqan. Uning tadqiqotidagi asosiy g’oya o’qitish va tarbiyalashga kompleks yondoshish, yoshlarning aqliy, axloqiy va estetik tarbiyasini o’zaro bog’liq xolda

amalga oshirishdan iborat edi. Yuqoridagi asarlarning nomlaridan va pedagogik fikrlardan ayon bo’ladiki, mazkur mualliflar didaktikaga o’qitish san’ati sifatida, shuniigdek, o’ziga xos amaliy ko’nikma sifatida qaraganlar. 3. Didaktikaning fan sifatida rivojlanishiga xissa qo’shgan olimlar. Yan Amos Komenskiyning ―Buyuk didaktika asari xaqida. Didaktika so’zi ilk bor nemis pedagogi Volfgan Ratke (Ratixiya) (1571- 1635) asarlarida o’qitish san’ati sifatida ifodalagan. Yan Amos Komenskiy bu so’zni (1592-1670) «Xammaga xamma narsani o’qitishning universal san’atiifodalangan buyuk didaktika» shaklida ifodalagan. U didaktika faqat o’qitish san’atidagina emas, balki tarbiyalash san’atidan xam iboratligini qayd qilgan. Va tarbiya xar tomonlama axloqiylik yo’nalishidagi fe’l-atvorni shakllantirishining zarur sharti ekanini xam o’qtirgan. Uning bu boradagi fikr- muloxazalari 1657 yilda nashr etilgan «Xammaga xamma narsani o’qitishning unversal san’atiifodalangan buyuk didaktika» nomli asarida bayon qilingan. Didaktikani yuqoridagicha tushunish XIX asr boshigacha, ya’ni taniqli nemis pedagogi va faylasufi Iogan Genrix Gerbart (1776—1841) didaktikaning asosiy nazariyasini ishlab chiqqunicha davom etgan. Binobarin u didaktikani pedagogikaga bo’ysunadigan tarbiyalovchi ta’limning yaxlit va ziddiyatsiz nazariyasi sifatida talqin qiladi. Gerbart va xususan uning izdoshlari ana shu nazariyaning rolini xisobga olib didaktikaning asosiy vazifasini — darsda bayon qilinadigan material ekanini rad etdilar: Gerbart konsepsiyasiga muvofiq o’qituvchi asosan o’quvchilarni yangi o’quv materiali bilan tanishtirishga doir xarakatlarini taxlil qilishi lozim edi. XIII asrda shveysariyalik pedagog I.G.Pestalotssi kamol toptiruvchi ta’limning prinsiplari tizimini asosladi. XIX asrda esa nemis pedagogi A. Disterveg o’zining «Nemis o’qituvchilari uchun» qo’llanmasida o’quv jarayonini faollashtiradigan talablarning butun bir kompleksini taklif qildi. Fan va texnika shunday tezlikda taraqqiy topmoqdaki, maktab ta’limi bilan ularning ketidan quvib yetish mumkin emas. Lekin maktabni bitirgan yoshlar albatta o’zlari bilmaydigan ilmiy kashfiyotlarga, jamiyatni rivojlantirishning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yangi tizimiga duch keladilar.

Lozim darajadagi aqlga, irodaga va xissiyotga ega bo’lgan kishilargina notanish ma’lumotlarni tezroq o’zlashtirib olishi mumkin. Bilim va malakalarni tarkib toptirish naqadar zarur bo’lsada, xozirgi didaktika ana shu soxa bilangina chegaralanib qola olmaydi. Endilikda o’quvchilarni kamol toptirishda optimal natijalar bera oladigan o’qitish jarayoning ilmiy-pedagogik asoslariniishlab chiqish zarurligi tug’ildi. O’quvchilarning kamol topishi ta’lim jarayonida amalga oshishi sababli bilim va malakalarni o’zlashtirishga qaratilgan didaktik prinsiplar ma’lum natijalarni beradi. Lekin vazifa qanday natijalarga erishishdan emas, balki o’quvchilarni kamol toptirish uchun o’qitishning eng yuqori samaradorligini ta’minlashdan iborat. Buning uchun esa o’quv jarayonining qurilishiniishlab chiqish kerak. Didaktikada tarbiyalovchi dunyoqarashni shakllantirish masalalari ko’riladi, ta’lim jarayonida o’quvchilarda mustaqillikni, tashabuskorlikni va shaxsning boshqa ayrim sifatlarini tarbiyalash vazifalari taxlil qilinadi. 4. Didaktikaning asosiy kategoriyalari. Didaktikaning qonuniyatlari va tamoyillari Didaktikaning asosiy kategoriyalariga: ta’lim berish, ta’lim, o’qish, o’qitish, bilim, malaka, ko’nikma, va yana shu bilan birga uning maqsadi, mazmuni, tashkillashtirish, turlari, shakllari, usullari, vositalari va ta’lim natijalari kiradi. Bundan qisqa va lo’nda xulosa qilishimiz mumkin, ya’nididaktika-bu o’qish va ta’lim olish ilmi, unga maqsad, mazmun, usullar, vositalar, tashkillashtirish va erishilgan natijalar kiradi. O’qitish-ta’lim maqsadini amalga oshirishdagi o’qituvchining tartibli faoliyati (axborotlar bilan ta’minlash, tarbiya, tushunish va bilimlarni amaliy tadbiq qilish) kiradi. O’qish-o’quvchining kishilar tajribasidan bilib olingan qonuniyatlarini o’zida aks ettirishdir. Ta’lim berish-ko’zda tutilgan maqsadga erishish uchun pedagogning ta’lim oluvchilar bilan tartibli aloqasi. Ta’lim-ta’lim jarayonida egallagan bilim, malaka, ko’nikma va fikrlash turlarining tizimi. Bilim-o’qituvchilar tomonidan mustaqil xayotda, faoliyatda, jumladan ishlab chiqarishda, ijtimoiy munosabatda zarur bo’lgan fan asoslarining qonunlar, omillari va tushunchalarini o’zlashtirish

natijalari. Ko’nikma-ta’lim oluvchining o’zlashtirilgan bilimini tez, aniq va ongli ravishda qo’llay bilish qobiliyatidir. Maxorat-ongli ravishda bajariladigan ishning bir xil mexnatni ko’p marotaba takrollanadigan, avtomatlashib ketgan tarkibiy elementidir Maqsad (o’quv, ta’limiy)-ta’lim intilgan va uning xarakatlari yo’naltirilgan kelajak. Mazmun (o’qitish, ta’lim)-ta’lim jarayonida ta’lim oluvchi egallashi zarur bo’lgan ilmiy bilimlar tizimi, amaliy ko’nikma va malakalari, faoliyat va fikrlash turlari. Tashkillashtirish-aniq kriteriyalar bilan didaktik jarayonni tartiblashtirish, ko’zda tutilgan maqsadga muvoffaqiyatli erishish uchun formaga keltirib olish. Forma - (lotincha so’zdan-tashqi ko’rinish) Metod (usul) - (lotin.-yo’l, usul)-ta’lim maqsadi va vazifalarini amalga oshirish yo’llari. Vositalar - o’quv jarayonida qo’llab- quvvatlanadigan narsa (predmet). vositalarga pedagog ovozi, kitoblar, lo’g’atlar, sinf jixozlari va texnik vositalar kiradi. Natija (ta’lim maxsuloti)-ko’zda tutilgan maqsadga erishish, o’quv jarayonining yakuniy qismi, ko’zda tutilgan maqsadning erishilgan darajasi. Didaktikaning predmeti ta’lim-tarbiya muassasasi sharoitida muallimning raxbarligi ostida amalga oshiriladigan o’quv jarayondir. Didaktikada ana shu jarayonning qonuniyatlari tadqiq qilinadi, xar xil tipdagi ta’lim-tarbiya muassasalarida u yoki bu darajada beriladigan ta’lim mazmunini belgilashning ilmiy asoslari, o’qitish vositalari va metodlarining samaradorligini oshirish yo’llari xamda ta’limning tashkiliy shakillariishlab chiqiladi. Ta’lim jarayonida ûqituvchi o’z bilimlarini shogirdlariga singdirar ekan, bu jarayonda ularning o’zlashtirish imkoniyatlarini o’rganadi, qiyinchiliklarni ko’radi, sabablarini aniqlaydi, ularni bartaraf etish choralarini ko’radi. Maxoratli, ijodkor o’qituvchi bu jarayonda ta’limning mazmuniga kiritadi. Buning natijasida o’qituvchining o’ziga xos usullari shakllanadi. O’qituvchi-o’quvchi-talabaning bilish faoliyatlarini tashkil qilish maqsadida o’quv ishlarini olib borar ekan, avvalo ta’li jarayoni orqaliuch vazifani, ya’ni bilim berish orqaliuch maqsadni xal qilishi lozim ligini unutmasligi kerak. Bu maqsadlar o’qituvchi va o’quvchilar faoliyatini birlashtiradi. Bu maqsadlar quyidagilardir:

1.Ta’limiy maqsad - o’quv materiallarining mazmunini bilish, ya’ni ushbu fanga tegishliilmiy bilimlarni o’zlashtirish va amaliyotga tadbiq qila olishdir. 2.Tarbiyaviy maqsad – fan asoslarini o’zlashtirish orqali uning mazmunida yotgan g’oyalar, duneqarashlar ta’sirida o’zining shaxsiy sifatlarini, imon- e’tiqodlarini shakllantirishdir. 3.Rivojlagtiruvchi maqsad - ta’lim jarayoni ta’sirida shaxsning aqliy kamolotini bilish qobiliyatini, o’qishga, mexnatga bo’lgan munosabatini rivojlantirishdan iborat. Bu maqsadlarni amalga oshirish natijasida o’quvchi- talabada mustaqil ishlash ishtiyoqi paydo bo’ladi. Uni o’ylashga o’rgatadi, ta’lim jarayonida tafakkur xukmronlik qiladi. Ta’lim turli bosqichlarda amalga oshadi. Birinchi bosqich – o’quv materiallariniidrok qilishdan iborat. Bunda o’quvchi- talaba ta’limning mazmuni bilan tanishib, o’zining bilish vazifalari nimalardan iborat ekanligini tushuna oladi. Bunda sezgi, idrok, tasavvur kabi jarayonlar faol ishtirok etadi. Ikkinchi bosqich – ular o’quv materiallarni tushunib oladilar, uning moxiyatini anglaydilar va umumlashtiradilar. Natijada ularda yangi bilimlar paydo bo’ladi. Buning uchun ular analiz, sintez, taqqoslash, xulosa chiqarishdan foydalanadilar. Uchinchi bosqich – yangi bilimlar, mashqlar, mustaqil ishlar, o’qituvchining qo’shimcha izoxlari orqali mustaxkamlanadi. To’rtinchi bosqichda – ular o’zlashtirib olgan bilimlariniimkoniyatga qarab amaliyotga tadbiq qiladilar. Bularni bilish orqali o’qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonini samarali boshqarishi mumkin. Shuning uchun o’quv jarayonining xamma bosqichlarida o’qituvchi yetakchi va boshqaruvchilik vazifasini o’ynaydi. Bu fikrlarga xulosa chiqaradigan bo’lsak, o’qitish jarayoni bilish faoliyatining muxim tarmog’i sifatida qator vazifalarni bajradi. Jumladan: a) o’quvchi va talabalarda bilim, ko’nikma va malakalarini xosil qiladi.; b) ularda duneqarashni, ishonch va e’tiqodlarini o’stiradi; v) yoshlarni muayyan darajada o’qimishli, madaniyatli, tarbiyali kishilar bo’lib yetishishlariga, qobiliyat va iste’dodlarini o’stirishga erishiladi.

Bu vazifalarni muvaffaqiyatli xal etish uchun o’qituvchida o’z kasbiga layoqat bo’lishi lozim. Layoqatlilik pedagogik mexnatni muvaffaqiyatli bajarishga qodir bo’lishdir. Bu avvalo, pedagogik kasbning ijtimoiy roli va zaruriyatini yaqqol tasavvur qila olishida ko’rinadi. Bundan tashqarii o’qituvchi, o’quvchiga o’z faoliyatining ob’ekti sifatida qiziqib qarashi, uning extiyoj va xususiyatlarini tushuna bilishi lozim. Bundan tashqari o’qituvchi ta’lim jarayonida xar bir o’quvchi-talabaning bilimi va tarbiyalanganlik darajasini aniqlay olishi va xisobga olishi, o’quv materiallarini to’g’ri tanlay bilishi, taxlil qila olishi va umumlashtira bilishi pedagogik maxorat uchun zarur bo’lgan ta’lim usullari, vositalari va shakllarini mukammal bilish, o’quvchiga nisbatan talabchan bo’lish pedagogik vaziyatga qarab ulardan o’rinli foydalana olish, ta’lim natijalarini dastlabgi va keyingi ko’rsatgichlar bilan taqqoslash, taxlil qili shva xulosalash kabilar. Xullas, o’qituvchi keng ko’lamdagi didaktik bilimlarga, pedagogik maxoratga ega bo’lishi lozim. Uzluksiz ta’lim tizimi o’quv tarbiya-tarbiya jarayonining xamma bosqichlarini qamrab oladi xamda xar tomonlama yetuk barkamol avlodni yetishtirish uchun shart-sharoitlar yaratadi. Shu sababli mamlakatimizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida uzluksiz ta’limni tashkil etish va rivojlantirishning asosiy tamoyillari (prinsiplari) belgilanadi. Bular ta’limning ustvorligi, ta’limni demokratlashuvi, ta’limniinsonparvarlashuvi, ta’limning ijtimoiylashuvi, ta’limning milliy yo’nalganligi, ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liqligi, iqtidorli yoshlarni aniqlash, yuqori darajada bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish kabilar. Jamiyat talab qilayotgan uzluksiz ta’limga tegishli bu qonun-qoidalar o’qitish, bilim berish, ya’ni talim jarayoniga xam samarali ta’sir ko’rsatadi. Pedagogikada ta’limning ilmiy- nazariy, uslubiy asoslari aloxida, ya’ni didaktika qismida o’rganiladi. Bu jarayonda ta’lim prinsiplariga xam aloxida to’xtaladi. Yaqin va O’rta Sharqda Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Umar Xayyom, Tusiy kabi mutafakkirlar ilmiy didaktika asoschilaridir. Yan Amos Komenskiy, shveysariyalik pedagog I.G.Pestalotssi, nemis pedagogi A.Disterverglar Yevropada didaktikaning rivojlanishiga katta xissa qo’shdilar. Ular pedagogik qarashlarining muxim

xususiyati shundan iborat ediki, mazkur olimlar doimo predmetning qiyofasiinson ongida mavzumlashuvi jarayoniga, mana shu predmetning moxiyati va o’ziga xosligini tushunish sodir bo’lishi xamda shakllanishiga e’tibor berganlar. Sharq xalqlari pedagogikasining buyuk allomasi Yusuf Xos Xojib «Qutadg’u bilig» asari orqaliilm-fan, ma’rifatning axamiyati, ta’rifi va tavsifida odamlarni tinmay ilm olishga, bilim o’rganishga undadi. Bilimlar rivojida Sharqning yana bir buyuk mutafakkiri Al-Xorazmiyning salmoqli xissalari bor, albatta. Buyuk olim algebra, arifmetika, astronomiya, geografiya va musiqa soxalarida bir qancha asarlar yozgan. Sharqu g’arb ma’naviy merosi asosida pedagogik jarayondan markaziy o’rin olgan didaktika doimo rifojlanib bordi, didaktika rivojiga buyuk chex pedagogi Yan Amos Komenskiy xam katta xissa qo’shgan. Uning «Buyuk didaktika» asari o’qitishni rivojlantirishga katta ta’sir ko’rsatdi va muallimlarning doimiy foydalaniladigan adabiyoti bo’lib qoldi. Таълим бериш ( дидактика ) нинг тамойиллари Таълим мазмунининг давлат ижтимоий – сиѐсий ривожланиш йўналишларига боғлиқлик тамойили Ta’limda ong лилик , фаоллик ва мустақиллик тамойили Та ’ лим мазмунини унификатсиялаш ва табақалаштириш тамойили Та ’ лимнинг кўрсатмалилик тамойили Касбга йўналтириш тамойили Таълимнинг тизимли ва изчил бўлиш тамойили Таълимда назария билан амалиѐтни боғлиқ бўлиш тамойили Таълим - тарбиянинг бирлилик тамойили Таълим жараѐнида хар қандай ўқувчига хос хусусиятларни хисобга олиш тамойили Таълимда илмий билим , кўникма ва малакаларни мустахкам ўзлаштириш тамойили Ta’lim mazmunining davlat ijtimoyi-siyosiy rivojlanish yo’nalishlariga bog’liqlik tamoyili – Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov o’z asarlarida Respublikamiz ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishining 5 ta tamoyilini belgilab bergan. I.A.Karimov oliy majlis sessiyasida fan, madaniyat arboblari bilan uchrashuvlarda istiqlol mafkurasi masalalariga to’xtalib, ta’lim-tarbiya masalalarida biz umuminsoniy qadriyatlarga asoslanishimiz kerakligini uqtirdilar. Bu g’oyaviy yo’nalish bizdan umuminsoniy ijobiy xislatlarni shakllantirish yo’nalishida, ya’ni siyosiy partiyalar ta’siri xalq pedagogikasi durdonalari asosida yuz beradi, demakdir. Ta’limda onglilik, faollik

va mustaqillik tamoyili – o’quvchi bilimlarini xayotda qo’llay olishlari uchun ta’lim berish jarayonini faol fikrlash jarayoniga aylantirish kerak. Shunday sharoit yaratilganda o’quvchida ijodiy tashabbuskorlik va mustaqil tafakkur, nutq madaniyati va ilmiy dunyoqarash, e’tiqod tarkib topadi.Ta’limning ko’rsatmalilik tamoyili – bu o’qitish jarayonining sifatini orttiradi, talabalarning bilim olishlarini osonlashtiradi. O’qitishning ko’rsatmaliligi shuni ta’kidlaydiki, agar o’quvchilarda o’rganilayotgan narsa va xodisalarni bevosita idrok qilishga bog’liq xissiy-amaliy tajriba bo’lgan taqdirdagina ular bilimlarni ongli suratda o’zlashtiradilar. Ta’lim mazmunini unifikatsiyalash va tabaqalashtirish tamoyili – ta’lim mazmunini unifikatsiyalash va tabaqalashtirish, birinchidan, ma’lum bir yo’nalish bo’yicha mutaxassis tayyorlanayotganida uni bir necha tur modifikatsiyasini (xillarini) tayyorlash imkoniyatlarini beruvchi unifikatsiyalashgan o’quv rejalarini tuzishni ko’zda tutsa, ikkinchidan umumtexnik va umumpedagogik va maxsus predmetlar mazmunini tabaqalashtirish, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishi an’analarini xisobga oladi. Kasblarga yo’naltirish tamoyili – o’quv rejadagi barcha predmetlar bo’yicha bilimlarning o’zi yetarli emas. Chunki yosh mutaxassis o’qishni bitirib ish boshlagunicha real texnologik jarayonda ko’pgina o’zgarishlar ro’y berib bo’ladi. Shuning uchun xam ta’lim ma’nosi ma’lum bilimlarni ko’zda tutadi. Mutaxassisda tezroq bilim va ko’nikmalarni shakllantirish, kasbiy yo’naltirilganlik ko’nikmalarini taraqqiy ettirish ko’zda tutiladi va xakozolar. Ta’limni tizimli va izchil bo’lish tamoyili – ta’limda izchilikka rioya qilib o’qitish lozim, toki o’rganilgan bilimlar kecha o’rganilganlarni mustaxkamlasin. ya’ni o’tilayotgan fan yoki bayon qilinayotgan materialning o’quvchilarning oldingi o’zlashtirgan ilmiy bilimlari, ko’nikma va malakalari bilan izchil va uzviy bog’lanishi, shu bilan bir vaqtda o’qitilayotgan materialni o’zlashtirish orqali kelajakda yangi bilimlarni o’zlashtirishga zamin yaratilishi nazarda tutiladi. Ta’lim-tarbiyaning birligi tamoyili – ta’lim-tarbiyaning birligi ta’lim jarayonining to’g’ri tashkil qilish va o’qitishning xilma-xil usul va uslublaridan foydalana olishga ko’p jixatdan bog’liqdir. ayniqsa, ta’lim bilan tarbiyaning

birligini ta’minlamoq uchun: - bayon qilinayotgan o’quv materialining mazmuni xam g’oyaviy, xam ilmiy jixatdan to’g’ri tashkil qilinishi; - o’qitilayotgan mazmunning ilmiy va tarbiyaviy moxiyati ochib berilishi, ta’lim jarayonida xadislardan foydalanish imkoniyatini yaratilishi; - bayon qilinayotgan ilmiy bilimlarning puxta va mustaxkam o’zlashtirilishi va turmushda unga amal qilinishi; - ta’limda muammoli jarayonni vujudga keltirish, o’quvchilarning qiziqishlari, faollik va tashabbuskorliklarini ta’minlashga imkon yaratish; - ta’lim jarayonida o’quvchilarning uyushqoqlik, intizomlilik va javobgarlikni sezish, o’zaro yordam xislarini tarbiyalashni ta’minlamoq zarur.

Asosiy adabiyotlar 1. Вербицкий А.А., Алешкевич В.Н и др. Микробиология и иммунология. Учебное пособие Минск-2019. 2. Salimov X. va boshqalar. Epizootologiya. Darslik. Toshkent, 2016 yil . Xorijiy adabiyotlar 1. Fenner’s. Veterinary Virology (United States of America 2016 year). 2. M.Jackson Veterinary clinical pathology. America 2010 year. Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. Toshkent, “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 29 b. 2. Mirziyoyev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.“O‘zbekiston” NMIU, 2017.– 47 b. 3 . Bazarov X.K., Abdulakimova A.B. Veterinariya virusologiyasidan o ‘ quv qo ‘ llanma. Samarqand 2016 y. 4. Самуйленко А.Я., “Инфекционная патология животных” Том 1 Мос ква 2009. 5. Петров Р.В. Иммунология. Учебник. Москва 1983 й

Похожие

O’quv faoliyatini tashkil etishning asosiy shakllari

O’quv faoliyatni tashkil qilish shakllari

O’quv jarayonini tashkil etishning turlari va shakllari

Ta'limni tashkil etish shakllari

Boshlang’ich sinflarda tabiatshunoslik o’quv predmetini o’rganish shakllari tabiatshunoslik o’qitish shakllari