Boshlang’ich sinflarda tabiatshunoslik o’quv predmetini o’rganish shakllari tabiatshunoslik o’qitish shakllari - Педагогиka - Рефераты

Boshlang’ich sinflarda tabiatshunoslik o’quv predmetini o’rganish shakllari tabiatshunoslik o’qitish shakllari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Boshlang’ich sinflarda tabiatshunoslik o’quv predmetini o’rganish shakllari t abiatshunoslik o’qitish shakllari Reja: 1. Dars-tabiatshunoslik oli boriladigan o’quv-tarbiya ishlarining asosiy shaklidir 2. Uyga beriladigan topshiriqlar 3. Darslik va qo’llanmalar ustida ishlash 4. Sayohatlar, ularning turlari 5. Tirik tabiat 6. O’quv-tajriba maydonchasida o’tkaziladigan amaliy ishlar 7. Darsdan tashqari mashg’ulotlar 8. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar 9. Maktabdan tashqari ishlar

Asosiy tushunchalar: dars, uning ta‘rifi; uyga beriladigan topshiriqlar, turlari; darslik, qo’llanmalar bilan ishlash metodikasi; boshlang’ich sinf o’quvchilari ishtirokida uyushtiriladigan sayohatlar, turlari va unda amalga oshiriladigan ishlar; tirik tabiat burchagi va uning ish mazmuni; o’quv-tajriba maydonchasi mashg’ulotlar va o’quvchilarning amaliy faoliyatlari; darsdan tashqari mashg’ulotlar, turlari; sinfdan tashqari mashg’ulotlar, ularning o’quv ishlari jarayonida tutgan o’rni, maktab ishlari jarayonida tutgan o’rni, maktabdan tashqari ishlar, turlari, o’quvchilarning tabiatshunoslikka doir bilimlarini kengaytirish borasidagi ahamiyati. O’qitish shakli–bu tarbiyalovchi ta‘lim jarayonida turli xil sharoitda o’tkaziladigan o’quvchilarning o’quv–bilish faoliyatini tashkil qilishdir. Tabiatshunoslik kursi mazmuni va vazifalariga ko’ra kichik yoshli o’quvchilarning tabiatini o’rganishlari tubandagi shakllarda amalga oshiriladi:  Dars;  Uyga vazifa;  Sayohatlar;  Kitob ustida ishlash;  Tirik tabiat burchagi;  Maktab oldi maydonchasidagi mashg’ulotlar;  Darsdan tashqari mashg’ulotlar;  Sinfdan tashqari mashg’ulotlar;  Maktabdan tashqari ishlar. O’qituvchi faoliyati va o’tkazish usuliga ko’ra belgilangan ishlar uch yo’nalishda –yakka tartibda, guruh holida va jamoa holida olib boriladi. Ta‘limning mavjud shakllari o’zaro bog’liqdir. Ular tabiatshunoslik o’qitish tizimini hosil qiladi. Tizim esa bolalarga beriladigan bilimlar majmuasi va kompleks tarbiyani amalga oshirilishini ta‘minlaydi. Fan darslari tabiatni o’rganish uchun katta ahamiyatga ega. Ijodiy ishlaydigan o’qituvchilar bunday darslarni ko’proq o’tkazadilar va o’quvchilarning

tabiatshunoslikka bo’lgan qiziqishlarini oshiradilar. Fan darslarining odatdagi darslardan farqi bitta yoki bir nechta fanlar guruhining xususiyatlarini chuqurroq o’rganishga mo’ljallangan. Darslar o’quvchilarni mavzularni chuqurroq va mustaqil o’rganishlarini faollashtirishni ko’zda tutadi. O’quvchilar 1-3 sinflarda dars tayyorlashga o’rgansalarda, lekin amaliy ishlar, ko’zatishlar o’tkazish uchun o’qituvchi kursatmalari zarurdir. Bunda o’quvchilar darslarni qanday tayyorlash, amaliyot joyini qanday tashkil qilish, ko’zatishlarni ketma-ket bajarish, belgilash va xulosalar chiqarishga o’rganadilar. O’quvchilar ba‘zi amaliy ishlarni, yuqorida aytilganidek, darslikda berilgan kursatmalarga suyangan holda ham bajaradilar. O’qituvchi tabiatshunoslik darslari mazmunini, uning ta‘limiy va tarbiyaviy ahamiyatini gapirib berishi lozim. Tabiatshunoslikning dunyoqarashni shakllantirishdagi ahamiyati shundan iboratki, u avvalo hayotning paydo bo’lishi va rivojlanishining moddiy asoslarini ochib beradi. Shu sababi ham boshlang’ich sinflar o’qituvchisi oldida tabiatshunoslik darslari uchun material mazmunini tanlash vazifasi turadi. Maktab bolalariga ilmiy-texnika taraqqiyoti, o’zbekiston Respublikasi Hukumatining qarorlari, qishloq xo’jaligi hayvonlari va o’simliklari, ularning yangi mahsuldor zot hamda navlarining iqtisodiy-ekologik samaradorligini oshirish to’g’risida hikoya qilish muhimdir. O’quv materiallariga biologiya fani yutuqlarining qishloq xo’jaligida tadbiq qilinishi (g’o’za, pomidor, poliz ekinlari) to’g’risidagi ma‘lumotlarni kiritish kerak. Tabiatshunoslik asoslarini o’rganishni ishlab chiqarish brigadalaridagi ijtimoiy-foydali mehnat bilan bog’lash katta ahamiyat kasb etadi. O’qituvchilarni Prezident I.A. Karimovning tabiat va ekologiyada qarashlari bilan tanishtirib borish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun Prezidentimizning “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”, “Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”, “O’zbekiston XXI asrga intilmoqda” kabi asarlaridan foydalanish mumkin.

Dars bilan birga hozirgi sharoitda o’quvchilarning tabiat jismlari va hodisalarini tabiiy sharoitda amaliy jihatdan o’rganish asosiy vazifalaridan biri deb qaraladi. Shuning uchun sayohatlar o’tkazishga katta e‘tibor berilishi lozim. Sayohatlar jarayonida o’quvchilar atrof-tabiatni ko’zatadilar, yilning turli mavsumilarida kishilar mehnati bilan tanishadalar. Sayohatdan asosiy maqsad – tabiat jism va hodisalarining real holati xaqida bolalarda jonli tasavurlar hosil qilishdir. Agar sayohat mavzu o’rganilishidan oldin o’tkazilgan bo’lsa, olingan taassurotlar keyingi darslar jarayonida o’simlik va hayvonlarning to’zulishi va ichki hususiyatlari xaqida aniq tushunchalar hosil kilishda foydalaniladi. Shuningdek, o’quvchilarning tabiat predmedlari, hodisalari va ularning o’zaro bog’liqligi haqidagi bilimlarini aniqlash maqsadida ham sayohat o’tkaziladi. Bu mavzuni o’rganayotgan paytda ko’pincha dars jarayonida o’rganilgan tabiatshunoslik tushunchalarini mustahkamlash va oydinlashtirish maqsadida mavzu o’rganilgach umumlashtiruvchi mazmunda sayohat o’tkaziladi. Dasturda sayohatlar deyarli barcha mavzu bo’yicha ko’zda tutilgan. Ularning soni ko’paytirilishi mumkin. Ular mahalliy tabiat sharoitlarini hisobga olgan holda rejalashtirilgan. Tabiatshunoslikka oid sayohatlar asosan qaysidir bir mavzuni o’rganish va mustahkamlash uchun o’tkaziladi (masalan, daryo qirg’oqlari va jarliklarda yer qatlamlarining joylashishi, maktab tevaragidagi quruqlik yuzasining shakllari va h.k.). Ko’p hollarda sayohatlar umumiy xususiyatga ega bo’ladi, masalan suv havzalariga sayohatni olaylik. Bu sayohatlarda o’quvchilar suv havzasi va uning qirg’oqlaridagi o’simlik va hayvonot dunyosi bilan tanishadilar, suv havzasining tuman xo’jalik hayotidagi ahamiyatini o’rganadilar. Ba‘zi sayohatlar ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo’ladi. Masalan, paxta dalalariga, chorvachilik fermalariga, sabzavot saqlash joylariga uyushtirilgan sayohatlar. Bular qishloq xo’jaligi mehnatkashlarining mehnati bilan tanishish uchun imkon yaratadi. Har bir sayohat astoydil tayyorgarlikni talab qiladi va quyidagi bosqichlardan to’ziladi:

1. Mahalliy sharoitni hisobga olgan holda bir yillik va choraklar bo’yicha sayohatlar rejasini to’zish. 2. Har bir sayohatning aniq o’quv-tarbiyaviy vazifalarini belgilash. 3. Har bir sayohatni oldindan tanlash. Bunda sayohat ob‘ektlarining marshrutlari belgilanadi. 4. Sayohatning kengaytirilgan ish rejasini to’zish. 5. Suhbat o’tkazish uchun aniq savollar to’zib olish. 6. O’quvchilar bilan suhbat o’tkazish uchun sayohat ob‘ektida ishlovchilarni tayinlash. 7. O’quvchilarni avvaldan tayyorlash: sayohatning umumiy vazifalarini to’g’ri tashkil qilish, vazifa va majburiyatlarni taqsimlash, sayohatning tartib-qoidalari bilan tanishtirish, asbob-uskunalar va anjomlarni tayyorlash. 8. Sayohat uyushtirishda yordamchilarni tayyorlash (ota-onalar, yuqori sinf o’quvchilari). Sayohat davomida o’qituvchi turli-tuman o’qitish uslublari va usullaridan foydalanadi. Sayohatdan keyin yig’ilgan materiallardan gerbariylar, tarqatma materiallar va kollektsiyalar qilinadi. Rasmlar, albomlar, stendlar ham darsda ko’rgazmali qurol bo’lib xizmat qiladi. Sayohatga oid materiallar tarbiatshunoslik, matematika, ona tili, mehnat va rasm darslarida ham foydalaniladi. Dars bilan uy vazifasi doimo bog’liq holda amalga oshiriladi. Berilgan topshiriqqa asosan dars jarayonida olingan bilimlarga asoslanib, darslikning matn va tasvirlari ustida mustaqil ishlaydilar, oddiy tajribalar qo’yadilar, ko’zatadilar o’tkazadilar, tabiatda amaliy ishlar bajara borib gerbariylar, o’simlik urug’laridan hamda hayvonlar vakillaridan kollektsiyalar tayyorlaydilar va boshqa tabiiy materiallar to’playdilar. Uyda o’rganilgan barcha materiallar yangi bilimlar shakllanishida keyngi darslar da tayanch sifatida foydalaniladi. Kitob bilan ishlashdi quyidagi uslublar qo’llaniladi: matn ishlash; savol va topshiriqlar ustida ishlash; darslik va qo’llanmalardagi rasm, sxemalar bilan ishlash,

O’quvchilarning yangi bilim olishi va olingan bilimlarni mustahkamlash uchun matn bilan ishlash katta samaradorlikka ega. Buning uchun mavzu buyicha kirish suhbati, o’quvchining maqolasini o’qib chiqib /to’liq yoki ayrim qismlarni/, o’qilgan mazmun bo’yicha o’qituvchining tushuntirishi, yangi atama, nomlarni daftarga qayd etiladi. Bu jarayonda o’qituvchi rahbarlik qilib barcha o’quvchilarni jalb etadi. Matn puxta o’zlashtirish uchun o’qituvchi oldindan topshiriq beradi xususan, ta‘rif yoki tushunchalarni topish; savolga javob berish; matnda bayon etilgan tabiat hodisalarini tushuntirish bo’yicha ayrim matnlar o’qitiladi. Ko’p amaliy ishlarni, tajriba va ko’zatuvlarni o’quvchilar mustaqil, darslikda berilgan kursatmalardan foydalanib bajarishlari kerak. O’quvchilar avval matnni ichida o’qiydilar, keyin esa savollar bo’yicha suhbat o’tkaziladi. Amaliy ishlarni bajarishga kirishishdan oldin, topshiriqlarni o’rganish, asbob-uskuna jihozlarini ko’rib chiqish lozim. Shundan so’ng xulosalar chiqariladigan sinf ishlari tashkil qilinadi. Tabiatshunoslik darsligidagi ba‘zi mavzular bo’yicha matnlar dasturda belgilanganiga nisbatan ko’proq berilgan. Bu o’qituvchiga o’z xonishiga ko’ra tabiat materiallari maktab atrofiga xos bo’lgan mavzuni tanlab olish imkonini beradi. Agar maktab atrofida hech qanday qishloq xo’jalik ekinlari (masalan, poliz ekinlari) bo’lmasa, darslikning bunday maqolalarini umuman o’tmaslik yoki sinfdan tashqari o’qish uchun berish mumkin. Darslikdagi rasmlar bilan ishlash unumli bo’lishi uchun o’qituvchi o’quvchilarga turli topshiriqlar, ya‘ni rasmga qarab hikoya to’zish, matndan shu rasmni tasvirlovchi joyini topish, tasvirlangan ob‘ektning muhim va nomuhim belgilarini ajratish, taqqoslash va hokazolarni berishi mumkin. Darsdagi savollar va topshiriqlar o’quvchilarning mustaqil ishlari uchun foydalidir. Matn va rasmlar bilan ishlash uchun berilgan turli topshiriqlar charchoqni oladi va o’qishga qiziqishni orttiradi. O’yinlar faol o’qitish va tarbiyalash tizimidagi bir usul sifatida o’quv jarayonini jonlantiradi va turli-tuman shakl beradi. O’yinlar o’quv jarayonidagi o’rniga ko’ra shartli ravishda ikki guruhga bo’linadi: bular

o’quvchilarning yangi bilimlarni olish jarayonida qo’llaniladigan o’yinlar va o’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun takrorlanadigan o’yinlar. Matndagi yangi so’zlar lug’at tarzida ma‘nosi bilan birga yozib boriladi, shu jarayonda bolalarning lug’at boyligi oshira boriladi. Bolalarga havola qilinadi savol va topshiriqlar quyidagi mazmunda guruhlanadi : I. Bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan. O’zbekistonda qanday g’alla ekinlari o’stiriladi? G’allaning mevasi nima deb ataladi? Poliz ekinlarining mevasi boshqa o’simliklar mevasidan qanday farq qiladi? Qaysi qushlar zararkunanda hasharotlarni qiradi? 2. Mantiqiy tafakko’rni rivojlantirish maqsadida. Masalan, “Nima uchun ko’zda barglar rangi qizil va sariq bo’ladi? O’simliklar nima uchun kupaytiriladi? Nima uchun qushlar issiq o’lkalarga uchib ketadilar? Nima uchun ko’z kirishi bilan havo soviy boshlaydi? Ko’zda hasharotlar va boshqa ko’pchilik hayvonlarning ko’rinmay qolishiga sabab nima? “ 3. Ko’zatish yordamida olingan bilimlarni oydinlashtirish maqsadida pomidor barglari makkajo’xori bargidan nimasi bilan farq qiladi? G’o’za mevasini qanday meva deb ataladi? G’alla-don o’simliklari donlarini o’zaro taqqoslang. Ular bir- biridan qaysi belgisi bilan farq qiladi? Adabiyotdagi tasvirlar o’quv materialini o’rganishda asosiy manba hisoblanadi. Shuning uchun bolalar ularni sinchiklab e‘tibor bilan o’rganishga, tahlil qilishga odatlantirish zaruriy holdir, chunki ular mavzu mazmunini aks ettiradi. Rasmlardagi savollar esa o’quvchilar bilish faoliyatini faollashtirib, mustaqil yechish qobiliyatini rivojlantiradi. Tirik tabiat burchagida amalga oshiriladigan mashg’ulotlar. Kichik yoshdagi maktab o’quvchilarining atrofdagi borliqni ko’rish, ular haqidagi bilimlar bilan qurollanishlari, ularni ko’zatish asosida ko’zatuvchanlik qobiliyatlarini o’stirish uchun tirik tabiat burchagi alohida ahamiyat kasb etadi. Tabiat burchagida o’quvchilar rang- barang mazmunda ish bajaradilar, masalan, o’simlik va hayvon turlarini ko’zatish, ularni parvarish qilish – oziqlantirish,

sug’orish, barglarini yuvish, shakl berish, o’lchash, kupaytirish, ular ustida turli mavzularda tajribalar o’tkazish, begona o’tlari, kasallik va zararkunandalariga qarshi ko’rash yo’llarini amaliy jihatdan o’rganadilar, mazko’r ishlar bo’yicha yetarli ko’nikmalarga ega bo’ladilar. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida tirik tabiat burchagida amalga oshiriladigan ishlar jarayonida o’simlikka va hayvon turlari hayotiga doir bilimlar hosil bo’lishi bilan birga ularda hayot uchun zaruriy mehnat ko’nikmalari ham shakllantiriladi. O’quvchilar ularni ko’paytirish va parvarish qilishga xizmat qiladigan qurollar, turli xil asboblardan foydalanish yo’llari bilan tanishadilar, ishlatish usullarini o’rganadilar. O’simliklar hayotini o’rgana turib, ularni tashqi muhit omillari bilan o’zviy bog’langanligi, tajribalar yo’li bilan ularning hayotiga ta‘sir etib, rivojlanish qonuniyatlarini o’zgartirish, turli xil ovqat ratsionlari bo’yicha uy hayvonlarini boqish asosida hamda mavsum bilan bog’liq holda ular organizmida kelib chiqadigan o’zgarishlarni, o’zaro qarindoshlik aloqalarini aniqlash asosida sistematik belgilarni tahlil qiladilar. Mazko’r bilim va amaliy ko’nikmalar tabiatshunoslik tushunchalarini kengayib va mustahkamlanib borishiga zamin bo’ladi. Darsdan tashqari ishlar bevosita dars bilan bog’liq bo’lib, unda amalga oshiriladigan ishlarni bajarish barcha o’quvchilar uchun majburiydir. Bunday ishlar tirik tabiat burchagi hamda maktab oldi uchastkasida yakka ham guruh holidagi o’quvchilar ishtirokida bajariladi. Darsdan tashqari ishlar o’quvchilarning shunday faoliyat turiki, u darsning vaqt doirasiga joylashmagan, ammo boshlang’ich sinf tabiatshunoslik dasturiga bog’liq bo’lib, ularni o’quvchilarning to’la jamoasi ishtirokida bajarish zaruriy holdir. Ularga tabiatda o’simliklar ustida fenologik ko’zatishlar, odamlar mavsumiy mehnatini ko’zatishlar, o’quv-tajriba uchastkasida o’simliklarni parvarish qilish va yozgi topshiriqlarni bajarish kabi ishlar kiradi. Darsdan tashqari ishlar uchun topshiriqlar o’qituvchi tomonidan ishlab chiqiladi va o’quv yili davomida mashg’ulotlarda o’quvchilarga qismlarga

ajratilgan holda berib boriladi; ularni bajarilishi tekshiriladi, baholanadi va o’quv- tarbiyaviy jarayonda bilish vazifalarini yechishda foydalaniladi. Ta‘limning tashkiliy shakllari orasida sinfdan tashqari ishlar salmoqli o’rin tutadi. U barcha o’quvchilar uchun majburiy bo’lmasdan, ularning hohishiga binoan tabiat haqidagi bilimlarni chuqur o’rganishni o’z ichiga oladi. Sinfdan tashqari ishlar yakka tartibda, guruh va ommaviy tarzda olib boriladigan mashg’ulot turlarini o’z ichiga oladi. Ular o’quvchilarning qiziqishiga ko’ra tanlangan mavzular bilan bog’liq bo’ladi. Mashg’ulotlar mazmuni o’quvchilarning dastur doirasidagi bilimlarni to’ldiradi, chuqurlashtiradi va kengaytiradi, amaliy o’quv va ko’nikmalarni shakllantiradi. Tabiatshunoslik o’qitishda mazko’r tashkiliy shakllar o’zaro bog’langan. Bolalar dars jarayonida fenologik ko’zatishlar, tirik tabiat burchagida, o’quv tajriba uchastkasida oddiy tajribalar olib borish uchun topshiriq oladilar. Dars jarayonida olingan materiallar uyga vazifalarini yechish ishlari bajariladi, sayohatlarda esa bilimlar to’ldiriladi, oydinlashtiriladi. Ko’zatishlar natijasida o’quvchilar tabiatdagi mavsumiy o’zgarishlarni tabiatdagi jism va voqealarni o’zaro bog’liqligi anglay boshlaydilar, o’simlik va hayvon namunalaridan kollektsiyalar to’playdilar. Tirik va jonsiz tabiatni bevosita ko’zatishlar davomida faktik dalillar asosida bolalarga moddiy dunyoqarash shakllanib boradi. Ijtimoiy foydali mehnat jarayonida maktab hududini ko’kalamlazortirish, sabzavot mevalarini yetishtirish davomida mehnat, ekologik tarbiya vazifalari hal qilib boriladi. Bolalarni bilish faoliyatini o’stirishning yeng maqbul yo’li o’quvchilarning guruh holidagi faoliyatini tashkil qilishdir. U tabiatshunoslikni o’rganishda predmetli darslar, sayohat, dars va sinfdan tashqari mustaqil bilim olish paytlarida foydalaniladi. Bu paytda bolalarning bilim darajalarini hisobga olgan holda murakkablashtirilgan topshiriqlar bolalar o’rtasida taqsimlanadi. Guruh ishlarini borishida o’quvchilarning individual xususiyatlari, fikrlash operatsiyalarni egallash o’quvlari oson farqlanadi.

Maktab o’quvchilarining nazariy va amaliy bilimlarini kengaytirish, amaliy faoliyatga tayyorlash hamda kasbga yo’naltirishning muhim omillaridan biri- maktbdan tashqari ta‘limdir. “Bolalar va o’smirlarning ta‘limga bo’lgan, yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab-ehtiyojlarni qondirish, ularning bo’sh vaqtini va dam olishni tashkil etish uchun davlat organlari, jamoat tashkilotlari, boshqa yuridik va jismoniy shaxslar madaniy- estetik, ilmiy, texnikaviy, sport yo’nalishlarda maktabdan tashqari davlat va nodavlat ta‘lim muassasalarini tashkil etadilar” – deyilgan kadrlar tayyorlash milliy dasturida. Bu vazifani hal qilishda o’quvchilar saroylari, yosh tabiatshunoslar markazi, botanika bog’lari, hayvonot bog’ining roli katta. Bu maskanlarda o’quvchilar o’z bilimlarini to’ldiradilar, yangi bilimlar hosil qiladilar. Xulosa qilib aytganda, tabiatshunoslik o’qitish shakllari turli-tuman mazmunda qo’llanib, ular o’quvchilarning bilimlarni oson o’zlashtirishni ta‘minlaydi hamda bilimlarni ongli, mustaqil o’rganish – eng maqbul yo’llarini belgilab boradi, bu esa bolalar bilimlarini chuqurlashtirishni ta‘minlaydi.

Adabiyotlar: 1. Pakulova V.M., Kuznetsova V.I. Metodika prepodavaniya. Moskva «Prosvesheniye» 1990 y. 2. Nuriddinova M.I. Tabiatshunoslikni o’qitish metodikasi. Cho’lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi. Toshkent-2005 y. 3. www.ziyonet.uz

Похожие

Tabiatshunoslik o’qitish metodlari

Tabiatshunoslik o’qitish metodikasining predmeti, vazifalari

I-II Sinflarda tabiatshunoslik o’qitishning metodik xususiyatlari

Tabiatshunoslik darslarining tiplari

O’quv faoliyatni tashkil qilish shakllari