Jinoyatchilik bolalarda delinkventlik xulqi vujudga kelish shakli sifatida - Педагогиka - Рефераты

Jinoyatchilik bolalarda delinkventlik xulqi vujudga kelish shakli sifatida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

103.5 KB

Jinoyatchilik bolalarda delinkventlik xulqi vujudga kelish shakli sifatida Reja: 1. Voyaga yetmagan huquqbuzarlar bilan ijtimoiy pedagogik faoliyat. 2. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligi muammosi. 3. Voyaga yetmaganlar jinoyatchiligining sabab va oqibatlari. 4. Sudlangan voyaga yetmaganlarning ijtimoiy-psixologik, pedagogik xususiyatlari. 5. Voyaga yetmagan xuquqbuzarlar uchun maxsus o‘quv-tarbiyaviy muassasalar. Voyaga yetmagan xuquqbuzarlar ijtimoiy pedagogik profilaktikasi. 6. Voyaga yetmagan xuquqbuzarlar ijtimoiy reabilitatsiyasi bo‘yicha individual va jamoaviy ishlash .

1. Balog‘at yoshiga yetmaganlar jinoyatchilik muammolari Balog‘at yoshiga yetmaganlar va yoshlar o‘rtasidagi jinoyatchilik butun dunyoda eng dolzarb ijtimoiy muammolardan biri hisoblanadi. Bunday jinoyatchilikning o‘sishi eng avval rivojlangan kapitalistik mamlakatlar uchun xosdir. Balog‘at yoshiga yetmaganlar va yoshlar o‘rtasida jinoyatchilikning asosiy sabablari deb g‘arb mutaxassislari yoshlar o‘rtasidagi ishsizlikni, yoshlarning kelajaklariga ishonmasliklari, jamiyatni boshqarish hozirgi zamon usullaridan qoniqmasliklarini ko‘rsatadilar. Masalan, Germaniya politsiyasi ma’lumotlari bo‘yicha 1996 yili hibsga olingan hamma huquqbuzarlardan 14 % doimiy ish joyiga ega emas edi. Aniq harakatlar bilan o‘g‘rilik qilgan jinoyatchilar orasida ishsizlar to‘rtdan bir qismini tashkil etdilar, ular tomonidan shaxslarga nisbatan jinoyatlar 28 %, 34 % bosqinchiliklar amalga oshirilgan. o‘abr mutaxassislari balog‘at yoshiga yetmaganlar orasida jinoyatchilikning o‘sib borishi sabablari haqida boshqa fikrlarni ham aytadilar. Masalan, balog‘at yoshiga yetmaganlar uchun odil sud va huquqbuzarlikni olidini olish AQSH federal byurosi rahbari A.Regneri o‘smirlar orasida jinoyatchilikning asosiy sabablari oilalarning buzilishi, bolalar bilan beraxm munosabatlarda bo‘lish, bolalarning ta’lim olish va tarbiyalanish huquqlarining buzilishi, yashash uchun qulay sharoitlarining bo‘lmasligi va natijada bolalarning uydan ketib qolishlari deb hisoblaydi. Konnektikut shtatida balog‘at yoshiga yetmaganlarni tekshirish juda jiddiy zulm o‘tkazgan jinoyatchilar orasida 75 % o‘zlariga ham ota-onalari va boshqa shaxslar tomonidan shavqatsiz munosabat ko‘rsatilganini aniqlab berdi. Ular kuch ishlatib jinoyat sodir etishlarning umumiy sonidan 33 % ni sodir etganlar. Yaponiyalik mutaxassislar o‘z mamlakatlarida balog‘at yoshiga yetmaganlar jinoyatlari hozircha o‘sib borishi sabablarini o‘ziga xos baholaydilar. Ular jinoyatchilik o‘sishi turmush sharoitlaring, farovonlikning o‘sishi va o‘qish bilan, oilada tarbiyaning yetarli bo‘lmasligi, oilaning an’anaviy qadriyatlari buzilishi, individualizmning namoyon bo‘lishi bilan bog‘liq oqibatlar-stresslar sababli deb

hisoblaydilar. Yaponiyada o‘tkazilgan tekshirishlar balog‘atga yetmagan huquqbuzarlar ko‘pincha ota-onasiz o‘sgarlar, hamda kam ta’minlangan oilalardan chiqqan bolalar bo‘lib chiqishini ko‘rsatdi. Rossiyalik mutaxassislar ham jinoyatchilikning o‘sishini ko‘rsatadilar. Hozirgi davrda o‘smirlar Rossiyada aholining eng kriminogen zararlangan qismi hisoblanadilar. O‘zbekiston Respublikasi jinoyat Kodeksiga binoan balog‘at yoshiga yetmagan huquqbuzar deb jinoyat sodir etish paytiga kelib 14 yoshga to‘lgan, lekin hali 18 yoshga to‘lmagan shaxslar hisoblanadilar. Balog‘at yoshiga yetmaganligi javobgarlikni yumshatuvchi holat sifatida qaraladi. Masalan, balog‘at yoshiga yetmaganlarga nisbatan ba’i bir jazolar ko‘zda tutilmagan, xususan, o‘lim jazosi. O‘zbekiston Respublikasi sud amaliyotida xukmni ijro etishni kechiktirishdan keng foydalanishni alohida ta’kidlash kerak, bundan hozirgi kunda ozodlikdan mahkum etiladigan hamma balog‘at yoshiga yetmaganlarning taxminan yarmiga nisbatan qo‘llanilmoqda. Bundan tashqari, huquqbuzarlarning ma’lum qismi (20 % dan ortig‘i) jazo berilishdagi yoki jinoiy javobgarlikdan ozod etilmoqda. Bu ishlar bo‘yicha materiallar yoki balog‘atga yetmaganlar ishlari bo‘yicha komissiyalarga yuboriladi yoki ularga nisbatan majburiy tarbiyalash choralari qo‘llaniladi, masalan, quyidagilar: 1) ogohlantirish; 2) ularni ota-onalari yoki ularni o‘rnini bosuvchi shaxslar, yoki maxsus davlat organlari nazoratiga topshiriladi. 3) keltirgan zararini qoplash majburiyati yuklatiladi. 4) bo‘sh vaqti cheklanadi va boshqalar. Tarbiyaviy ta’sir choralarini muntazam bajarmay kelgan holatida sud jinoiy javobgarlikka tortishi mumkin. Shunday qilib, haqiqatda jinoiy jazolar jinoiy jazonadigan harakatlar amalga oshirgan o‘smirlarning yarmidan kamiga nisbatan qo‘llanilmoqda. Alohida balog‘at yoshiga yetmaganlar uchun mumkin bo‘lgan jazo (amalga oshirish) asosiy

turi ozodlikdan mahrum etish hisoblanadi, bu jazoni ular tarbiyalash koloniyalarida o‘taydilar. Agarda huquqbuzarlik sodir etgan o‘smir 14 yoshga to‘lmagan bo‘lsa (ya’ni jinoiy javobgarlikka tortish yoshiga to‘lmagan bo‘lsa) uni maxsus o‘quv- tarbiyaviy tashkilotga yuboradilar. Ijtimoiy-pedagogikada delikvent hulqi deb o‘rnatilgan huquqiy qoidalarni buzish va xuquqbuzarlikka olib keladigan hulqi tushuniladi: Delikvent (lotincha delingnens - huquqbuzar) - hulqi o‘zining keskin ko‘rinishlarida jinoiy jazolanadigan harakatlardan iborat xulqi yomon subyekt. Delikventlik (lotincha delingnens – jinoiy harakat amalga oshiruvchi huquqbuzar) – sotsiologiyada va yurisprudensiyada militsiya ro‘yxatida turadigan yoki jinoiy jazoga olib kelishi mumkin bo‘lgan qoidabuzarliklarga muntazam amalga oshiruvchi tarbiyasi qiyin o‘smirning qonunga xilof harakatlarini ko‘rsatish. Shuni ham alohida aytish kerakki, balog‘atga yetmaganlar va yoshlar ishlari bo‘yicha Komissiya, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati, mahalla jamoyatchiliklari, maktab o‘qituvchilari va ota-onalar tomonidan birgalikda katta profilaktik ishlarni amalga oshirilishi natijasida O‘zbekistonda balog‘atga yetmaganlar orasida jinoyatchilik kamayib bormoqda. Ana shu haqida 7.03.04 ___ “Do‘stlik” kanalining radioeshittirishida Chirchiq shahrining prokurori yordamchisi Anora Ergasheva gapirdi. Lekin shular bilan birga Chirchiq shahridagi bezorilik qilmishlari holatlari haqida gapirib o‘tdi. 2003 yili 10-sinf o‘quvchisi Nikitin Yevgeniy militsiyaga qo‘ng‘iroq qilib uning maktabida bomba qo‘yilganligini xabar qiladi, 2004 yili fevral oyida boshqa ikki o‘quvchilar Korshunov Aleksandr 9-sinf o‘quvchisi va 6-sinf o‘quvchisi Nosov Ivanlar ularning maktablarida bomba yashirilgan deb militsiyaga qo‘ng‘iroq qiladilar. Qoidabuzuvchilarni darhol topdilar. Lekin, bundan avval maktabdan hammani evakuatsiya qildilar, mutaxassislar – saperlar keldilar. Darslarni bekor qilish, mutaxassislarni chaqirish davlat uchun 60 ming so‘mga tushdi. Keyinchalik bolalarning birinchi darslari yo‘qligi va ular zerikkalarida militsiyaga qo‘ng‘iroq qilganliklari ularning gaplaridan ma’lum bo‘ldi.

Ikkala o‘quvchilar ham yaxshi oilalardan bo‘lib chiqdilar: Nosovning otasi ham, onasi ham bor, Korshunov.A.ning oilasida ikkita bola va uning oilasi moddiy ta’minlangan, yaxshi oila bo‘lib chiqdi. Ota-onalari bolalari tarbiyasida qandaydir kamchilikka yo‘l qo‘yganlar, ularning bo‘sh vaqtlarini, dam olishlarini tashkil eta olmagandirlar. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ota-onalar o‘z farzandlari uchun javobgarlar deb yozib qo‘yilgan. Portlash moslamasi haqida yolg‘on chaqiruv – bu jinoiy jazolanadigan jinoyatdir. Agarda bola qo‘ng‘iroq qilgan bo‘lsa, uning ota- onasidan jarima undiriladi, agarda o‘smir bo‘lsa uni balog‘atga yetmaganlar ishlari bo‘yicha Komissiya ro‘yxatiga oladilar. 2.Tarbiyalash koloniyalaridagi balog‘atga yetmagan hukm etilganlarning yoshi xususiyatlari. Jinoyat kodeksiga binoan, tarbiyalash koloniyalarida ozodlikdan mahrum etishga hukm etilganlar, 14 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan balog‘atga yetmaganlar hamda ular 21 yoshga yetguncha tarbiyalash koloniyalarida qoldirilishga hukm etilganlar jazo o‘taydilar. Yoshi ko‘p jihatdan insonning jismoniy holatini, uning xulqini, qiziqishlarini, hayotdagi imkoniyatlarini belgilashi hammaga ma’lum. Jazoni o‘tash davrida ham yoshi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Ular tarbiyalash jarayonini tashkil etishda, hukm etilganlar jamoalarini tuzishda va boshqalarda hisobga olinadi. Balog‘atga yetmagan jazolanuvchi – bu o‘smirdir. O‘smirlik davri organizmning keskin jismoniy rivojlanishi, kuch-quvvati, faolligi, tashabbuskorligi bilan ajralib turadi. O‘smirning qattiq emotsionalligi, ta’sirchan, yengiltakligi intizomni buzish sababi bo‘lishi mumkin. Balog‘atgayetmagan jazolanuvchilar tashqi ta’sirlarga shu bilan birga ijobiy tomonga ham, salbiy tomonga ham juda ta’sirchan bo‘ladilar. Ko‘pchilik o‘smirlar o‘zlariga tanqidiy ko‘z bilan qaramaydilar. Bu ma’naviy beqarorlikka olib keladi, u hulqini ijtimoiy boshqarish samarasini pasaytiradi. Bular ularda ijtimoiy foydali ko‘rsatmalar, qarashlar va ishonchlarini shakllanishini qiyinlashtiradi. Shu bilan bir vaqtda

ma’naviy beqarorligi, “oson va chiroyli” hayot kechirishga intilishi, madaniylik darajasi pastligi xulqini ma’naviy o‘zi boshqarishiga zarar keltiradi. Bu holat odob- axloqsizlik harakatlardan ular osongina noqonuniy ishlarni amalga oshirishga o‘tishlariga olib keladi. Bu yoshdagi o‘smirning hulqi va faoliyatiga o‘zicha baho berishi ta’sir ko‘rsatadi, u ko‘pchilik hollarda yoki oshirib yuborilgan yoki pasaytirilgan bo‘ladi. O‘ziga yuqori baho berishda o‘smir o‘zini hammadan ustun deb hisoblaydi, boshqalar orasida ajralib turishni istaydi. Bunday jazolanuvchilar koloniya xodimlarining maslahatlariga kam quloq soladilar, tarbiyachilarga kinoyali munosabatda bo‘ladilar, ularda ma’naviy o‘zini takomillashtirishga istak uyg‘onishga intilishga e’tiborsizlik bilan qaraydilar. O‘zini baholashi past bo‘lgan jazolanuvchilar o‘zlarida ishonchsizlikni his etadilar, qo‘rqadilar, boshqalardan yomon ko‘rinadilar. Buning oqibatida ular boshqalar ta’siri ostida qoladilar. Balog‘atga yetmagan jazolanuvchilarda bu yoshda irodasi va irodaviy sifatlari shakllanishi jarayoni boradi. Bu davr davomida tarbiyalanuvchilar o‘zlarini shaxs sifatida, kuchli va irodali shaxslarni namuna qilib olib o‘zlarini tarbiyalashga qodir ekaliklarini anglab yetadilar. Ammo tashqi ko‘rinishi ularda ko‘pincha qilgan ishlari ma’naviy mazmunini to‘sib qo‘yadi. Buning natijasida ma’naviy namuna sifatida ularda jinoyatchilik romantikasi ishqivozlari o‘rin oladi. Ko‘pchilik balog‘atga yetmagan jazolanuvchilar uchun dunyoqarashlari qarama-qarshiliklari xosdir. Ularning qarashlari va ishonchlari mantiqsiz va qarama-qarshidir. Jazolanuvchilarning o‘zlari bu mantiqsizlikni, tartibsizlikni kamchilik deb tushunadilar. Bunday o‘smirlarni qarama-qarshilikka ishontirish va ularda to‘g‘ri xulq qoidalarini tarbiyalash oson bo‘ladi, lekin pedagogik va ijtimoiy ancha qarovsiz jazolanuvchi balog‘atga yetmaganlar guruhlari bor. Ular mantiqiy tartib bilan va asoslab o‘z qarashlarini himoya qilishlari mumkin. Bunday turdagi o‘smirlar bilan ishlash ancha qiyin. Sotsiologik tekshirishlar ko‘pchilik o‘smirlar jazolanishlaridan avval militsiyada ro‘yxatda turganlar bilan munosabatlarda bo‘lganliklarini ko‘rsatadi. Ular kitob o‘qish,

musiqa bilan qiziqmaganlar, ulardan kamdan-kamlarigina sport bilan qiziqqanlar. Tekshirishlar ko‘rsatishicha jazolanuvchilarning 70 % dan ko‘prog‘i hukm etilishlaridan avval 5-8 soat bo‘sh vaqtlari bo‘lganligini ko‘rsatdi, ular hech narsa bilan mashg‘ul bo‘lmaganlar, maktabga bormaganlar, ishlamaganlar, uy ishlarini bajarmaganlar. Ularning bilim darajalari odatda 2-3-sinfni tashkil etgan: o‘smirlar orasida umuman savodsizlari ham uchraydi. Balog‘at yoshiga yetmagan jazolanuvchilarning ko‘pchiligi kasb-hunarga ega emas, ish stajlari yo‘q. Bo‘sh vaqtlarining ko‘pligi, ularning alkogol ichimliklari, narkotiklar iste’mol qilishlariga, erta jinsiy aloqalarni boshlashlariga olib kelgan. Bunday hayot ularni ijtimoiy foydali mashg‘ulolardan chetga tortadi, ko‘pincha qarindoshchilik munosabatlarining uzilishiga, o‘qishga qiziqishi yo‘qolishiga, oxir oqibat jinoyat sodir etishiga olib kelgan. Jazolanuvchilarning ko‘pchilik qismi (53 %) to‘la bo‘lmagan oilalarda, bolalar uylarida tarbiyalanganlar. Ota-onalarining yo‘qligi ma’naviy-axloqiy tarbiyalanishini qiyinlashtiradi. Bunday hollarda asosan bola qorni to‘qligi va eni butunligi haqidagi qayg‘uriladi. Ikkala ota-onasi bo‘lgan oilalarda kattalar va bolalar o‘rtasida bir-birini tushunish yo‘qligi, o‘smirning ma’naviy axloqiy muammolari, do‘stlariga ota-onalarning befarqligi aniqlandi. Ana shu masala bo‘yicha tekshirishlarni tahlil qilish quyidagicha xulosaga kelishga imkon beradi: Zamonaviy oilalarning katta a’zolari yuqori darajada band bo‘lishlari sababli ta’lim muassasalari pedagogik jamoalari bilan (maktab, kollej, litsey) o‘zaro aloqalari yo‘q. Shuning uchun ota-onalar o‘smirning haqiqiy ichki dunyosi haqida, uning qiziqishlari va talablari haqida to‘la tasavvurga ega bo‘lmaydilar. Bular ota- onalarda bolaga ko‘r-ko‘rona muhabbatni yuzaga keltiradi. Ota-onalarning bunday bir tomonlama qarashlarini ota-onalarning maktab (litsey, kollej) bilan aloqalarini yaxshilash yo‘li bilan yo‘qotish mumkin edi. Ma’lumki, o‘quv yurtlarida o‘smirning xulqi yomon belgilarini ancha obyektiv baholaydilar (uning hulqi og‘ishini, jamoatchilik tartibiga zid harakatlari va

huquqbuzarliklarini). Bunday hollarda ota-onalarga pedagoglar malakali yordam ko‘rsatishlari mumkin bo‘ladi. 1. O‘smirning oiladan tashqaridagi yaqin odamlari haqida ota-onalar quyidagi yo‘llar bilan xabardor bo‘ladilar: а) ularning qiziqtirgan uning o‘zi haqidagi va uning do‘stlari haqidagi muammolarni qo‘pol va odobsiz usulda talab etadilar. b) bunday ma’lumotlarni uchinchi shaxsdan oladilar. v) bolaning xulqini o‘zlari kuzatishlari natijasida. Ota-onalar odatda bolaga o‘zlariga yoqqan bolalar bilan do‘st-o‘rtoq bo‘lishni majbur qilishga harakat qiladilar. Aynan ana shu bolani ota-onasidan uzoqlashtiradi, uni yolg‘onchi qiladi. Ota-onalar bola bilan muomalani bilmaydilar. Shuning uchun ota-onalarni umumiy pedagogik o‘qitish tizimini yaratish zarur, masalan, maxsus seminarlar o‘tkazish yo‘li, bu maqsadlarda ommaviy axborot vositalardan foydalanish yo‘li bilan, yoki ijtimoiy pedagoglar va psixologlar yordamida ishlab chiqilgan “oila xizmati” tizimlari yordamida. 2. Bugungi kundagi ota-onalar ko‘p tomondan huquqiy va pedagogik sohada tayyor emaslar. Shuning uchun ular bolagi nisbatan jinoiy xavf solinganda o‘z farzandlariga to‘gri harakat qilish bo‘yicha biror-bir masalahat berishga qodir emaslar. Shu sababli ota-onalarning o‘zlari orasida va oilaning katta a’zolari orasida profilaktik ishlarni amalga oshirish zarurati yuzaga keladi. Ota-onalar ma’lum yuzaga kelgan vaziyatda o‘zini qanday tutish kerakligini tushuntirib berishlari, bolani ayniqsa, notanish odamlar bilan tanishishda yoki notanish yangi joylarda bo‘lishlarida diqqat-e’tiborli, ehtiyotkor bo‘lishlarini tushuntirishlari kerak. Katta shahar sharoitida o‘smir uchun zarar tegishi xavfi ayniqsa, yuqori bo‘ladi. Bu yerda o‘smirning xulqi asosiy yo‘nalishi ularga xavfli joylarga borishni ta’qiqlagan ota-onalarining talablarini qat’iy bajarishi bo‘ladi. Bolalar va o‘smirlarning jinsiy tarbiyasi zamonaviy holati haqida olingan ma’lumotlar bu muammoni hal etishda ko‘plab jiddiy xatolar va kamchiliklar borligini ko‘rsatadi.

Kichik va katta sinf o‘quvchilari jinsiy tarbiya masalalari bo‘yicha faqatgina qisqa ma’lumotlar oladilar. Hozirgi paytda 4-11-sinflar uchun respublikamizda yangi Fan kiritilgan, “Sog‘lom avlod tarzi (asoslari?)”. Bu fanning dasturida jinsiy tarbiya haqida bo‘lim bor. Lekin faqatgina jinsiy masalalarni o‘rganishning o‘zigina yetarli emas. Balog‘at yoshiga yetmaganlar jinsiy jaxlsizligiga jinoiy tajovuz qilish bilan kurashish bugungi kunda juda dolzarb hisoblanadi. Chunki bu holat aniq bir balog‘atga yetmagan yoki o‘smirning o‘ziga emas, balki uning atrofidagilarga ham juda katta ma’naviy zarar ko‘rsatadi. Bafarqlik, beraxmlik bilan jinoyat sodir etish usuli o‘smirlar tomonidan (tarbiyasida kamchiliklari bo‘lganlarida) faol huquqbuzarlik faoliyatiga, shunga o‘xshash harakatlarni amalga oshirishga chaqiriq deb qabul qilinishi mumkin. Boshqa tomondan bu o‘smirga uning tengdoshlari va kattalar bilan o‘zaro munosabatlarini shakllantirishda salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin (ya’ni, o‘smirlar tengdoshlari va kattalarga ishonchsizlik va ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘ladigan bo‘lib qoladilar). Shundan kelib chiqib, bunday jinoyatlarning ijtimoiy xavfliligiga to‘g‘ri baho berish va ommaviy axborot vositalari, pedagoglar, ota-onalarni jalb etib profilaktik ishlarni olib borish zaruriyati yuzaga keladi. Tibbiyot xodimlari va huquqiy muxofaza qilish organlari seksual asosda tajovuzkor hulqli shaxslarni o‘z vaqtida aniqlash va ularga nisbatan tegishli chora ko‘rish bo‘yicha birgalikda ish olib borishlari kerak. 3.O‘g‘il bolalar va qizlar o‘zaro munosabatlari muammolari o‘smirning jinsiy yetilish yoshidan ancha avval yuzaga keladi. Bolalar va qizlar orasidagi yaqin aloqalar, munosabatlar haqidagi ma’lumotlar odatda noto‘gri tushuniladi. Bola bu haqida ishonchli manbalardan qanchalik kam ma’lumotlarga ega bo‘lsa, u bu sohaga shunchalik ko‘p qiziqadi. Shuning uchun jinsiy tarbiyalash asoslari erta bolalik yoshidan boshlanishi kerak bo‘ladi. Akseleratsiya sababli bugungi kunda o‘smirlarning erta dinsiy yetilishlari va uning ijtimoiy tashkil topishi jarayoni ancha uzoq davom etishi o‘rtasida uzilish

yuzaga kelgan. Bu holat bir qator muammolarni keltirib chiqardi, masalan, doimiy ravishda kinomotografiya, videofilmlar, matbuotdagi maqolalar va boshqa erotik manbalar tomonidan qo‘zg‘atib kelinayotgan jinsiy instinktlarining uzoq qondirilmasligi kabi. Bu muammoni hal etish o‘smirlarni sportga ommaviy jalb etish, ijtimoiy jamoatchilik ishlarida ishtirok ettirish bilan mumkin bo‘ladi. Shu sababli bizning fikrimizcha bunday ishlarning hamda o‘smirlar o‘rtasida huquqbuzarlikni olidini olish bo‘yicha faoliyatlar markazi umumta’lim maktab bo‘lishi kerak deb to‘g‘ri fikr aytilmoqda, maktab oilaga nisbatan va boshqa ijtimoiy institutlarni boshqarishi kerak bo‘ladi. Haqiqatan, maktab oilaga, ota-onalarga yordam ko‘rsatishni tartibga soluvchi bo‘lishi kerak. Maktab bu ishga ijtimoiy pedagoglarni, tibbiyot xodimlarini, huquqiy himoya qilish organlarini jalb etishi kerak. Bu ishlar maktabning ota- onalar va bolalar o‘rtasidagi qiyinchiliklarni bartaraf qilishda tarbiyaviy-profilaktik vazifalarni ancha kengaytiradi. Bu ishda qo‘shimcha ta’lim, bolalarning dam olishlari va ijod bilan shug‘ullanishlari, bolalar va yoshlar ijtimoiy tashkilotlarining ham roli katta. 3. Jinoyat sodir etishning sabablari (motivlari) Og‘ir moddiy ta’minlanganlik holati o‘smirlarning o‘z ehtiyojlari va qiziqishlarini qondirish uchun imkoniyatlarini kamaytiradi, bu ko‘pincha o‘smirlarni jinoyat sodir etishga majbur etadi. Biror-bir buyum xarid qilib olish uchun mablag‘ning yetishmasligini ular noqonuniy usul bilan to‘ldiradilar. Balog‘atga yetmagan hukm etilganlar uchun nomusiga tegish, o‘g‘rilik, bosqinchilik, odam o‘ldirish, tan jarohati yetkazish, avtomashinalarni o‘g‘rilash kabi jinoyatlar xosdir. Yomon niyatda jinoyat sodir etishning sabablari quyidagilar: qimmatbaho buyumni egallab olish istagi, buyumlar sotib olish uchun shaxsiy puliga ega bo‘lish istagi. Bu jinoyatlar asosida modadan qolmaslik tengdoshlari ega bo‘lgan narsalarga ega bo‘lish, hatto jinoyat sodir etib bo‘lsa ham ega bo‘lish istagi yotadi. Kuch ishlatib jinoyat sodir etishning eng ko‘p uchraydigan sabablari:

qasos olish, “erkakligini” ko‘rsatib quyish, “irodasini mustahkamlash”, “hech narsadan qo‘rqmaslik” va shunga o‘xshash. Ko‘pchilik jinoyatlar “xavfi bo‘lganiga javoban”, “do‘stini sotmaslik”, “o‘rtoqlarini ishontirishga” kat sababli sodir etiladi. Retsedivlar (takroriy jinoyat sodir etish) sabablari orasida “jabrlanuvchilar qarshilik ko‘rsatmadilar”, “o‘ziga ishonish xissi paydo bo‘ldi”, “o‘g‘rilangan narsani sotish osonligi”, “tajribali yo‘lboshchining rahbarligi” kabi sabablar uchraydi. Asossiz beshavqatlik xususiyatiga ega og‘ir jinoyatlar, odam o‘ldirish, bezorilik, og‘ir tan jarohati yetkazishning ko‘pchilik qismi o‘smirlar tomonidan mast holatda yoki narkotik iste’mol qilgan holatda sodir etiladi. Bunday holatlarda jinoyat sodir etish aybni og‘irlashtiruvchi hisoblanadi. Hukm etilganlarning ko‘pchiliklari erta chekishni boshlaganliklari, spirtli ichimlik ichganlari aniqlandi, bunga kattalar, shu jumladan ota-onalari ibrat bo‘lganlar, yana o‘rtoqlaridan toksik moddalarni xidlashga, narkotiklar iste’mol qilishga o‘rganish sabab bo‘lgan. Jinoyatlarning bir qismi o‘smirlar tomonidan kattalar bilan birga sodir etiladi. Bunday jinoyatlar odatda oldindan tayyorlanadi. Katta yoshli jinoyatchilar, jinoyat fosh etilgan taqdirda o‘smir “o‘rtoqlik xissi” va qasam ichganligi sababli aybni o‘z bo‘yniga oladi deb o‘ylaydilar, agarda sud bo‘ladigan bo‘lsa unga katta muddat bermaydilar, shartli yoki ijro etishni orqaga surish beriladi deb ishontiradilar. Mustaqil va hech kimga qaram bo‘lmaslikka intilib, lekin bunga xali tayyor bo‘lmay o‘smirlar jamoatchilikka yot elementlarning psixologik ta’sir ko‘rsatishlariga osongina ko‘nadilar. O‘smir bir o‘zi hech qachon jazm eta olmaydigan ishni u guruhda amalga oshira oladigan bo‘ladi. Ba’zi o‘smirlar jinoyat sodir etib buni sho‘xlik deb baholaydilar. Ular tartib buzish bilan jinoyat orasidagi chegarani ko‘rmaydilar. O‘tkazilgan so‘rovlar natijasida hukm etilgan balog‘atga yetmaganlarning 50 % gina ular jinoyat sodir etayotganlarini bilganlar. 20 % taxmin qilganliklari, qolganlari esa hatto xayollariga ham keltirmaganliklari aniqlandi. Ularing ko‘pchiliklari o‘z huquqbuzarliklarini jasorat, madrlik va irodasini ko‘rsatish deb baholaydilar.

4.Balog‘atga yetmagan hukm etilganlar munosabatlari o‘ziga xosliklari. Ularning kattalardan farq qilish xususiyatlari. Balog‘atga yetmaganlarga tarbiyalash koloniyalarida bo‘lishi boshlang‘ich davri, hayot sharoitiga moslashishlari katta ta’sir ko‘rsatadi. Moslashish yaxshi va yomon ham bo‘lishi mumkin, lekin salbiy va ijobiy ham belgilarga ega bo‘lishi mumkin. Bu davrda yuqori o‘rinni egallash, jamoadagi rollarini taqsimlash uchun kurash boradi. Bu davrda tartibni buzish va jinoyatlar sodir etishning o‘sishi kuzatiladi. Tashqi dunyodan ajratib qo‘yilishi hukm etilganlarning munosabatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi. Rejimli tashkilotlarda munosabatlar ikki turga ajratiladi: rasmiy va norasmiy. Rasmiy munosabatlar jazoni o‘tash rejimi va ichki tartib bilan boshqariladi. Norasmiy munosabatlar - hukm etilganlarning norasmiy munosabatlar tizimida tutgan o‘rniga binoan ularni kategoriyalarga ajratuvchi “boshqa hayot” qoidalari bilan boshqariladi. Stratifikatsiya 1 hukm etilganning o‘z guruhida balog‘atga yetmaganlarni “o‘zlariniki va begonalarga” ajratish mavqeini qat’iy belgilashdan iborat bo‘ladi. Retsidivistlar 2 keng jinoiy aloqalarga ega bo‘lib, ular ancha yuqori mavqega ega bo‘ladilar. Ko‘plab sonli guruhlar mavjud bo‘lishiga qaramay hukm etilganlar ikkita asosiy guruhlarga ajratiladi: 1) Yuqori mavqeli - mustahkam, qat’iylar, “o‘g‘il bolalar” 2) past statusli – ezilganlar, “pastlar” xo‘rlanganlar. Bu guruhlardan har biri o‘z guruhlariga ega, bu ko‘plab janjallar kelib chiqishiga olib keladi. Tarbiyalash koloniyasiga kelgan yangi odamni mavqei odatda “ro‘yxatga olish” yo‘li bilan aniqlanadi. Yangi bolani faxm-farosatliligini, aqlini, o‘zini himoya qila olishini tekshirib ko‘radilar. Ko‘pincha bu sinovlar beshavqat va beraxmlik ko‘rinishida bo‘ladi. Sinovdan o‘tayotganning sog‘lig‘i uchun ma’lum xavf mavjud bo‘ladi. Balog‘atga yetmagan 1 stratifikatsiya – (lotincha stratum - qaram) – daromadi kattaligiga, bilim darajasi, µokimiyati kattaligi, kasbi obro‘si katta-kichikliklariga qarab yuqoridan pastga qarab ijtimoiy qatlamlarning joylashishi. Status (lotincha status- vaziyati, h olati) – individning guruh yoki jamiyatdagi ijtimoiy vaziyati (holati). 2 Retsidivist (lot. Recidivus- orqaga qaytuvchi)- ilgari jazolangan jinoyatiga o‘xshash jinoyat sodir etgan va qattiqroq jazo olishi kerak bo‘lgan odam .

hukm etilganlarning kattalardan farqi ko‘pchilik o‘smirlarda ma’lum hayotiy rejalari, kelajakdagi istiqbollari yo‘qligidan iborat bo‘ladi, bu ular bilan tarbiyaviy ishlar olib borishni ancha qiyinlashtiradi. Shunday qilib, balog‘atga yetmagan hukm etilganlarning shaxsi va guruhlari belgilari quyidagi xususiyatlar bilan belgilanadi: 1. Yoshi xususiyatlari – organizmining tez jismoniy rivojlanishi  Ma’naviy beqarorligi.  Mos bo‘lmagan ravishda o‘ziga baho berish (yuqori baholash, past baholash)  Irodasi jadal shakllanishi jarayoni.  dunyoqarashning qarama-qarshiligi. 2. Pedagogik va ma’naviy tarbiyasizligi.  bo‘sh vaqtining tashkil etilmaganligi.  Bilim, ma’naviy va professional darajasi pastligi. 3. oiladagi muammolar.  Ota-onalarining yo‘qligi, yoki oilasi to‘liq emasligi.  Ota-onalarining yoki qarindoshlarining jamoat tartib-qoidalarini buzishlari.  qarindoshlik aloqalari uzilishi. 4. Jinoyat sodir etish motivlari.  Sotib olishga qurbi yetmagan narsaga ega bo‘lish istagi.  o‘g‘il bolaligini ko‘rsatib qo‘yish, guruxda obro‘ga ega bo‘lish.  Jinoyat sodir etayotganligini yaxshi tushunib yetmaslik. 5. Deviant (og‘ish, chetlanishlar) yomon axloqqa odatlanish . 6. Katta yoshdagi jinoyatchilarga bo‘ysunishi. 7. Huquqiy bilimi pastligi. 8. Tashkilot tarbiyasi va tartibiga qarshi bo‘lish. 9. Tashkilot sharoitlariga moslashib olish imkoniyatlari. 10. Hukm etilganlarning stratifikatsiyasi (status-rolli munosabatlar) 11. Ma’lum hayotiy rejalarning yo‘qligi.

Shunday qilib, balog‘atga yetmagan hukm etilgalar – bu shaxsi ijtimoiylashishi jarayoni oxiriga yetmagan odamlar, bu jarayon turli ijtimoiy o‘rin egallashni, ijtimoiy aloqalar va munosabatlar tizimiga qo‘shilishini ko‘zda tutadi. O‘smirni jinoyat sodir etganda aybdor deb hisobladilar. Uni tarbiyalash koloniyasiga, ya’ni yopiq turdagi tarbiyalash tashkilotiga yuboradilar. Bu albatta shaxsning ijtimoiylashish jarayonini to‘xtatib qo‘yadi va uning bir tekis rivojlanishini yanada qiyinlashtiradi. Ijtimoiylashish yakunlanmagan jarayonini jamiyatdan ajratib qo‘yilgan holatda davom ettirishga to‘gri keladi. Bu Ushbu jarayonning mohiyatiga qarama- qarshidir. Ko‘pchilik o‘smirlar (jinoyat sodir etgan) ijtimoiy muhit uchun jiddiy xavf tug‘diradilar. Shuning uchun ularni jamiyatdan ajratib qo‘yish zarurdir. Shu sababli ular uchun ozodlikdan mahrum etish jazosini qo‘llashdan bosh tortishning iloji bo‘lmay qoladi. Shunda qarama-qarshilik yuzaga keladi: o‘smirni jamiyatdan ajratib quyish zarurligi va shu bilan bir vaqtda uni ijtimoiylashtirish jarayonini yakuniga yetkazish. Milliy va chet el tajribalarining ko‘rsatishiga jazo choralarini kuchaytirish, qattiq nazorat qilish o‘smirlar orasida jinoyatchilikning o‘sishi muammosini samarali hal etish yo‘li deb qaralishi mumkin emasligini ko‘rsatdi. Jinoyatchilikni yo‘q qilish – bu birinchi navbatda ijtimoiy muammodir. Jinoyatchilik darajasi faqatgina uni yuzaga keltiruvchi omillarni yo‘qotib borilgan holdagi asta-sekin pasayib borishi mumkin. Balog‘atga yetmaganlar jinoyatchiligi bilan kompleks va samarali kurashish maqsadlarida davlat milliy dasturi rejalashtirilmoqda va amalga oshirilmoqda. Masalan, 70-yillarda AQShda axloqi buzilgan yoshlar hayoti ijtimoiy, turmush madaniy va moddiy sharoitlarini yaxshilash bo‘yicha 36 dastur amalga oshirildi. XX asrning 90-yillarida AQShda yoshlar orasida axloqi buzilganlar bilan kurashish bo‘yicha 65 ta dastur amalga oshirilgan. Ana shu dasturlarni bajarish uchun kongress 15 mlrd. dollar ajratdi. Yevropa parlamenti ekspert komissiyasi 1996 yili balog‘atga yetmaganlar orasida jinoyatchilik muammolarini ko‘rib chiqib yoshlar va balog‘atga yetmaganlar

orasida jinoyatchilik bilan kurashish samaradorligi oshirish bo‘yicha takliflarni ishlab chiqdi. Ular asosan quyidagilardan iborat: politsiya xodimlari, ijtimoiy tashkilotlar va yoshlar, balog‘atga yetmaganlar ishlari bo‘yicha milliy tashkilotlarning jinoyatchilikni oldini olish sohasidagi hamkorliklarini ancha kuchaytirish kerak: balog‘atga yetmagan huquqbuzarlarni jinoiy javobganlikka tortish va ularni tergov paytida ushlab turish amaliyotini o‘zgartirish kerak; O‘smirlarni jazr o‘tash muddatlarini ikki yil bilan chegaralash, muddatidan avval ozod etish huquqini berish. Umuman olganda balog‘atga yetmagan huquqbuzarlarni tuzatish tashkilotlariga joylashtirmay qayta tarbiyalashni afzal bilish taklif etiladi. Ozodlikdan mahrum etish ko‘rinishidagi jinoiy jazodan to‘la bosh tortishga erishish masalasi mumkin bo‘lmaganligi sababli ko‘pchilik mutaxassislar jazo choralari belgilanayotganda o‘smir huquqbuzarlarning undan psixologik ta’sirlanishlari va ularning yoshi xususiyatlarini hisobga olishni tavsiya etadilar. Tarbiyalash koloniyalariga joylashtirilgan balog‘at yoshiga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlashda tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish choralari, maktab va o‘smirlarning ozod etilishiga psixologik tayyorgarligi asosiy rol o‘ynashi kerak. 5. Balog‘atga yetmagan huquqbuzar shaxsiga individual profilaktik ta’sir ko‘rsatish Bugungi kunda bizning jamiyatimiz oldida turgan eng dolzarb va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan masalalardan biri so‘zsiz yoshlar orasida jinoyatchilikning o‘sishini pasaytirish yo‘llarini izlash va ularni oldini olish samaradorligini oshirish hisoblanadi. Profilaktika (lotincha prophlaktikos – oldini oluvchi, saqlovchi) – tarbiyasi qiyin o‘smirlar delikvent (noqonuniy) va deviant (og‘uvchi) hulqlarini yuzaga kelishi, tarqalishini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar to‘plami. Uyushgan jinoyatchilik doirasiga borgan sari ko‘proq balog‘at yoshiga yetmaganlar tortib borilmoqda. O‘smirlardan tashkil topgan kriminal guruhlar

tomonidan xavfli jinoyatlar sodir etilmoqda. Jinoyatchilik yosharib bormoqda va mustahkam retsidiv (takrorlanuvchi) xususiyatga ega bo‘lib bormoqda. Bu keskin muammoni hal etishda ijtimoiy pedagogika asosiy ahamiyatga ega bo‘ladi, biroq bu muammoni jamiyatning hamma kuchlarini jalb etish, kompleks usullar bilangina hald etish mumkin. Aniq bir huquqbuzar bilan individual ish olib borish, tarbiyaviy-profilaktik jarayonni tashkil etish sohasida aniq bir sistemaning yo‘qligi oqibatida tarbiyalash tizimida ko‘pchilik kamchiliklarni yuzaga keltiradi. Ba’zi pedagoglar individual yondoshishni hulqida og‘ish bo‘lgan o‘g‘il bolalar va qizlarning xususiy xususiyatlarini hisobga olish deb tushunadilar. “Individual yondoshish – deb yozadi A.S.Makarenko – shaxsning alohida injiqliklari bilan shug‘ullanishni bildirmaydi. Individual yondoshish bahonasida yakka individalistik tarbiyani tushuni kerak emas. O‘quvchi kamchiliklariga ko‘z yumuvchi, uning injiqliklariga ko‘nuvchi, tarbiyalash va xarakterni tuzatish o‘rniga uning aytganini qiladigan pedagog kuchsiz, ilojsiz bo‘ladi. Individual yondoshish uning individual qobiliyati va imkoniyatlariga mos ravishda tarbiyalash ijtimoiy xususiyati bilan belgilanadigan shaxs sifatlarini unga yetkazishdan iborat bo‘ladi” 3 . A.S.Makarenkoning fikricha ikkita xato juda ko‘p uchraydi: birinchi xato “hammani bir xil teng ko‘rish”dan iborat bo‘lib, odamni standart namunaga kiritish, inson turlari tor seriyasini tarbiyalashga intilish hisoblanadi. Ikkinchisi - har bir individning xususiyatlariga passiv e’tibor qilish, har bir odam bilan alohida tartibsiz shug‘ullanish bilan hammani bir vaqtda boshqarishga natijasiz urinish. Bu – gipertrofiyadir (lotincha - haddan tashqari oshirib yuborish). Huquqbuzarlikni individual profilaktika qilish tuzatish-yo‘naltirishdan biri sifatida elementidan iborat bo‘ladi, lekin faqatgina undan iborat bo‘lmaydi. Bu shaxsni maqsadga muvofiq qayta tarbiyalash jarayonidir. U huquqbuzarlarning tarbiyachilar, jamoatchilik va atrofdagilar ta’siri ostida o‘zlari to‘g‘ri qarashlar va ishonchlar, tushunchalar ishlab chiqishlaridan iborat. Ijtiomiy-ijobiy hulqi ko‘nikmalari va odatlarini egallaydilar, o‘z hissiyotlari va irodalarini rivojlantiradilar. Shu tariqa qiziqishlari, intilishlari va layoqatlarini 3 Makarenko.A.S. Sochineniya. V 7 t. T.5 – s. 334

o‘zgartiradilar. Boshqa tomondan individual profilaktika aniq bir shaxsga atrof- muhitning tas’ir ko‘rsatishini bartaraf qilishga qaratiladi. Ushbu jarayonni samarali boshqarish uchun quyidagilarni ta’minlovchi profilaktik metodlarni tanlash kerak: 1. Ma’naviy ongini ishlab chiqish. 2. Pozitiv hulqi ko‘nikma va odatlarini shakllantirish 3. Jamoyatchilik tartibiga zid ta’sirlarga qarshi tura olishga imkon beruvchi irodaviy kuchlarini tarbiyalash. 4. Mikromuhitni ijtimoiy sog‘lomlashtirish. Huquqbuzarlikni profilaktika qilish asosiy vazifalari: 1. Ijtimoiy hulqi og‘gan va huquqbuzarlikka qodir bo‘lgan shaxslarni hamda ularga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan ota-onalar va boshqa shaxslarni o‘z vaqtida aniqlash. 2. Yosh insonning jamiyat bilan kelishmovchiligiga yo‘l qo‘ymaslik, bunga imkon yaratuvchi sabablar va holatlarga yo‘l quymaslik maqsadida balog‘atga yetmagan huquqbuzarlarning shaxsi yoshi va psixologik xususiyatlarini o‘rganish 3. Huquqbuzarlarga va uni o‘rab turgan muhitga individual tarbiyaviy profilaktik ta’sir ko‘rsatish dasturini ishlab chiqish. 4. Tarbiyaviy va profilaktik ishlarda ijtimoiy-pedagogik faoliyat hamma subyektlarining birgalikdagi harakatlarini va mosligini tashkil etish, hulqi buzilgan o‘smirlar hayot kechirishini kundalik, muntazam nazorat qilishni amalga oshirishni tashkil qilish. Qayta tarbiyalash - qayta kuch talab etadigan, jiddiy, mashaqqatli, turli xil profilaktik va ma’naviy ta’sir ko‘rsatish usullaridan foydalanishni talab etadigan murakkab jarayondir, chunki oilada ham, maktabda ham va mehnat jamoalarida ham hulqi ijobiy qo‘nikmalariga o‘rganilmagan tarbiyaviy va pedagogik mazmunda eng ortda qolgan odamlar bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Qayta tarbiyalash jarayonini tashkil etishda quyidagi kategoriyadagi balog‘atga yetmaganlarga alohida e’tibor berilishi kerak: 1. Jazo olib tarbiyalash koloniyalaridan qaytib kelgan, lekin ularning hulqlari tashvish uyg‘otadigan shaxslarga.

2. Ozodlikdan mahrum etish hukmini ijro etish kechiktirilgan balog‘atga yetmagan huquqbuzarlarga nisbatan. 3. Jinoyat sodir etib, lekin jinoiy javobgarlikdan jamoatchilik yoki administrativ ta’sir ko‘rsatish, yoki amnistiya sababli ozod etilgan hamda jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin bo‘lgan yoshgacha ijtimoiy xavfli harakatlar sodir etganlarga. 4. Maxsus o‘quv-tarbiyaviy tashkilotlardan qaytib kelganlarga. 5. Jamoatchilik yoki administrativ ta’sir ko‘rsatish choralariga olib keluvchi huquqbuzarlik sodir etganlarga nisbatan. 6. Spirtli ichimlik yoki narkotik moddalar iste’mol qiluvchilar. 7. Ilgari sudlanmagan, lekin bir yil davomida ikki marta administrativ javobgarlikda ayblangan, yoki rasmiy ogohlantiriga takror olib keluvchi shaxslar. 8. O‘qishni doimiy qodiruvchilar. 9. Doimiy qimor o‘ynaydigan va jamoatchilik tartibiga rioya qiymay hayot keradiganlar. Profilaktik ta’sir xususiyatlari va tendensiyalarini hisobga olganda va uning ichki hissiyotlari bilan, intilishlari bilan mos kelganda optimal bo‘ladi. Shunda tashqi profilaktik ta’sir kursatish go‘yoki o‘zini tarbiyalash, o‘zini rivojlantirish jarayoni bilan uyg‘unlashadi. 6. Balog‘atga yetmagan huquqbuzarlar bilan ishlash individual profilaktik dasturning tuzilishi va mazmuni. Huquqbuzar shaxsini ijtimoiy sog‘lomlashtirish profilaktik dasturi quyidagi muhim komponentlarni o‘z ichiga olishi kerak: 1. Individual-profilaktik ta’sir ko‘rsatish maqsadini, ulardan asosiysi - o‘smirda axloq va huquq qoidalari talablariga doimiy rioya qilish zarurligi haqida ishonchini yuzaga keltirishdir. 2. O‘smirda qanday yetishmaydigan sifatlarni tarbiyalash va qanday salbiy xislatlarni yo‘qotish zarurligini hisobga oluvchi shaxsga tarbiyaviy va nazorat ta’siri metodlari va usullarini.

3. Shaxsga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni yo‘qotish uchun uning atrofiga bevosita ta’sir ko‘rsatish va shaxslararo munosabatlarni qayta tarbiyalashga imkon beruvchi tizimli shakllantirish usullari. 4. Ushbu bolaga nisbatan eng ko‘p tarbiyaviy ta’sir ko‘rsata oladigan aynan ana shu mehnat, o‘quv jamoalari, ijtimoiy guruhlar, jamoatchilik va davlat tashkilotlarining individual-profilaktik ta’sir ko‘rsatish vositalarini. 5. Shaxsni ijtimoiy sog‘lomlashtirish profilaktik dasturini amalga oshirish asosiy bosqichlarini. Profilaktik dasturni amalga oshirishda quyidagi talablarga amal qilish kerak: 1. Qayta tarbiyalash jarayonining mazmunliligi, yo‘naltirilganligi, muntazamliligi. 2. Qayta tarbiyalash foydaliligini tushunib olish. 3. Bir tomondan jamiyatning balog‘atga yetmagan huquqbuzarga talablarini va ikkinchi tomondan - o‘smir shaxsi individual xususiyatlarini va rivojlanish umumiy qoidalarini o‘rganish. 4. Qayta tarbiyalashda majburlash va talabchanlikning bo‘lmasligi. 5. Tarbiyaviy profilaktik jarayon ishtirokchilarining hammasi chidamliligi va sabr qilishlari. 6. O‘smirning o‘zining faolligi, u o‘ziga ko‘rsatilayotgan tarbiyaviy ta’siri tushunib yetish, shu bilan birga o‘z tashabbus ko‘rsatish va irodasini namoyon etsin. Individual profilaktik ta’sir ko‘rsatish dasturining asosiy maqsadi balog‘atga yetmaganning shaxsini umumiy qabul qilingan qoidalar, tartib va boshqa ijtimoiy qadriyatlar tomoniga o‘zgartirishdir. Bu maqsadga darxol erishib bo‘lmaydi, oylar va yillar talab etilishi mumkin. Qo‘yilgan maqsaddan kelib chiqib vazifalar aniqlanadi. Ulardan asosiylari quyidagilar hisoblanadi: balog‘atga yetmaganning normal pozitiv qiziqshlarini tiklash va rivojlantirish; normal munosabatlarni; ijtimoiy mas’uliyatini va intizom va javobgarlik xissini.

Balog‘atga yetmaganni qayta tarbiyalash qo‘yilgan masalalarini hal etish uchun Ushbu o‘smirning hayot tarzidagi pozitiv vaziyatlarini, ularning mustahkamligini Xamda uning talab-istaklarini, qiziqishlarini, layoqatini aniqlash maqsadida bolaning psixologik, ijtimoiy, ma’naviy “qiyofasini” tuzib olish muhimdir. Individual profilaktik ta’sir ko‘rsatish metodlarini tanlash bolaning faoliyati ustun doirasini hisobga olib quriladi. Huquqbuzarlikni individual profilaktika qilishda rag‘batlantirish, sustlashtirish metodlaridan faol foydalanish mumkin. O‘zining mazmuni bo‘yicha ular an’anaviy rag‘batlashtirish va jazolash metodlaridan ancha boydir. Rag‘batlantirish metodik usullari qatoriga ma’qullash, maqtov, ishonish, baholash, mukofotlash, minnatdorchilik bildirish va boshqalarni kiritish mumkin. Yigit va qizlardan iroda va mehnatsevarlikni talab etadigan harakatlar va ishlarinigina rag‘batlantirish kerak. Ular ko‘p kuch sarflamay va vaqt sarflamay amalga oshirganlarini emas sustlashtirish (tartibga chaqirish, yo‘lga solib turish) metodlari usullari tanbeh berish, koyish, ogohlantirish, ya’ni qoida buzuvchi shaxsiga nisbatan qattiq talablardan iborat bo‘ladi. Ular insonning hulqiga jamoatchilik talablari alohida shaklidan iborat bo‘ladi, unda bir vaqtning o‘zida nima noto‘g‘ri bajarilganligini qoralash ham, keyinchalik qanday harakat qilishga ko‘rsatma ham beriladi hamda qilgan ishini takrorlashi mumkinligini oldini olish maqsadida kelajakda ogohlantirish beriladi. Tormojeniye (sekinlashtirish, tartibga chaqirish yo‘lga solish) insonga har kuni kerak bo‘ladi va u tarbiyalangan bo‘lishi kerak, odat bo‘lishi, har bir jismoniy va psixik harakatda ifodlanishi, ayniqsa tortishuv janjallarda kerak bo‘ladi. Yo‘lga solish usullari agarda ularni jamoa, jamoatchilik tashkilotlari tomonidan qo‘llab- quvvatlansa, ayniqsa yaxshi ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Umuman yo‘lga solish uchta asosiy vazifani bajarishi kerak: o‘z kamchiliklarini tushunib yetishga, ularning yomonligini anglashga, xulqini o‘zi boshqarish bilan bu kamchiliklarni yo‘qotish. Shundan keyin maqsadlarga muvofiq va shaxs xususiyatlarini hamda vaqtni o‘tkazish eng nozik davrini (nazoratni kuchaytirish uchun) hisobga oluvchi

vositalarni aniqlanadi. Ular ko‘pchilik hollarda bo‘ladigan og‘zaki o‘rgatishdangina iborat bo‘lmay, balki turli xil kompleks choralardan iborat bo‘lishi kerak. Profilaktik vositalar, hatto tushuntirish, suhbat yoki jamoatchilik ta’siri, uqtirish kabi keng tarqalganlari ham har doim ham juda foydali deb hisoblanishi mumkin emas. Bundan tashqari vositalar har qanday tizimini doimiy deb tavsiya etib bo‘lmaydi, chunki bola shaxsi rivojlanish jarayonida o‘zgaradi, yangi munosabatlarga kirishadi, uning hayot faoliyati sharoitlari o‘zgaradi. Yosh huquqbuzarni qayta tarbiyalash samarali vositalaridan biri o‘ziga individual bo‘lgan, dinamik, insonning ichki dunyosi hamma boshqa tomonlari bilan murakkab munosabatlarda bo‘lgan uning emotsional-irodaviy doirasiga ta’sir ko‘rsatish hisoblanadi. Shaxsning emotsional-irodaviy sohasi tushunchasiga psixologiyada sezgi va irodasini kiritadilar. Sezgi – insonning hayotida sodir bo‘layotgan, u idrok etayotgan yoki amalga oshirayotgan ishga turli shakldagi hayajonlanish, ta’sirlanish ichki munosabati sezish ta’sirlanish turli shakllari – emotsiya, affekt, kayfiyat, stress holati, zavq ham va nihoyat sezgi tor ma’noda bu – shaxsning emotsional doirasini tashkil etadi. Asosiy emotsional holatini psixologiyada ijobiy ajratish qabul qilingan – bu qiziqish, quvonch, hayajonlanish, hayratlanish, emotsional holat sifatida ijobiy yoki salbiy emotsional ta’sirlanish belgisiga ega emas. Salbiy emotsional holatga esa azoblanish, g‘azab, nafrat, jirkanish, qo‘rqinch, uyat hisoblanadi. Shaxsning emotsional holatini ifodalovchi barqaror sezgidan biri muhabbat xissi hisoblanadi. Iroda – bu insonning o‘z oldiga qo‘ygan maqsadiga erishishdagi qiyinchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan o‘z faoliyati va hulqini tashkil etish va o‘zini boshqarishdir. Iroda – bu insonning o‘zi belgilab olgan maqsadi bilan belgilanadigan shaxsning faolligi alohida usuli, uning hulqini tashkil etish alohida turidir. Iroda ikki bir-biri bilan bog‘liq vazifalarni bajarishni ta’minlaydi - rag‘batlantiruvchi, uyg‘otuvchi va yo‘lga soluvchi, ularda o‘zini namoyon etadi. Uyg‘otuvchi vazifalari insonning faolligi bilan ta’minlanadi. Irodaning yo‘lga

soluvchi vazifalari, uyg‘otuvchi vazifasi bilan birgalikda ishtirok etib, shaxsning keraksiz, noxush harakatlarini to‘xtatib ushlab qolishda namoyon bo‘ladi. Huquqbuzarlar bilan ishlash usullari turlicha bo‘lishi mumkin: kitob o‘qishga, san’atga qiziqtirish, ijobiy yo‘nalishdagi norasmiy guruhga qo‘shish; kech qolish, dars qoldirish odatlarini yo‘qotish. Yosh huquqbuzar shaxsiga tarbiyaviy- profilaktik ta’sir ko‘rsatish metodlari, vosita va usullarini tanlash ko‘p holatlarga bog‘liq bo‘ladi. Ulardan bir qismini yuqorida ko‘rsatib o‘tdik. Individual profilaktika shaxsning faolligini, kerakli chora-tadbirlarni o‘tkazishga istagi yoki qarshiligini hisobga olishni talab etadi. 7. Tarbiyalash koloniyalarida ijtimoiy-pedagogik faoliyat reabilitatsion dasturlari Huquqbuzarlik sodir etgan o‘smirlar bilan asosiy profilaktik ishlar asosan ochiq sotsiumda (o‘smir kichik huquqbuzarlik sodir etgan bo‘lsa yoki shartli hukm etilgan bo‘lsa) o‘tkazilsa yoki maxsus o‘quv tarbiyaviy tashkilotlarda olib borilsa, tarbiyalash koloniyalarida asosan balog‘atga yetmagan hukm etilganlarga yordam reabilitatsion dasturlari amalga oshiriladi. Balog‘atga yetmaganlar uchun koloniyalarda tarbiyalash jarayoni “kattalar” koloniyalaridan ancha farq qiladi. Bu koloniyalarda qonun hukm etilganlar bilan ishlash uchun katta imkoniyatlar yaratib beradi, ta’sir ko‘rsatish pozitiv choralari qo‘llaniladi, bu imtiyozlar sonini ancha oshiradi va jazo choralarini ancha kamaytiradi. O‘smirlar bilan ishlashda umumta’lim va professional tayyorgarlikdan iborat o‘quv-tarbiyaviy ishlarga asosiy e’tibor qaratiladi. Hamma tarbiyalanuvchilar uchun ular kasb egallashlari uchun kerakli sharoitlar yaratiladi: shu bilan birga kasb tanlash keng va ixtiyoriy imkoniyatlari ta’minlanadi. Region va mehnat bozori talablari, yoshi, jismoniy va psixik xususiyatlari hisobga olinadi. Mehnat tarbiyasining samaraliligini oshirish o‘smirlarni ijtimoiylashtirish masalasini, ularni mustaqil hayotga tayyorlashning muhim sharti hisoblanadi. Hukm etilganlarning ko‘pchiligi koloniyaga kelishidan avval maktablarda kollejlarda o‘qiganlar, imtizomni buzuvchi, tartibbuzarlikni boshlovchi va janjallarda ishtirok etuvchi deb ta’riflanadilar, ular darslardan qochib ketadilar,

tengdoshlari va o‘qituvchilarni haqoratlaganlar. Shuning uchun o‘qituvchilar va ishlab chiqarish ta’limi ustalari bilan hukm etilgan o‘quvchilar orasidagi o‘zaro munosabatlarni tashkil etishga jiddiy e’tibor qaratish kerak. O‘z faniga qiziqtirish, foydali ishlarga jalb eta bilish mahorati, chidamli bo‘lish va qo‘yilgan maqsadga erishishda qat’iy, tirishqoq bo‘lish – mana shular bu turdagi balog‘atga yetmaganlar bilan ishlovchi pedagogning professional mahorati mezonlaridir. Hukm etilganlarning bilm olishga, mehnatga munosabatlarini o‘zgartirish, tarbiyalanuvchilarni ishlab chiqarishni tashkil etish va madaniyati yuqori darajali ish bilan, texnologiyalar bilan ta’minlash juda muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Bajargan ishlariga haq to‘lashni ta’minlashga erishish zarur, bu o‘smirlarning o‘z mehnatlari natijasiga qiziqishlarini oshiradi. Jinoyatchilarni tuzatish jarayonini ta’minlovchi asosiy vositalarga umumta’lim o‘qitish kiradi. Umumta’lim o‘qitish balog‘atga yetmaganlarga ta’sir ko‘rsatish vositasi sifatida alohida rol o‘ynaydi. Chunki tarbiyalash koloniyasida tashkilotning asosiy tuzilish elementi va amalda koloniyada olib boriladigan tarbiyaviy ishlarning markazi hisoblanuvchi umumta’lim maktabida hamma hukm etilganlar bilim oladilar. Koloniyaga kelganlarida hamma hukm etilganlar umumta’lim maktabining kerakli sinflariga taqsimlanadilar, otryadlar bo‘yicha taqsimlash ularning bilim darajalaridan kelib chiqib “bo‘lim-sinf” prinsipi asosida amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishda ishlash yoki kasb-hunar kollejida o‘qitish faqatgina maktabdan bo‘sh vaqtida amalga oshirilishi mumkin. Koloniyada tarbiyalash jarayonida maktab o‘qituvchilarining, otryadlar tarbiyachilari va kasb-hunar kolleji o‘qituvchilari, ishlab chiqarish murabbiylarining aniq o‘zaro aloqalari juda muhimdir. Koloniyada eng keng tarqalgan tarbiyaviy ishlar usullari suhbatlar, leksiya, munozaralar, qiziqarli insonlar bilan uchrashuvlar hisoblanadi. Oxirgi paytlarda halol hayot kechirayotgan koloniyaning sobiq tarbiyalanuvchilari bilan hukm etilganlarning qarindoshlari, jamoatchilik va diniy tashkilotlar vakillari bilan uchrashuvlar keng qo‘llanila boshlandi. Ozodlikdan mahrum etilish sharoitlarida o‘qishdan va ishdan bo‘sh vaqtlarini to‘g‘ri tashkil

etish kerak bo‘ladi. Koloniyada bu vaqt tartibli belgilab qo‘yilgan bo‘ladi. Shuning uchun, ular rasmiy ko‘rinishda bo‘lmasligi uchun (hisobot uchun) hukm etilganlar uchun bo‘sh vaqti chora-tadbirlarni aniq rejalashtirish zarurdir. Chora-tadbirlar o‘smirlarda hayotga qiziqish uyg‘otishi,irodalilik sifatlari va ularning jamoatchilik tartibiga zid ta’sirlarga qarshi turishga imkon beruvchi xarakteri xususiyatlarini shakllantirish kerak. Hukm etilganlarning qarindoshlari bilan ijtimoiy-foydali aloqalardan foydalanish katta ahamiyatga ega bo‘ladi, ular tarbiyaviy ishlar jarayonini faollashtiradi, ilgari yaratilgan jamoatchilik tartib qoidalariga zid hayot tarzi va hulqini buzishga imkon beradi. Hukm etilgan balog‘atga yetmaganlarga tuzatuvchi ta’sir ko‘rsatishlar samaraliligi umumiy kriteriylar bo‘yicha belgilanadi. Bu kriteriylar ma’lum tuzatish daradalariga asoslangan bo‘ladi: “tuzatish yo‘liga kirdi”, “tuzatish yo‘lidan aniq bormoqda”. Bu tushunchalar o‘rtasida chegara qanday? Afsuski bu baholash kriteriylari hamma tuzatish koloniyalari uchun yagona hisoblanadi va haqiqiy jarayonlarni mos ravishda aks ettirmaydi. Demak, tuzatish ta’sir ko‘rsatishining samaraliligini belgilovchi aniq ko‘rsatkich ozod etilgandan so‘ng jinoyatchining hulqi retsidivi (qayta takrorlash) hisoblanadi. Balog‘atga yetmagan huquqbuzarlar uchun tuzatish ta’sir ko‘rsatishi amaliyotida jazo turlarini qo‘llashni kengaytirish maqsadga muvofiqdir. Uzoq muddatga ozodlikdan mahrum etish jazo turiga muqobil jazolar turlaridan biri qisqa muddatga qamoqqa olish bo‘lishi mumkin, bu usul Yevropa mamlakatlarida keng qo‘llaniladi. Shartli ravishda hukm etish haqida gapirsak jazolashning bu turiga juda ehtiyotkorlik bilan yondoshish kerak va uni qo‘llanilgan o‘smirlarni aniq nazorat qilish kerak bo‘ladi. Bu talab bajarilmaganda o‘smirlar o‘z holiga tashlab qo‘yilgan bo‘ladi va qilgan jinoiy harakatlari uchun jazolanmasligini his qiladi. Balog‘atga yetmaganlar huquqbuzarlik va retsidiv jinoyatchiliklarini profilaktika qilishda istalgan samaraga ular bilan tarbiyaviy ishlarga ijtimoiy pedagog-professionallarni jalb etilgandagina samaraga erishish mumkin.

Penitensiar 4 tashkilotlar boshida bunday yuksak va qiyin masalani hal etishga qodir bo‘lgan – yuristlar, psixologlar, ijtimoiy pedagoglarning eng yaxshilari turishlari kerak. 4 Penitensiar – (lotincha poenitens) – jinoyatchilikni oldini oluvchi tuzatish tizimi .

Glossariy: 1. Stratifikatsiya – (lotincha stratum - qatlam) – daromadi kattaligiga, bilim darajasi, hokimiyati kattaligi, kasbi obro‘si katta-kichikliklariga qarab yuqoridan pastga qarab ijtimoiy qatlamlarning joylashishi. 2. Status (lotincha status-vaziyati, holati) – individning guruh yoki jamiyatdagi ijtimoiy vaziyati (holati). 3. Retsidivist (lot. Recidivus- orqaga qaytuvchi)- ilgari jazolangan jinoyatiga o‘xshash jinoyat sodir etgan va yanada qattiqroq jazo olishi kerak bo‘lgan odam. 4. Delikvent (lotincha delingnens - huquqbuzar) - hulqi o‘zining keskin ko‘rinishlarida jinoiy jazolanadigan harakatlardan iborat xulqi subyekt. 5. Delikventlik (lotincha delingnens – jinoiy harakat amalga oshiruvchi huquqbuzar) – sotsiologiyada va yurisprudensiyada militsiya ro‘yxatida турадиган ёки жиноий жазога олиб келиши мумкин бўлган доимий qoidabuzarliklarga muntazam amalga oshiruvchi tarbiyasi qiyin o‘smirning qonunga xilof harakatlarini ko‘rsatish. 6. Profilaktika (lotincha prophlaktikos – oldini oluvchi, saqlovchi) – tarbiyasi qiyin o‘smirlar delikvent (noqonuniy) va deviant (og‘uvchi) hulqlarini yuzaga kelishi, tarqalishini oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar to‘plami 7. Penitensiar – (lotincha poenitens) – jinoyatchilikni oldini oluvchi tuzatish tizimi. 8. Tarbiyalash koloniyalari - ozodlikdan mahrum etishga hukm etilgan balog‘atga yetmaganlar hamda ular 21 yoshga yetguncha tarbiyalash koloniyalarida qoldirilishga hukm etilganlar jazo o‘taydigan tashkilot. 9. Bolalar jinoyatchiligi - Balog‘atga yetmaganlarning jinoiy javobgarlikka tortilishi ko‘zda tutilgan hamma sodir etadigan noqonuniy harakatlari to‘plamidan iborat negativ ijtimoiy-huquqiy holatdir. 10. Huquqbuzarlik – biror-bir huquqni buzuvchi har qanday harakat. Huquqbuzarliklar qilmish va jinoyatlarga ajratiladi. 11. Jinoyat – shaxsga tajovus soluvchi hamda boshqa jinoiy qonunchilik tomonidan himoyalanadigan boshqa obyektlarga tajavuz soluvchi va ularga

jiddiy zarar yetkazuvchi jinoiy qonuniyat bilan ijtimoiy xavfli harakatdan iborat bo‘lgan delikvent hulqi ko‘rinishi. 12. Maxsus o‘quv-tarbiyaviy tashkilot – ijtimoiy xavfli hulqiga ega bolalarni psixologik-pedagogik, tibbiy va ijtimoiy reabilitatsiya qilishni ta’minlovchi umumta’lim maktablari va kasb-hunar kollejlari.

Похожие

Giyohvandlik – bolalarda deviantlik xulqi vujudga kelishi shakli sifatida

Alkogolizm bolalar xulqida deviantlikni vujudga keltiruvchi shakli sifatida

Pedagogik me’yordan og’ishlikning xususiyati

Xayolning bolalarda rivojlanishi

Ijtimoiy pedagogikada axloq me’yorlari va undan chetga chiqish tushunchasi. Deviatsiya