Ўқитувчи нутқининг ифодалилиги ва бойлиги. Нутқ одоби - Педагогиka - Рефераты

Ўқитувчи нутқининг ифодалилиги ва бойлиги. Нутқ одоби

Загружено в:

22.09.2022

Скачано:

0

Размер:

76.5 KB

Ўқитувчи нутқининг ифодалилиги ва бойлиги. Нутқ одоби Режа : 1. Ўқитувчи нутқининг ифодалилиги: талаффуз, урғу, лексика; 2. Нутқнинг бойлиги (ранг – баранглиги); 3. Нутқнинг ўринлилиги.

Таянч иборалар: сўз, тил, талаффуз, урғу, лексика, нутқ одоби, нутқ услуби, тафаккур, меъёр, стиль. Кириш Бугунги кунда Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори бўлган баркамол авлодни маънавий-аҳлоқий жихатдан вояга етказиш давлат сиёсатининг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. “Соғлом авлод” давлат дастури, Комил инсон ғояси, “Ижтимоий ҳимоя йили” каби давлатимиз томонидан амалга оширилаётган йўналишлар фикримизнинг исботидир. Албатта бу ишларни амалга оширишда узлуксиз таълим турлари, айниқса олий таълим ўқув муассасаларининг аҳамияти беқиёсдир. Чунки ушбу масканда таълим олаётган ҳар бир ёш йигит-қиз фақатгина у ёки бу соҳа мутахассислигига эга бўлибгина қолмай, жисмоний ва маънавий жиҳатдан камол топади, жамиятимиз ҳаётида фаол иштирок этади. Ўзининг билими, маънавияти, маданияти билан Ўзбекистон тараққиётининг бош йўли бўлган озод ва обод Ватан учун меҳнат қилади. Албатта бундай улкан вазифаларни амалга оширишда олий таълим ўқув юртларида ўқитиладиган “Педагогик маҳорат” фанининг аҳамияти каттадир. Чунки “Педагогик маҳорат” талаба шахсини маънавий шакллантиришда, миллий истиқлол ғоясига садоқат руҳида тарбиялашда, уларнинг маданиятини ривожланти- ришда муҳим ўрин тутади. Дарҳақиқат, ўқув масканларида, ишлаб чиқариш корхоналарида иш фаолиятини тўғри ташкил этиш ва бошқариш ўқитувчи ёки раҳбарнинг педагогик маҳорати ва педагогик фаолиятига боғлиқ. Ўқитувчи маҳорати-бу бевосита педагогик фаолиятни бошқаришнинг устаси ҳисобланади. Шундай экан, ҳалқимизда ҳар бир ишнинг устаси бўлганидек ўқитувчи ёки раҳбар маҳорати икки баравар усталикни талаб этади. Раҳбар маҳоратида шахс психологиясини, таълим-тарбия жараёнини яхши билиш муҳим ўрин тутади. Чунки маҳоратли ўқитувчи талабаларнинг

фанлардан тез ўзлаштириш, мутахассислик касбини тез ўрганишни ташкил этади. Педагог маҳоратининг хусусиятлари бу аниқ мақсад, объект ва субъект узвийлигини таъминлаш ҳисобланади. Бунда ўқитувчининг асосий мақсади жамият талабидан келиб чиққан ҳолда комил инсонни вояга етказишга қаратилиши ва аниқ вазифаларни белгилаши лозим. Ўқитувчи фаолияти доимо талабалар фаолиятини бошқаришга қаратилган бўлиши керак. Бу жараёнда ўқитувчи маҳорати талаба ёки ўқувчи билан бир қарорга келишини ўргатиши керак. Педагогик маҳоратнинг мақсади шундаки, ўқитувчи мақсади талаба мақсадига айланиши керак. Бунинг учун ўқитувчи ўз ишининг уддасидан чиқиши, ишлашни билиши лозим. Педагог замон билан яшаши, келажакни кўриши керак. Педагог маҳоратининг хусусияти талаба шахсида жамиятнинг вазифаларини, мақсад ва вазифаларни аниқ бажаришида ижодий ёндашиш қобилиятига эга бўлишни шакллантириши лозим. Ўқитувчи маҳоратининг асосий объекти - бу Инсон. Яъни ўқитувчи талабанинг шахсий маънавий хаётини шакллантирувчидир. Бунда ақл, ҳис- туйғу, ирода, ишонч, онг, тафаккур юқори даражада бўлиши лозим. Педагог маҳоратининг объекти қуйидагилардан иборат : 1. Инсон. Инсон-табиатнинг қаттиқ материали эмас. Аксинча, индиви- дуал хусусиятларга эга бўлган, фаол кишидир. У тушунади, фикр қилади, мустақил ишлайди. Педагогик фаолиятнинг объекти бир вақтнинг ўзида субъект бўлиб ҳам ҳисобланади ва бир вақтнинг ўзида фаол иштирокчи бўлиб хизмат қилади. Ўқитувчи талаба шахсига педагогик таъсир этиб ички дунёси билан ёндашади. 2. Ўқитувчи доимо ўзгарувчан, ўсиб борувчи инсон билан мулоқотда бўлади. Албатта бунда шаблон ёки эски харакатларни қўллаб бўлмайди. Бу эса доимо ўқитувчидан ижодий ёндашувни талаб этади. 3. Болага, ўсмирга, талабаларга ўқитувчи билан бирга бутун ўраб турган муҳит таъсир этади. Шунинг учун педагог маҳорати шуни талаб этадики, ўқитувчи ўқувчининг ҳар бир харакатида таъсирчан бўлишида турли

муносабатда ёндашиш керак. Яъни ўқувчи ва талаба шахсини тарбиялаш, тарбиявий жараёнини ташкил этиш муҳим аҳамиятга эга. Субъект - яъни тарбияланувчга таъсир этувчи-педагог, ота-оналар, кенг жамоатчиликдир. Тарбияланувчига таъсир этишнинг асосий қуроли-бу ўқитувчи шахси, унинг билими, малакаси, нутқ маданияти. Тарбиянинг асосий омиллари-меҳнат, мулоқот, ўйин, ўқиш фаолият- ларидир. Педагогик маҳорат – бу: биринчидан, шахснинг структурасида ўз- ўзини бошқариш; иккинчидан, фундаментал билимларини, касб маҳора- тини, мутахассислик малакасини эгаллаш; учинчидан, педагогик қобилият- ларни, маҳоратни такомиллаштиришни тезлаштириш; тўртинчидан, техник билим ва қобилиятларга таяниш, педагогик фаолият мақсадларини бир-бири билан боғлаш кабиларга эришишдир. Шуни айтиш керакки, кейиги йилларда кўпгина нопедагогик олий ўқув юртларида касбий таълим факультетлари вужудга келди. Албатта уларнинг асосий вазифалари хар бир талабани ўз мутахассислиги бўйича фан асосларини чуқур эгаллашини таъминлаш билан бирга, уларда педагогик маҳорат ҳақида билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришига қаратилган. Чунки, улар келажакда ўз мутахассислиги бўйича касб-ҳунар таълими коллежларида ўқувчиларга таълим берадилар. Шунинг учун ҳам нопедагогик олий ўқув юртлари талабаларида “Педагогик маҳорат” фанини ўқитилиши муҳим аҳамиятга эга. Ушбу фанни ўрганиш жараёнида талабалар коллежларда ўқитувчи бўлиб ишлаш маҳорати ҳақида дастлабки кўникмаларга эга бўладилар. Педагогик амалиёт жараёнида эса уни тажрибада янада такомиллаштирадилар. Шунинг учун хам ушбу маъруза матнида “Педагогик маҳорат” фанининг мазмуни, шакл ва услублари, йўналишлари ўз ифодасини топган. Ушбу маъруза матнини тайёрлашда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг таълим-тарбия ҳақидаги ғоялари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Кадрлар тайёрлаш

миллий дастури”, “Таълим тўғрисида”ги Қонун, халқ педагогика, педагогика тарихи ва назариясига оид илмий тадқиқот ишлари, ўқув қўлланмалари, дасрликларидан, педагог олимларнинг тайёрлаган маъруза матнларидан фойдаланилди. Ушбу маъруза матнидан нопедагогик олий ўқув юртлари талабалирини “Педагогик маҳорат” фанини ўқитишда, шунингдек касб-ҳунар коллеж- ларида таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришда кенг фойдаланиш мумкин. Ўқитувчи нутқида атамашунослик, сўз қўллаш ва нутқ маданиятининг масалалари. Сўзловчи нутқида атамашунослик, сўз қўл- лаш ва ўрнида ишлатиш нутқ маданияти масалалари бугунги кунда энг аҳамиятли масалалар сафидан жой олган. Чунки ўзбек тилига давлат тили мақоми берилиши унга бўлган муносабатни тубдан ўзгартирди. Ҳозирги кунда ҳамма-ҳамманинг эътиборида тилимиз тақдири бор: ёшлар, кексалар, талабалар; касбидан, соҳасидан қатъи назар ҳар бир зиёли тилимизнинг равнақи, келажаги ҳақида қайғурмоқда, ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилмоқда. Кейинги даврда фан-техниканинг барча соҳалари ривожланди, шаклланди. Натижада ўзбек тилида ҳам барча соҳаларда атамалар вужудга келди, ўзлаштирилди, янги атамалар ясалди. Мавжуд атамаларнинг кўпчилиги ўзгарди, янгиланди. Бу атамаларнинг аксарияти умумадабий тилга ўтиб оммалашиб кетди ва ҳамма учун тушунарли бўлиб қолди. Ўзбек тили атамачилигида илгари кўпроқ араб тилидан ўзлашган: жумҳурият, мунажжим, муарриҳ, мунаққид, муаллиф, инқилоб каби сўзларнинг ўрнини рус тилидан ўзлашган сўзларни қўллаш кучайди. Бошқача қилиб айтганда, айрим сўзларга қайтадан «жон» ато этилди: жумладан, вилоят, туман, шўро кабилар. Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, бир қатор сўзлар борки, уларни ҳозирги тала балар ҳам махсус луғатсиз ёки ўқитувчиларнинг ёрдамисиз тушуниши қийин: Масалан, мунший, қози, додҳо, ҳарам, аврануш, сипоҳсолар, виқор, вожиб, войиз, бадҳу, алфоз, андуҳ, андоза, асно, афгор, афтода, мисқол, муфти, қушбеги, пансод кабилар.

Бундай ҳолат мумтоз адабиёт намуналарини тўғри шархлаб беришга, улардаги бадиятни чуқурроқ ҳис қилишга ҳалақит қилади, у ёки бу байтни асл моҳиятини, шоир ёки адиб кўзда тутган асосий мақсадни тўла англаб етмасликка сабаб бўлади. Ана шу каби сўзларнинг маъносини ўргатмаслик, ўқувчига сингдирмаслик эса асар ёки ғазалнинг чала тушунилишига олиб келади, ўқувчиларни ва тингловчиларни улар нинг сир-асроридан бебаҳра қилади. Бу ўринда Рене Декартнинг қуйидаги фикрини эслатиб ўтиш мақсад- га мувофиқдир: «Сўзларнинг маъноларини одамларга тушунтириб беринг, шунда сиз инсоният оламини англашувмовчиларнинг ярмидан халос қилган бўласиз». Инсон ўқишни, ёзишни, тинглашни, умуман, илмни, асосан ўрта мактабда ўрганади. Шундай экан, гап ўқитувчи билими, савияси қандайлигига бориб та қ алади. Бу дегани ўқитувчи фақат тилни мукаммал билсин дегани эмас, бу билан чекланиб ҳам бўлмайди. Умуман, гўзал ва серқирра тилимиздан фойдаланиш д а, атамаларни қўллаш да ҳар бир соҳа вакили ҳам жуда эҳтиёткор бўлиши шарт. Акс ҳолда маълум бир мавзуни тушунишни, англашни қийинлаштиради. Бу эса тилимизга, маданиятимизга путур етказади. Шунинг учун саводхонликни юксак даражага кўтаришга, ўқиш-ўқитиш ишларига эътиборни кучайтириш керак. Нутқ маданияти ва услубияти. Нутқнинг услубий турлари. Ҳозирги илмий адабиётларимизда нутқ маданияти ва стилистика (услубият), асосан, қўшиб талқин қилинади. Баъзи ҳолларда бу икки тушунча бир-бири билан қориштириб юборилади, улар орасидаги фарқ лўнда, аниқ ажратиб берилмайди. Юқорида нутқ маданияти тушунчасига тўла аниқлик киритилди ва унинг моҳияти очиб беридди. Стиль сўзи грекчадан олинган бўлиб, ёзиш учун ишлатиладиган учи ўткирлаштирилган таёқчани билдириши бизга маълум. Қадимги римликлар, грецияликлар стилга кишиларни ишонтириш санъати сифатида қараганлар. Стиль сўзининг асл моҳияти ҳозирги кунда ҳам ана шу изоҳлардан унча узоқлашгани йўқ. Фақат кейинги даврдаги

талқинларда вазифавий стилга (аслида услуб ўшадир) кўпроқ талқин бериб юборилган: услуб (стиль) нутқнинг жамият ижтимоий фаолияти маълум томони би лан боғланган ўзига хос луғати ва бошқа хусусиятларига эга бўлган кўриниши бўлиб, нутқнинг худди шундай бошқа турларидан ўз ички хусусиятлари билан тафовут қилиб туради. Стиль сўзи билан услуб сўзларининг асосий маънолари эса ҳозирги кунда бир-бирига тенгдир: ёзувчининг ўзига хос услуби (ёки тили); бадиий услуб (бадиий стиль) каби. Хулоса қилиб айтганда, ҳозирги кунда тил услублари қуйидаги турларга ажратилади: 1. Сўзлашув нутқи услуби (алоқа-аралашув функцияси). 2. Илмий услуб. 3. Расмий иш қо ғ озлари услуби (хабар, ахборот бериш). 4. Публицистик услуб. 5. Адабий, бадиий нутқ услуби (тилнинг таъсир қилиш, тарғибот-ташви - қот ораси). Ўқитувчи нутқи масаласи янги материални баён этганида нафақат ўқувчиларга билим бериш, уларда ушбу билимларга қимматли-манфаатли муносабатни шакллантириш, ўз хатти ҳаракатларида йўриқнома сифатида эхтиёжига айлантириш, ўз ишончларига асос қилиб олишдир. Ўқитувчи бу масалани ечади, қачонки ўнинг нутқи нафақат ахборот бериш, ўқувчилар онгига ҳис-тўйғуларига таъсир этиш, уларни фикр юритишга, яхши хатти ҳаракатларга чорлашдир. Энди мантиқий занжирни тузиб чиқамиз, ўқитувчи билимларни баён этишида нутқ масалаларини улар натижалари билан муносабатида аниқлаймиз. Ўқитувчининг ахборот бериш, таъсир этиш, хатти ҳаракат- нутқи масалалари ривожлантириш билимларга ларга ўндаш, муносабатни билим асосида

шакллантириш ҳаракатга ўндаш Ўқувчилар билан интеллектни билимларни билимларни ўқитувчи нутқини бойитиш англаш, уларни ўз хатти ҳаракат- қабул этиш шахсий қимматлик ларида йўриқнома натижалари сифатида қабул сифатида қўллаш этиш Жамиятимизни демократизациялаш асосида қайта қўриш жараёнида коллеж ўз тағдири ва атрофидаги одамлар тағдири учун шахсий маъсулиятни сезадиган фуқароларни тарбиялаш учун шароитларни яратиши лозим. Гуманистик муносабатлар билан бойитилган ҳамкорлик, ҳамижодий- лик, ҳамдустлик, давлати ва ўз тағдири эгаси, ҳар тамонлама ривожланган шахсни, фуқарони тарбиялайдиган йўлларини аҳтариш коллежда маҳсулли мулоқот асосидир, Ушбу жараённи қуйидагича акс эттириш мумкин (шакл 1га қаранг). Шакл 1. Жамият Коллеж Жамиятни қайта қўриш Педагогик жараёни иштироқ- чилари орасида муносабатларни гуманизациялаш Демократизация лаш ҳамкорлик : ўқитувчи — ўқувчи ўқитувчи — педколлектив ўқувчи — ўқувчи

Хўжайин п озиция си Ҳар бир ўқувчининг шахсий маъсулияти, ҳар тамонлама ривож. Нутқ одоби тўғрисида мутафаккирлар қарашлари (Алишер Навоий, Маҳмуд Қашғорий). Сўз инсонни хайвондан жудо айлади, дейдилар хазрат Алишер Навоий. Бир тасаввур қилиб кўринг-а, сўзсиз аҳволимиз не кечарди. Сўзлаш қобилияти-нутқ борки, одамлар бир-бирлари билан муомала қилади- лар, мулоқотда бўладилар, фикр баён этадилар, бир-бирларини тушунадилар ёки рад этадилар. Дардга дармон бўладиган ҳам шу сўз, турмушга оғу сола- диган ҳам худди шу сўз! Сўзнинг хили ва тури кўпдир: ширин сўз, дагал сўз, беодоб сўз, қочирим сўз, ҳикматли сўз, гап-сўз, табрик сўз, миш-миш, иғво, келинчак алласи, она дуоси, ота олқиши, илтимос, буйруқ, ваъда, лафз, азму қарор, йигит сўзи. Одамнинг биринчи сўзи чақалоқнинг ингаси, сўнги сўзи – алвидодир Дарҳақиқат, сўз одамнинг бешикдан то тобутга қадар бир умрлик йўлдоши. Сўзсиз инсон жамияти, маъновий ҳаёт йўқдир. Деярли барча маҳлуқотда тил бор. У иссиқ-совуқни, таoм-маззани билувчи, овқатланишда иштирок этувчи аъзо. Одамда эса булардан ташқари нутқ товушларини ҳосил қилади, яъни инсоннинг сўзлаш қобилияти тил орқали амалга ошади. Ер юзида қанча миллат, ҳалқ элат, қабила бўлса, шунча тил бор.Тилсиз ҳалқ йўқ. Халқсиз эса тил бўлмайди. Булар эгизак тушунчалардир, биридан айриб бўлмайди, уларни айриб қўйилса, иккиси ҳам ўзлигини йўқотади. Ҳалқ бошқа бир ҳалққа қўшилиб кетади, унинг тили эса ўлик тилга айланади. Кези келганда шуни айтиб ўтишни лозим кўрамизки, биргина тил сўзи инсонни ҳам тилимизнинг нақадар бой ва сержило эканини яққол кўриш мумкин. Ер юзидаги барча ҳалқларнинг тиллари, уларда миллионлаб одам гаплашадими ёки атига бир-икки минг киши сўзлашадими, бундан қатъий назар, ўзлари учун азиз ва кераклидир. Тилни кам сонли элат гаплашар экан деб камситиб ёки бўлмаса, кўп сонли миллатнинг тили экан деб улуғлаб

бўлмайди. Бунда сон жиҳатини мезон қилиб бўлмайди. Ҳар кимники ўзига, ой бўлиб кўринади кўзига-да! Лекин дунёда жуда тараққий этган, бой жаҳоний тиллар ҳам бор, энди тетапоя қилаётган тиллар ҳам йўқ эмас. Бу ўша тилларнинг соҳиби бўлмиш миллат ёки элатларнинг тадрижий равнақи, босиб ўтган тарихий йўли, инсоний жамиятнинг қайси бир тараққиёт босқичида экани, иқтисоди, маданияти, фани ва маънавияти ҳамда шу каби омилларга боғлиқдир, албатта. Бизнингча, лоқал биргина она алласи мавжуд бўлган тил ҳам яшашга ҳақлидир. Биз ўзбеклар учун эса ўз она тилимиз бўлмиш ўзбек (туркий) тили азизу - маoтабардир. Ҳар бир миллат ўз она тил и ва адабиётини билиши борлигини кўрсата - диган ойна. Миллий тилни йўқотм оқ миллатнинг руҳини йўқотм оқ дир. Биз Туркистонликлар миллий тилни сақлам оқ бир тарафда турсин, кундан-кун унитм оқ ва йўқотм оқ дадирмиз. Тилимизнинг яр и мига арабий, форсий уланган камлик қилиб, бир четига рус тилини ҳам ёпишдурмоқдадирмиз. Дуруст, бизларга ҳукуматимиз бўлғон рус мисолини билм оқ ҳаёт ва са вод имиз учун ош ва нон каби кераклик нарсадир. Лекин ўз ери д а ишлатм о к ва сўзлам о к лозимдир. Зигир ёғи сол и б, мошқичири каби қил и б, аралаш-қуралаш қилм о к тилнинг руҳини буз иш д и р. Ёҳуд бизга на бўлди? Боболаримиз йўлида н чиқуб кет ди к. Яхши қўшнингдан олгунча, ёмон уйингдан қидир: - демишлар. Боболаримизга ет и шг а н ва яраган муқаддас тил ва адабиёт бизга хеч камлик қилмас. Ўз уйимизни қидирсак ва ахтарсак, йўқолган парини ҳам топармиз. Пайғамбаримиз: «Эрларда жамол инсон ва тилдир» - демишлар. Умумий миллий тилни саклам о к ила борабар хусусий оғиз орасидаги тилни ҳам сақлам о к лозимдир. Чунки сўз инсоннинг даража ва камайиш, илм ва фазлини ўлчаб кўрсатадурган тарозусидир. Ақл соҳиблари кишининг дилидаги фикр ва ниятини, илм ва қувватини, қадир ва қийматини сўзлаган сўзидан билурлар. «Қуруқ сўз қулоққа ёқмас»- демишлар. Шунинг учун! «Кўп ўйла, оз сўзла», - демишлар.

Тилларнинг энг яхшиси сўзга уста тил, сўзларнинг энг яхшиси бўлиб, охирини ўйлаб сўзлаган сўздир. Ширин суханлик, инсон фаолиятини асосий омиллардан бири ҳисобланади. Чунки унинг ақл-саҳовати, фикр-туйғулари, билими ва маданияти, савияси, тафаккури м аълум даражада, сўзда ифода этилади. Яхши сўз билан кишиларнинг ишончи, қалбини эгаллаш мумкин. Яхши сўз ҳаётнинг қуроли бўлиб, унда олам-олам ма ъ но ётади. Сўз тилнинг таянчи ҳамда гўзаллигидир. Сўз юз ва кўз, тилнинг кўрки ҳисобланади. «Сўзнинг отаси ақл, онаси тил» дейишади кексалар. Муомала маданиятида сўз ақлдан куч, тилдан ихтиёр олади. Тил шундай кучга эгаки, суяксиз бўлса да тебратади. Одамнинг одоби аввал унинг тили, кейин сўз и орқали билимида кўринади. Одоб доирасидаги муомала маданиятини ўзлаштирган кишиларга фаросатли, фихмли, одобли, ақлли, эс ҳушли, маданиятли деб баҳо берамиз. Қур o ни Каримда инсоннинг айтадиган сўзини ҳар бир хати харакатини, қиладиган ишини тартибга солувчи қа то р хукумлар бор. Ислом ме ъ ёр, мезон ва мутаносибликни муштарак этувчи бир манзилга , инсоннинг оғзидан чиқадиган ҳар бир калимани муайян асослар билан изга солади. Қур o ни Каримда у бирон бир калимани сўзлай бошлар экан, ёнида унинг сўзларини тафтиш қилувчи назоратчи туради деган оят мавжуд. Оятнинг мазмуни шундан иборатки, оғиздан чиқаётган ҳар қандай сўзлар одамлар орасида тезлик билан ўз баҳосини олади. Шундай экан, инсон ёқимли, фойдали зарурий мавзуларда сўзламоғи, беҳуда ва ма ъ носиз сўзлардан эҳтиёт бўлмоғи лозим. Хадису шарифда та ъ кидланишича: сўзнинг фойда зарарини уйлаб сўзлаган киши одамлар олдида буюк ўрин олган каби О ллоҳ таолло қошида ҳам марҳама т га тегишли одам бўладилар. Ақли бор одам ҳар вақт ўзига зарар келтирадиган сўзлардан сақланур. Мусулмон одам, ўзини О ллоҳга топширган киши ёлғон сўзлашга йўл қўймас.

Ўзига фойдали, зарарли бўлишига қарамасдан ҳар вақт тўғри сўзлар. Ёлғон сўзламоғлик қўлидан иш келмайдиган тубан кишилар о датидир. Тўғри сўзлайдиган одам ўз ишини ўзи бажарувчи, иш иг а со д иқ турувчидир. Шунинг учун у ва ъ да қилса, ва ъ дасини амалга оширур. Ҳар хил гапларда алданиб ва ъ дасини бузмас. Алишер Навоий «Хайратул Аброр» асарида шундай деб ёзадилар. Сўз гавҳарининг шарофати шунчалар юксакки, гавҳардек қиммат баҳо нарса ҳам унга садаф бўла олмайди. Сўз жон бўлиб, руҳ унинг қолипидир. Тан и да руҳи бор одам зоти унга эҳтиё ж сезади. Алишер Навоий яна шундай дейдилар: Ақлли одам ёлғон гапирмас, аммо барча рос т гапни ҳам айтавериш ҳам тўғри эмас. Бировнинг кўзи ғилай, ногирондир , аммо у айбдор эмас. Бировни ноҳақ хижолатга солмоқ ўз нодонлигини исбот қилмоқ ва бир кўнгилни оғритмоқдир. Буюк мутафаккур Маҳмуд Кашғ а рий ҳам сўз кудратини юксак баҳолаб, инсон тили орқали, ўзининг яхши ва ёмон фазилатини намоён этади, ўзаро муносабатлар жараёнида шахс сифатида шаклланади; - деб та ъ кидлаган эдилар. Ота-боболаримиздан мерос бўлиб қолаётган яхши сўз кишиларни бир- бирларига яқинлаштиради. Ёмон сўз эса дўстни душманга айлантиради. Инсонлар ўртасидаги фитна-низо уйғотади. Сиз суҳбатдошингизнинг қандай одам эканлигини сўзидан билиб оласиз. Сўз энг жоҳил кишиларни юмшата олиш, одамларни хайрли ишларга чорлаш кучига эга. Бундан кўриниб турибдики, ҳар бир инсон биров билан гаплашаётганда ниҳоятда уйлаб гапириши, имкониятига қараб ва ъ да бериши муҳим аҳамиятга эга. Шу борада яна бир бор Алишер Навоийнинг қуйидаги фикрларини келтириш мақсадга мувофиқдир. «Тилга ихтиёрсиз – элага эътиборсиз». Кўп сўйловчи валдироқ тунда н тонг отгунча хурийдиган итга ўхшайди. Тили ёмон киши кўп нинг кўнглига жароҳат етказгани каби, ўз бошига ҳам офат етказади. Имкони бор хар бир яхшилик сўз орқалидир деб та ъ кидлайди.

Демак, ширин муомала ҳар бир кишига қувонч, беморга малҳам ва нажот бағишлайди, совуқ сўз эса одамни хаста қилиши мумкин. Шуни унутмаслик керакки, муомала маданиятини эгаллаган киши эл юрт олдида обрў ли бўлади. Ширин сўз ҳар биримиз учун ҳам қарз, ҳам фарз бўлиб қолсин. Ҳалқимизнинг айтилган сўз отилган ўқ , оғиздан чиққан сўзни от билан қувиб етолмайсан каби нақи л ларига амал қилиб, ўйлаб муомалада бўлайлик. «Сўзнинг дами қиличдан ўткир» – дейди ҳалқимиз. Шундай экан, хеч бир инсоннинг қалбини тиғ билан тилмайлик. Аксинча, ширин су ҳ анлик, ҳалоллик, иззат икромни ўз жойига қўяйлик. Ширин сўз илонни инидан чиқарганидек, мулойим сўз вахшийларни улфатга айлантиради. Тил фикрни шакллантириш ва уни юзага чикариш, бировга етказиш учун имконият сифатида ўқитувчининг онгида мавжуд. У м аълум бир сўзлар, қўшимчалар, уларнинг ўзаро бирика олиш имкониятлари ва бирикиш натижалари ҳақидаги қонун қоидалар мажмуасидир. Тил асосий қонун қоидалари, зарур бирликларни , нутқ товушлари, қўшимчалар, сўзларни, уларнинг бирикиш қонун қоидаларини ўқитувчи жамиятдан тайёр ҳолда қабул қилади. Уларни ўрганиш учун мактабда ўқиш зарур эмас. Умрида мактаб кўрмаган одамлар ҳам тилни ҳаёт, турмуш, жамият талаблари асосида ўзлаштирадилар. Лекин ички имконият сифатида аниқ бир фикрни хилма-хил усул ва воситалар ёрдамида юзага чиқариш имкониятини беради. Тилнинг бундай имкониятлари беҳат хилма-хилдир. Ме ъ ёр мана шу имкониятларни ғалвирдан ўтказувчи омилдир. Ме ъ ёр жамиятда м аълум бир мақсадни кўзлаган холда тил имконият - ларидан фойдаланиш учун кўрсаткичлар мажмуасидир. Ме ъ ёрнинг олий кўриниши миллий адабий тил услублари, мезонларида ўз аксини топади. Миллий адабий тил эса фақат м аълум бир услубий кўринишдагина юзага чиқади.

Нутқ тафаккур махсули . Шунинг учун она тили таълими олдига қўйилган яна бир муҳим талаб ўқитувчилар тафаккурини ривожланти - ришдир. Фикрни баён қилиш тафаккур ва тил орқали амалга ошади. Уларнинг ўзаро муносабати жуда мураккаб жараёндир. Тафаккур ташқи оламнинг киши миясида акс этишининг олий шакли бўлса, тил тафаккурни м аълум бир шаклга солиб сўзлар, сўз бирикмалари ва гаплар билан ифо - далаш воситасидир. Тафаккур қанча ривожлантирилса, ўқитувчининг фикр баён қилиш маҳорати ҳам шунча юқори бўлади. Нутқ маданияти жуда катта ва кенг соҳа бўлиб, кимга, нимага, қачон, қаерда ва қандай сўзлашгача бўлган барча нутқий жараёнларни ўз ичига олади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. «Ахлоқ – одоб сабоқлари» Улфат Махкамов «Фан» –1994 й. 2. «Дил ажойиботларининг шархи». «Камолат» Муҳаммад Абу Ҳамид Ғаззолий. – Т.1990 йил 199 бет. 3. «Аждодлар ўғити». – Т. «Чўлпон» 1991 йил 118-бет. 4. «Нутқ ўстириш машғулотлари» А.Ғуломов, Б.Қобилова. – Т. «Ўқитув-чи» 1995 йил. 1. Махкамов У., Тилабова Н., Тилабоева Ш. “Педагогик маҳорат” Ўқув қўлланма. – Т.2003 йил. 2. Султонова Г. “Педагогик маҳорат” Маърузалар матни. – Т. 2001йил.

Похожие

Ўқитувчи нутқининг техникаси

Ўқитувчи нутқи маданияти, нутқ маданияти ва услубияти

Тил ва нутқ. Тил бойлиги. Тил маданияти. Тил хатоси

Нотиқлик ва нутқ маданияти бошқарув жараёнидаги муҳим восита сифатида

Ўқитувчи