Ўқитувчи - Педагогиka - Рефераты

Ўқитувчи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Ўқитувчи Р Е Ж А: 1. Ўқитувчининг жамиятдаги ўрни ва аҳамияти. 2. Ўқитувчи ёшларга таъли-тарбия берувчи киши. 3. Ўқитувчининг педагогик фаолияти. 4. Педагогик қобилият ва мақсад ҳақида тушунча. 5. Ўқитувчининг касб сифатлари.

Республикамиз ҳукумати халқ таълими соҳасида ўртага қўяётган вазифаларни бажариш кўп жиҳатдан ўқитувчига боғлиқ. Янги иқтисодий сиёсатга ўтиш шароитида таълим-тарбиядан кўзда тутилаётган мақсадларга эришиш, ўқувчиларнинг хилма-хил фаолиятини уюштириш, уларни билимли, одобли, эътиқодли, меҳнатсевар, маънавий баркамол инсон қилиб ўстириш ўқитувчи зиммасига юклатилган. Бу ҳақда И. А. Каримов “Баркамол авлод орзуси” асарида: “Билимга чанқоқ, истеъдодли ёшларни топиб, уларни Ватанга фидоий инсонлар қилиб тарбиялаш муқаддас вазифамиздир”, - деб таъкидлангани бағоят ўринли. Ўзининг фидокорона меҳнати билан ёш авлодни ўқитиш ва тарбиялаш сифатини оширишга катта ҳисса қўшаётган ижодкор ўқитувчилар сони йил сайин ортиб бораяпти. Мактабларда “методист ўқитувчи”, “катта ўқитувчи”, “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ўқитувчи”, “Ўзбекистон халқ ўқитувчиси”, “Ўзбекистон қаҳрамони” унвонларига сазовор бўлган ўқитувчилар сони ортиб бормоқда. Ўқитувчиларнинг шарафли қийин ишининг эътирофи сифатида И.А.Каримовнинг “Ўз-ўзига, эл ишига бағишлаган, инсон тарбиясига жон тиккан олижаноб ўқитувчиларни, мўътабар муаллимларни бундан буён ҳам бошимизга кўтарамиз”, деб билдирган эътирофи, ҳурмати ҳар бир ўқитувчини тўлқинлантиради. Ўзбекистоннинг истиқболи кўп жиҳатдан ўқитувчига, унинг савиясига, тайёргарлиги, фидойилигига, ёш авлодни ўқитиши ва тарбиялаш ишига бўлган муносабатига боғлиқ. Сўнгги йилларда педагогика коллежларида ўқитувчилар тайёрлашни такомиллаштиришига қаратилган кўплаб амалий ишлар олиб борилмоқда. Чунончи бўлажак ўқитувчиларнинг касб тайёргарлигини кучайтириш, ихтисосига доир фанлар чуқур ўрганиш ва педагогик маҳоратни эгаллаш мақсадида “Педагогик маҳорат” курсини фан сифатида ўрганилиши, назарий билимларни амалиётда қўллашга ўтиш масаласига эътибор кучайди.

Шунингдек, бўлажак ўқитувчиларга педагогик, рухшунослик, методикасига доир фанларни ўргатиш кўлами янада кенгаяди. Ўзбекистон республикасининг кадрлар тайёрлаш миллий дастурида узлуксиз таълимни амалга ошириш ғояси ўқитувчи кадрлар тайёрлашга амалий ёрдам кўрсатмоқда. Шу муносабат билан ўқитувчилар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш иши давлат сийсати даражасида кўтарилади. Бу тадбирлар университет ва педагогик инсититутларнинг махсус факулътетларида, малака ошириш инсититутларида самарали амалга оширилмоқда. Ўқитувчилик шарафли, лекин жуда мураккаб касб ҳисобланади. Бу тўғрисида ўқитувчилик касбининг ёш авлодни шакллантиришдаги ўрни ва аҳамиятига бобомиз А.Н.Фаробий шундай фикрни “Бахт-саодатга эришув ва туғма қобилиятларнинг ривожланиши ўз- ўзича бўлавермайди, балки бу масалада қандайдир бир муаллим ёки рахбарга мухтожлик сезилади.” Ҳақиқатдан ҳам ўқувчилардаги қобилиятларни ривожлантиришда ва тарбиялашда муаллимнинг хизматлари беқиёсдир. Яхши ўқитувчи бўлиш учун педагогик назарияни эгаллашнинг ўзи етарли эмас. Чунки педагогик назариядан болаларни ўқитиш ва тарбиялаш ҳақида умумий қоидалар, умумлаштирилган методлар баён этилади. Бу тўғрида рус машхур педагоги А.Н.Толстой “Агар ўқитувчи фақат ишига ҳавас қўйган бўлса, у яхши ўқтувчи бўлади. Агар ўқувчи фақат ота, онаси каби ҳавас қўйган бўлса, у олдинги ўқитквчидан яхшироқ бўлади. Борди-ю, иккала хислатни ўзида мужассамлаштирса, у ҳолда у мукаммал ўқитувчи бўлади,”деб жуда ўринли таъкидлаб ўтган. Ҳақиқатдан ҳам ана шу икки фазилатни ўзида мужассамлаштира олган ўқитквчи баркамол инсонни тарбиялай олади. Афсуски ҳамма ўқитувчилардан ана шу қимматли сифат баъзан шаклланмаган бўлади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон давлатининг барча мактабларда ишлайдиган ўқитувчи:

Педагогик фаолиятнинг обрў эътиборини ва ижтимоий мақомини ошириш юзасидан давлат сиёсати рўёбга чиқарилади.Таълим олувчиларнинг ва педагогларнинг ўқиши соғлиғи ва дам олиши зарур шароитлар яратилади; 4.2 Педагог ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш. Педагог кадрларнинг малакасиини ошириш ва уларнинг қайта тайёрлашнинг замон талабларига мослашувчан, таълимнинг юқори сифати ва барқарор ривожланишни кўзловчи тизими вужудга келтирилди. Педагог кадрларни илдам қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш, рақобатбардош даражада уларнинг касб сифатини қўллаб-қувватлаш таъминланади, ва ҳоказо. Педагог фаолияти. Ўзбекистон республикасининг таълим тўғрисидаги Қонунида: “Тегишли маълумоти, касб тайёргарлиги бор ва юксак ахлоқий фазилатларга эга бўлган шахслар педагогик фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқига эга”,-деб таъкидланади. Ҳақиқатдан ҳам тегишли маълумотга эга бўлган, касб тайёргарлиги бор, юксак ахлоқий фазилат соҳиби бўлган сабр-тоқатли, меҳнатсевар, тиниб-тинчимас киши педагогик фаолияти билан шуғулланади. Бу ҳақда машҳур педагог К.Д.Ушинскийнинг тарбиячилик санъати шундай хусусиятга эгаки деярли барча таниш ва тушунарли, баъзиларга эса жуда осон иш бўлиб туюлади-одам бу иш билан назарий ва амалий жиҳатдан қанчалик кам таниш бўлса, унга бу шанчалик тушунарли ва осон бўлиб кўринади. Деярли ҳамма тарбия сабр тоқатни талаб этишни эътироф этишади, айримлар бунинг учун туғма қобилият билан малака, яъни кўникма керак деб ўйлайдилар; лекин жуда кам одам сабр-тоқат, туғма қобилият ва малакадан ташқари яна махсус билимлар кераклиги ҳақида ишонч ҳосил қилишди”, - деб таъриф бериши ўқитувчи меҳнатининг машаққатлигиданлигини англатади.

Педагогик фаолият ёш авлодни ҳаётга, меҳнатга тайёрлаш учун халқ олдида жавоб берадиган, ўқувчиларга таълим-тарбия беришга махсус тайёрланган одамларнинг меҳнат фаолиятидир. Ўқитувчи фаолияти инсон шахсини шакллантиришга қаратилган. Ўқитувчиликни ўрганаётган ёшлар аввало ўқитувчининг ўзига хос хусусиятларини билиши керак. У қуйидагилардан ташкил топади: 1. ўқитувчи шахсининг хусусиятлари; 2.ўқитувчининг руҳий педагогик тайёргарлигига қуйиладиган талаблар; 3. махсус тайёргарликнинг мазмуни ва ҳажми (амалий); 4. ихтисосига доир методик тайёргарлик. Ўқитувчи шахсининг хусусиятлари: ғоявий соҳада: мафкура, илмий дунёқараш ва эътиқод; ижтимоий эҳтиёж ва ахлоқий-маънавий бойликни тушуниш; ижтимоий ва фуқароли бурчи ва масъулиятини англаш; ижтимоий-сиёсий-касбий фаоллик. Педагогик касби соҳасида: ўқувчиларни севиш ва улар билан ишлашга қизиқиш, касбни севиш, руҳий-педагогик билмдонлик, зийраклик ва кузатувчанлик; педагогик назокатлилик (хушмуомилалик); педагогик тасаввур, тафаккур; ташкилотчилик қобилияти; ҳаққонийлик, ҳалоллик, самимийлик, ҳаромдан хазар қилишлик, вазминлик, ўзини тута билишлик, касбга лаёқатлилик, қатъийятлилик, мақсадга интилувчанлик, курашувчанлилик ва меҳнатсеварлик ва ҳоказо. Ўқитувчининг педагогик маҳоратга эга бўлиши Муваффақиятли ишлаш учун ҳар бир ўқитувчи педагогик маҳоратга эга бўлиши зарур . Педагог маҳорат эгаси оз меҳнат сарфлаб, катта натижага

эришади. Педагогик қобилият фаолият натижасида пайдо бўлади ва ривожланади . Малака ва уддабуронлик машқ, ўқиш натижаси ҳисобланса, қобилиятнинг ривожланиши учун эса яна истеъдод, лаёқат, зеҳн ва инсон асаб тизимида анатомик- физиологик жиҳатдан уни ташкил қиладиган бош мия бўлмоғи зарур. албатта бу ҳар бир инсонда мавжуд. Ана шу табиий борлиқда, заминда қобилият деб деб аталувчи руҳий хусусият тараққий этади. Педагог фаолиятнинг самарали бўлиши учун ўқитувчида қобилиятнинг қуйидаги турлари мавжуд бўлмоҚи ва тарбияланмоғи даркор: билиш қобилияти, тушунтира олиш қобилияти, ташкилотчилик қобилияти, нутқ қобилияти, обру орттириш қобилияти, тўғри муомила қобилияти, келажакни ёки мўлжални ола билиш қобилияти, диққатни тақсимлай олиш , маданиятли ва маънавиятли бўла олиш қобилияти, ўқувчиларни сева олиш қобилияти, таъсир кўрсата олиш қобилияти, ишонтира олиш қобилияти, ўзини тута олиш ва бошқариш қобилияти ва ҳоказо. Билиш қобилияти - фаннинг тегишли соҳаларига оид (математика, она- тили, кимё ва ҳоказо) қобилият. Бундай қобилиятга эга ўқитувчи фанни ҳажмда эмас, балки анча кенг ва чуқур, мукаммал билади, унга бу фан қизиқ, у илмий тадқиқот ишларини ҳам билади. Тушунтира олиш қобилияти -ўқитувчининг энг муҳим қобилиятидир. У ўқувчиларга тушунарли қилиб баён эта олиш, умуман таъсир кўрсата олишдир. Унда ўқувчилар руҳиятини, қизиқишини, ҳаракатини, кечинмаларини, ҳолатини, нима билишини ёки билмаслигини, уни юзага келтирувчи сабабларини, уни бартараф этиш йўлларини, чарчаганганини, дам олишга имкон яратишни ва билишга даъват этиши шошмаслиги каби кўникмаларни вақтида, жойида хатосиз бажара олиши назарда тутилади. Кузатувчанлик қобилияти -ўқувчининг ички дунёсига кира олиш қобилиятидир. Бундай ўқитувчининг ўқувчининг психологиясидаги кўз илҚамас ўзгаришларни ҳам тез пайқай олади. Бу ҳақда В.А. Сухомлинский “ҳар бир бола-нодир бир дунёдир”, - деганда ҳақ эди.

Нутқ қобилияти - нутқ ёрдамида ўзининг таълим-тарбияси мақсадини ўқувчиларга англатишда ўз фикр ва туйғуларини аниқ, равшан, содда адабий тилда (соф) ифодали олиши тушинилади. Ўқитувчи ўргатаётган материални ўзлаштиришда асосан қайси ибораларга, ғояларга, энг муҳим қоида ва йўналишларга ўқувчилар эътиборини ўз сўзлари билан ром эта олиш ниҳоятда муҳим. Ўқитувчининг нутқи аниқ, жонли образли, таъсирчан, талаффузи ёрқин, ифодали, ҳис-ҳаёжонли, унда стилистик ва фонетик нуқсонлар бўлмаслиги шарт. Ташкилотчилик қобилияти -биринчидан, ўқувчилар жамоасини уюштира олиш, жипслаштириш, муҳим вазифаларини бажаришга рухлантириш, йўл-йўриқ кўрсата олиш, иккинчидан ўз ишини (дарсини, тарбиявий ишини) мақсадга мувофиқ ташкил этишни назарда тутиш. Энг муҳим вақтдан унумли фойдалана олиши жуда муҳим. Обрў орттира олиш қобилияти - ўқувчиларга бевосита эмоционал - иродавий таъсир кўрсатишдир. Обрў унинг фанни яхши билиши, тушунтира олиши, рағбатлантира олиши, жазолай олиши(одил), мехрибонлиги, ўқувчини тушуниши, муомаласи ва мехнати билан шаклланади. Унинг қалби самимий, пок, ҳалол бўлмоғи шарт. Тўғри муомала қила олиш қобилияти - ўқувчилар қалбига тўғри йўл топа олишини белгиловчи муомала, муносабатлар йиғиндиси дейиш мумкин. Ундан ўқитувчининг муомаласи самарасини ўқувчи шахсига ҳурмати белгилайди десак тўғри бўлади. Олдиндан кўра билиш қобилияти - ўз ва ўқувчилар ҳаракатининг, фаолиятининг оқибатини кўра билишни, олдиндан илғай олиши, билиши, яъни педагогик кўра билиши назарда тутилади. Масалан, икки ўқувчи жанжаллашган пайтда қайси бирининг айбдорлигини аниқлаш ва ҳоказо. Диққатни тақсимлай олиш қобилияти -ўқитувчи учун диққатнинг барча хусусиятлари - ҳажми, кучи, кучувчанлиги, сафарбарлиги, тезлиги

кабилирнинг тараққий этиши билан изоҳланади. Энг муҳими ўқитувчи доимо педагогик фаолиятида ўзи бажараётган (баён қилаётган фикр, сўз, ғоя) ишига ва уни тинглаётган ўқувчиларнинг бутун ҳатти-ҳаракатлари, ҳолатларига ўз диққатини тақсимлай олишга эътиборини қаратмоғи шарт. Бунинг уддасидан чиқа олмаса, ҳақиқий ўқитувчи бўла олмайди. У хоҳлаган вақтда тўхташи ва хоҳлаган вақтда ўз фаолиятини давом этиши шарт. Таъсир кўрсата олиши қобилияти -бу қобилият ўқитувчининг энг асосий қобилиятидир. У таъсир кўрсатиши учун ўқувчисини ва ўша пайтдаги ўқувчининг ҳолатини, қалбини яхши билмоғи даркор. Ўқитувчи ўқувчига таълимий-тарбиявий таъсир кўрсата олмаса, унинг барча ҳаракатлари зоя кетади. Ўқитувчи иложи борича ижобий томондан ўқувчига таъсир кўрсатсин. Ёмон таъсир кўрсатса, албатта уни йўқотишни кейинчалик амалга ошириши керак бўлади. Юқоридан таъкидлаб кўрсатилган бошқа қобилиятларни ҳам ўқитувчи ўзида шакллантириши унинг педагогик фаолиятини самарали олиб боришни таъминловчи шартлардан саналади. Бу шартларни ўқитувчи назарий жиҳатдан англаши ҳамда амалиётда камчиликларсиз яъни педагогик қоидалар асосида қўллай олиши ниҳоятда муҳим. Тарбиячининг маҳоратини (мукаммаллигини) тубандагилар ташкил этади: Турли педагогик шароитда (вазият) жамоа ва айрим ўқувчилар дунёсида содир бўлган воқеаларни тўғри қабул қилиш кўникмаси; “мақсад- восита-натижа” ларни таққослаб таҳлил қилиш кўникмаси; талаб қилиш ва ишонтира олиш кўникмаси; тезда мўлжални олиш ва диққатни йўналтира олиш кўникмаси; болалар билан ўйнай олиш қобилияти; вазиятга ҳар томонлама тўғри баҳо бериш кўникмаси;ранг-баранг педагогик асосларидан (далиллар) энг муҳимларини ажрата олиш кўникмаси; тасодиф далилдан асосийсини аниқлаш кўникмаси; бир ва ҳар хил вазиятларда таъсир кўрсатишнинг турли-туман усулларидан фойдаланиш кўникмаси; ўз

кайфияти, ҳиссиёти, гапи (ҳаракатлари), юз (афт), ҳаракатларини аниқ кўрсата олиш малакаси. Ўқитувчининг касбий сифатлари. “Эскини ўзлаштирган ва янгини тушунишга қодир инсонгина тарбиячи бўла олади” Эътиқод одоб, фуқаролик бурчини англаш ўқувчининг асосий сифатларидан биридир. Болаларга меҳр-муҳаббат унинг энг муҳим фазилатидир. Унинг муҳим фазилати кўпчилик билан муомила қила олишдир. Ўқитувчининг одоби, маданияти юксак бўлсагина одамларга нисбатан меҳрибон, саҳоватли бўла олади, уни ҳамма ҳурмат қилади. У педагогик этиканинг нормаларини ўзлаштириб олиши, тажрибада қўллаши, ўзининг дунёқараши ва ахлоқий тажрибаси билан таққослаш лозим. Бу ахлоқий эътиқод ўқитувчининг дарс бериш жараёнида, тарбиявий ишларда, ўқувчилар ва бошқалар билан муносабатларда, муомиласида, кундалик турмушда ўзининг шахсий намунаси билан ахлоқий (барча таркиблар бўйича) таъсир ўтказиш кўзга ташланади. Ахлоқ назариясида яхшилик энг муҳим категория ҳисобланади.Унда ўқитувчи ва ўқувчилар жамоаси манфаатларининг бирлиги, муаллим ва ўқувчи мақсадининг бирлиги акс этади. Яхшилик фазилати иккала томоннинг ҳам яхши ниятли, хайриҳоҳ, меҳрибон бўлишини тақозо қилади. Шахс ахлоқини характерлайдиган белгиларидан бири масъулиятдир. Унинг масъулияти - масъулият тушунчасининг бутун мазмунини сақлаган ҳолда муаллимнинг фаолияти ва таълим-тарбия жараёнининг аниқ

вазифаларини ҳам ўз ичига олади. Ўқитувчи зиммасига бола шахсини ҳар томонлама камол топтириш масъулияти юкланади. Муаллим синфда жамиятнинг вакили сифатида ўқувчилар жамоаси билан ёлғиз ўзи иш олиб боради. Педагогик одобга эга бўлган ўқитувчи, ўқувчилар орасида обрў қозонади. У қанчалик кўп обрў қозонса, таълим-тарбия моҳиятан шунчалик, самарали таъсир кўрсатади. Хуллас обрў ўқитувчилик фаолияти учун зарур хусусиятдир. Обрў унинг чуқур билими, юксак ахлоқий сифатлари, ҳаёт тажрибаси, илмий тадқиқот ва жамоат ишларида фаол иштирок этиши туфайли орттирилган, кўпчилик томонидан эътироф этилган таъсири, нуфузидир. В.А.Сухомлинский “...фақат инсонпарварлик, эркалатиш, меҳрибонлик орқалигина... ҳақиқий инсонни тарбиялаш мумкинлигига ишончим комил”, - деган. Педагогик фаолият ўз моҳиятига кўра ижобий характерга эга. Маълумки, инсон олдида булар муаммо тургандагина ижодкорликка эҳтиёж туғилади. Педагогик ижодкорлик манбаи - бу педагогик тажриба ва изланувчанликдир. У муаммоли вазиятларга бойдир. Илғор педагогик тажриба деганда биз ўқитувчининг ўз педагогик вазифасига ижобий ёндашишни, ўқувчиларнинг таълим-тарбиясида янги, самарали йўл ва воситаларни қидириб топишни тушунамиз. Илғор педагогик тажрибани ўрганиш, унга асосланиб янги педагогик ҳодиса ва қонуниятларни очиш ўқув-тарбия жараёнига яхши сифатли ўзгаришлар киритади. Ҳозирги замон фан ва техника тараққиёти ўқитувчининг ижодкор бўлишини, фаннинг муҳим муаммолари юзасидан эркин фикр юрита олиш, фан ютуқларини ўқувчиларга етказа олиши ва ниҳоят ўқувчиларни ҳам ижобий фикрлашга, тадқиқот ишларига ўргата олишини талаб қилади.

Касб маданиятининг энг зарур сифатлари: хушмуомилалик, эътиборли бўлиш, меҳрибонлик, ўз-ўзига талабчанлик, донолик, инсонпарварлик, меҳнатсеварлик, ўз касби ва бурчига садоқат, зиёлилик, мунозарага кириша олиш, мулоҳазали бўлиш, байналминаллик, тежамкорлик, яхши ва ёмонни тез фарқлаш, гўзаллик ва хунукликни ажрата олиш, мустақиллик, ўзгаларга ғамхўрлик қила олиш, бировларни тинглаш, фикрини бўлмаслик, иболи, иймонли бўлиш, тўғри, пок, ташқи ва ички гўзаллик, билимдонлик ва ҳоказо. Педагогик машқ Мактаб амалиёти тажрибасида педагогик фаолиятдаги баъзи жиҳатларни баҳоланг. Бундай ҳолатни типик ҳол деб ҳисоблаш мумкинми? Мактаб амалиётида ўқитувчилар меҳнатининг натижаси ўқувчиларга таълим тарбия бериш ва уларни ижтимоий ҳаётга тайёрлаш билан ҳал этилади. Аммо мактаб фаолиятида баъзан фақат номигагина ишлайдиган ўқитувчилар мавжудлиги умумий мақсадни амалга оширишга халал беради. Бу тоифадаги ўқитувчилар ўз истеъдод ва қобилиятларини ишга солишга ҳаракат қилишмайди. Ҳамда уларнинг меҳнат натижалари ҳам шунга яраша бўлади.

Адабиётлар: 1.Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005. 2. Султонова Г.А. Педагогик маҳорат. Т.:ТДПУ.-2005.-149 б. 3.«Педагогика» В.А.Сластёнин, И.Ф.Исаев, А.И.Ми ҳёнко, Е.Н.Шиянов. Москва. «Школғная пресса». 2004 4.Волжский А. Методика воспитателғной работў с молодежғю. – М. 2003. 5.Котов В. Воспитателғная работа в школе: опўт и проблемў. – СПб: Сев.сияние 2003. 6 .Тарбиявий ишлар методикаси. П.И.Рувинский. – Т. 1991 й.

Похожие

Ўқитувчи самарадорлиги ўқитувчи профессионаллигини мезони

Ўқитувчи психологияси

Ўқитувчи психологияси

Ўқитувчи нутқининг техникаси

Ўқитувчи профессиограмма ва психограммаси