Ўқитувчи профессиограмма ва психограммаси - Педагогиka - Рефераты

Ўқитувчи профессиограмма ва психограммаси

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Ўқитувчи профессиограмма ва психограммаси Режа: 1. Профессиографиянинг психологик асослари 2. Касб танлашнинг умумий масалалари 3. Ўқитувчилик касбининг умумий масалалари 4. Ўқитувчининг психологик портрети. Ўқитувчи шахсига қўйиладиган талаблар.

Профессиографиянинг психологик асослари Профессиографиянинг психологик асослари профессиография деганда касблар ва уларнинг бир - биридан фарқланувчи ихтисослар томонидан инсон оддига қўйиладиган талабларни баён қилиш мажмуаси тушунилади. Касб-кор (ҳунар) оддига қўйиладиган талабларни асослаш ва уларни баён қилиш ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, умумий ҳамда хусусий жабҳаларни ўзида акс эттиради. 1. Касб ва уни ихтисосликларининг психологик тавсифи. 2. Касб-корнинг (ҳунарнинг) мамлакат иқтисодиёти учун аҳамияти. 3. Касб ва ихтисосликнинг ижтимоий тавсифи. 4. Касбнинг ижтимоий психологик аҳамияти ва тавсифи: ёшларда унинг ижтимоий мавқеи (нуфузи), жамоанинг ўзига хос хусусиятлари, вертикал ва торизонтал бўйича шахслараро муносабатларнинг хусусиятлари. 5. Касбий фаолиятни муваффақиятли эгаллаш учун зарур билимлар ва кўникмалар кўламининг педагогик тавсифи (махсус мезонлар орқали касбий маҳорат аниқланади). 6. Педагогик жараённи такомиллаштириш юзасидан таклифлар, тайёргарлик муддатлари, тадбир - чораларнинг умумий тавсифи. 7. Меҳнат шароитининг гигиеник тавсифномаси. Касб бўйича меҳнат қилишга тиббий жиҳатдан таъқиқланувчи омиллар изчиллиги. Касбга психологик номутаносиблик, ёки касбий яроқсизлик. Ўзини ўзи фаоллаштириш ва идентификасиялаш. Касбнинг инсон олдига қўядиган мажмуаси психологик, ижтимоий, иқтисодий, техникавий ва педагогик жабҳаларни қамраб олади. Касб ва ихтисос асосларини егалловчи ёшлар шу фанларнинг барча талабаларига мослашиши орқали мутахассислик лаёқатини ривожлантира боради. Касб танлашга йўналтириш давлатнинг тадбир - чоралари тизимидан иборат бўлиб инсон томонидан танланади, ўз ҳаёт йўлининг илмий асосланганлигини таъминлашга хизмат қилади, у турмушда ўз ўрнини аниқлайди ва қуйидаги шаклларда амалга оширилади; мактабда касбий маълумотлар бериш; касб - ҳунар маорифи билан шуғулланиш: радио, телевидение, кино, матбуода ташвиқот қилиш; касб юзасидан маслаҳатлар; касбга саралаш (қобилиятига биноан); касбга мослашиш (адаптасиялаш).

Мазкур соҳада психологик изланишлар олиб борган К.К.Платонов муайян схема ишлаб чиққан бўлиб, у «Касб танлашга йўналтириш учбурчаги» деб номланиб ўзининг ихчамлиги билан бошқалардан ажралиб туради. Худди шу боис касб танлашга йўллашда, реориентасиялашда ундан унумли фойдаланиш мумкин. Касб танлашга йўналтириш учбурчагининг муҳим бир томони - бу ҳар хил касб - ҳунар эгасига нисбатан қўйиладиган талаблар юзасидан муайян билимнинг мавжудлигидир. Унинг иккинчи бир хусусиятли томони шуки, у ёки бу мутахассисликка нисбатан жамият (вилоят, шаҳар, туман)нинг меҳнат имкониятига эҳтиёжи бўйича билимлар мужассамлашганлигидир. Яна бир ўзига хос томони шундан иборатки, касбга йўналтирувчининг қунти, қобилияти, шахсий хусусиятлари бўйича билимлар умумлаштирилган бўлиб касбга танлашга оид барча жиҳатлар мажмуа ҳолига келтирилгандир. Касб танлашга йўналтириш учбурчаги шахснинг қизиқиши, майли, хоҳиши, ўзини ўзи баҳолаши, нуфузи кабиларга оид материалларни ўзида мужассамлаштиради. ЙЭ.А.Климов қарашларига биноан профессиграмма бу: 1) Сенсор каналларни юкламалаш, устивор сигналларнинг турлари фаолият жараёнидаги ахборотлар кўлами ва умумий хусусияти (кўриш, эшитиш ва бошқалар); 2) Ахборотларни сақлаш ва қайта ишлаш билан боғлиқ ақлий фаолиятнинг хусусияти; 3) Хотира, тафаккур ва нутқнинг қатнашуви айрим ҳаракатларнинг тавсифи; 4) Ишда, меҳнат фаолиятида асаб – психологик зўриқиш, тангликнинг мавжудлиги; 5) Диққатни бошқариш зарурати; 6) Ишда муваффақиятга элитувчи шахс сифатлари, фазилатлари; 7) Меҳнат фаолияти тузилишини тавсифловчи интеграл психофизиологик кўрсаткичлар.

Бизнингча, юқоридаги мулоҳазалардан ташқари профессиограмма олдига қуйидаги талабларни қўйиш мақсадга мувофиқ. 1. Ишнинг қандай номланиши ва унинг нималардан тузилиши (ишнинг номи, мутахассислик, касб - ҳунар, лавозим, ишчи ўрни имконияти, меҳнатнинг турдош хусусиятлари ва унинг муҳим тавсифларининг баёни). 2. Ишнинг мақсади, самарадорлиги хусусида маълумотлар. 3. Меҳнат қуроли сифатида нималар қўлланилиши. 4. Меҳнат предметининг таркиблари ва уларнинг ўзига хос жабҳалари. 5. Меҳнат фаолияти қайси усуллар ёрдами билан бажарилиши. 6. Нималарнинг негизида иш (меҳнат, фаолият амалга оширилиши). 7. Меҳнат маҳсулларини баҳолаш мезонлари. 8. Ишнинг қандай ихтисослик талаб қилиши хусусиятлари. 9. Иш қандай воситалар ёрдами билан бажарилиш имконияти ва унинг мотивировкаси. 10. Ишни бажарилишининг шарти ва шароитлари. 11. Меҳнатни (фаолиятни) ташкил қилиш шакллари. 12. Меҳнатнинг кооперасияси (Ким?, Нима?, Ким билан ҳамкорликда?). 13. Меҳнатнинг жадаллиги (интенсивлиги) тўғрисида маълумотлар. Меҳнат фаолиятида масъулиятнинг ва хавф - хатарнинг қайси дақиқалари (ҳолатлари) учраши. Меҳнат унинг субъектига қандай фойда, наф келтириши (иш ҳақи, мукофот, маънавий озуқа, имтиёз, ижтимоий мойиллик, алтруизм хислати, мақтов, жамоатчилик баҳоси ва бошқалар). Иш ёки фаолиятнинг ўзига хос хусусиятларига кўра қандай талабларга ва чекланишларга эга эканлиги. Касб танлашнинг умумий масалалари Касб – ҳунар тўғрисида ҳар хил муносабатлар ҳосил бўлишининг асосий сабабларидан бири – бу мактаб ўқувчиларида касб танлаш жараёнида турли хил мотивларнинг намоён бўлишидир. Мотивлар ўртасидаги кураш уларнинг у ёки бу қарорга келишларига сабаб бўлади.

Бизнингча, воқеликка онгли муносабатда бўлиш объектив ва қатий қарорни келтириб чиқаради. В.А.Крутеский ўспиринларда учраши мумкин мотивлардан қуйидагиларни алоҳида таъкидлаб ўтади: 1) Бирор ўқув фанига нисбатан ўспириннинг қизиқиши, 2) Ватанга фойда келтириш истаги (ўзларининг индивидуал психологик хусусиятини ва қобилияларини ҳисобга олган ҳолда), 3) Шахсий қобилиятини рўкач қилиб кўрсатиш, 4) Оилавий анъаналарга риоя қилиши (ворислик), 5) Дўстлари ва ўртоқларидан ўрнак олганлиги, 6) Иш жойининг ва ўқув юртининг уйга яқинлиги, 7) Моддий таъминланганлик, 8) Ўқув юрти кўринишининг чиройлилиги ёки унга жойлашишнинг осонлиги сингари мотивлардир. Бундан ташқари, ёшларда бошқа турдаги мотивлар ҳам мавжуд бўлади. Улар қаторига шахснинг бирор касбга, фанга мойиллиги, ўз олдига қўйган мақсади, унга интилиши, қунти, касб тўғрисидаги маълумоти, унинг сиҳат - саломатлиги, асаб тизимининг хусусияти ва темпераментининг хусусиятлари каби мотивларни санаб ўтиш мумкин. Бироқ мотивларнинг бошқа хиллари ҳам учрайди. Лекин ҳолатнинг ўзгаришига қараб улардан униси ёки буниси бош мақсадга айланиб туради. Мазкур ҳолатни тадқиқ этган йирик психолог ЙЭ.А.Климов ўспиринлар касб танлаш кезида; биринчидан, бирор касбнинг «нуфузли эканлигига» баҳо боришдаги догмаларга асосланиш, иккинчидан, касбга узоқ ва ноаниқ тасаввурга биноан баҳо бериш, учинчидан, бирор касб эгаси бўлмиш кишига нисбатан ижобий ёки салбий муносабатда бўлишни тегишли касбга кўчириш, тўртинчидан, касбнинг оддий кундалик томонини назар - писанд қилмасдан, унинг ташқи томонига, сиртига маҳлиё бўлиш, бешинчидан, ўртоқларининг таъсири остида «компания учун» касб танлаш каби хатоликларга дуч келиши мумкинлигини таъкидлаб ўтади.

Ўспиринлар касб танлаш тўғрисида яққол тасаввурига эга бўлмаганликлари боисидан кўпроқ хатога йўл қўядилар. Танланган ёки танланиши зарур бўлган касб ундан қандай шахс фазилатларининг талаб қилишини тушуниб этмайдилар. Улар ўз лаёқатларини оқилона баҳолашга қурби этмаганлиги учун у ёки бу касбни егаллаганда қандай тезликда ва аниқликда ҳаракат қилишлигини, сезиш ва идрок қилиш хусусиятларини, асаб тизимининг мувофиқлашиши мумкинлигини билмайдилар. Шунинг учун юқорида баён қилиб ўтилган ҳатоларга йўл қўядилар. Бироқ ҳозирги даврда бундай кўнгилсиз холатларнинг олдини олиш имкониятлари мавжуд. Бунинг учун қуйидаги педагогик – психологик ва ижтимоий хусусиятли умумий томонларга алоҳида эътибор бериш мақсадга мувофиқ. Ўқитувчининг психологик портрети. Ўқитувчи шахсига қўйиладиган талаблар. Ўқитувчининг психологик портрети. Психологик портрети -кузатилган объектни фото (расм) орқали кузатувчи томонидан фактик ифодаланиши, яъни кузатилган объектни хусусиятларига жинс, ёш, иш стажи, касб ва бошқа омилларнинг таъсирини аниқлаш учун фойдаланилади. Кузатиш натижаларини умумлаштиришда маълумотлар миқдор ва сифат жиҳатидан таҳлил қилинади, тажриба якунлари бўйича ғоялар, умумлашмалар, хоссалар, қонуниятлар, механизмлар, ҳолатларнинг илмий психологик талқини амалга оширилади. Кузатиш якунида тўпланган маълумотлар илмий ҳисобот сифатида муайян қоидаларга асосланган ҳолда қуйидаги тартибда жойлаштирилади: кириш, методикаларнинг таснифи, натижаларнинг босқичма-босқич таҳлили, уларнинг муҳокамаси, изланишларнинг хотимаси ва хулосалари, амалий хусусиятга эга бўлган тавсиялар, кўрсатмалар берилиши, фойдаланиладиган адабиётлар рўйхати ва ниҳоят иловалар (ҳар бир қисм ўзига хос якунланган, тугалланган маъно англатиши лозим). Ўқитувчи психологик портрети кузатиш жараёнида талабаларни баҳс, мунозара жараёнида ўзаро таъсир ўтказиш имкониятини аниқлаш учун қўллаш ижобий натижалар беради:

- умумий муаммо моҳиятига гуруҳ аъзоларини йўналтириш; - гуруҳ аъзолари томонидан муаммони эчиш йўлларини баҳолаш; - баҳс (мунозара, дискуссия) жараёнини назорат қилиш; - умумий фикрга келиш учун гуруҳий қарор қабул қилиш; - муаммо ечимига эришишдаги гуруҳ аъзоларининг бирдамлиги ва ҳамжиҳатлиги. - Кузатиш якунлари бўйича умумпсихологик хулосалар чиқариш, миллий, этнопсихологик, ҳудудий хусусиятларни қатъий равишда шарҳлаш, ёш даврлари, жинсий хусусиятларига тааллуқли мулоҳазалар билдириш- психологик билимларнинг бойишига олиб келади. Тажрибаларда, кузатишларда тўпланган материаллар қийматини ошириш учун вужудга келган барча омилларни психологик таҳлил қилиш, статистик методлардан унумли фойдаланиш зарур, токи бу мезонлар маълумотларнинг илмийлик даражасини юксалтиришга хизмат қилсин. Психологик портрети кузатиш натижаларини миқдорий таҳлил қилишда статистик методларни қуйидаги тартибда қўллаш лозим: - олинган натижаларни фоизлар бўйича ҳисоблаб чиқиш; - тўпланган маълумотларнинг ўртача арифметик қийматини топиш; - сон қаторидаги ўртача квадрат оғишни ҳисоблаш (сигма); - сон қаторидаги миқдорлар тарқоқлигини аниқлаш (дисперсия); - омиллар ўртасидаги муайян муносабатлар мавжудлигини (коррелясион) таҳлил қилиш; - маълумотлар, методикалар ишончлилик даражасини аниқлаш учун Стьюдент мезонидан фойдаланиш лозим. Ўқитувчи шахсига қўйиладиган талаблар Ўқув - тарбиявий жараённи ташкил қилишда тарбиячи характери, унинг шахси сифати ва хусусиятлари каби кучли факторга кўз юмиш мумкин эмас. Баъзи педагогнинг характери жуда қаттиқ ва иродаси мустаҳкам, жамоат ишларида жуда фаол. У барча ишларни ўзи қилишга ҳаракат қилади, болалардаги кўтаринкиликни ёқтирмайди, уларни ҳаракациз, иштиёқсиз томашабинга айлантиради. Бошқа ўқитувчининг характери юмшоқ. У ўқувчилардан оддий тартиб сақланишини талаб қила олмайди.

Педагогик ва психология билимлари паст. Ўз характерини педагогик талабларга мос шакллантириш ҳоҳиши йўқ. Характерсизлик, шавқатизлик, қатъиятизлик устун келади. Педагогика тарбиядаги демократия, тарбиянинг ривожланиш оптимал формаларини аниқлайди ва улар махсус тайёрланган ва педагогик авторитетга эга бўлган шахс томонидан амалга оширилади. Болалар қайси тарбиячини ҳурмат қилсалар унинг кетидан эргашадилар. Ҳар қандай бошқа ҳолатда педагогик муносабатлар чуқур расм асосда, ташқи талаблар асосида қурилади ўзининг ижобий мазмунини йўқотиб, салбий таъсир қилади. «Авторитет» тушунчаси одамни ҳамма тан олган қиймати, унинг одамларга таъсири, Унинг ғоя ва фаолиятини омма фикр- мулоҳазалари билан қувваланиши, унга ишонч, ҳурмат билдири шунинг ақли, иродасини, аҳлоқ - одобини қувватлаш. Педагогик авторитетнинг моҳияти, ўзига хос жиҳатлари шундаки ўнлаб ва юзлаб еш кўзлар рентгендек тикилиб, педагог Аҳлоқий ҳолатини аниқлайди. Хақиқий педагогда озодалик, поклик, очиқлик, тўғрилик унинг аҳлоқий ҳолатларини белгилайди. Акс холатда ўқитувчи болаларга ўз таъсирини ватарбиячи бўлиш ҳуқуқини йўқотади, Педагогик авторитетнинг моҳияти шундаки, педагог ўзида фуқоролик, ижодий, Одамийлик шахсиятларини, ҳақиқий маънавийлик, зиелиликни ривожлантиради. Бола Тарбиячига ўзининг ҳурмати ва ишончини юқори маънавий шахсга топширгандек топширади, ўқитувчи албатта бу ишончни оқлаши керак. Берилган ишонч юқори маънавият билан оқланади. Ҳозирги вақтда жамият турли қатламларидаги, ҳатто оила ва мактабда учрайдиган манфаатпарастлик, мешчанлик ахлоқини кўрган баъзи ўқувчилар умуминсоний ахлоқ -одбни менсимаслик, бош бирлари эса, иккиюзламачилик ва ёлғончилик санъатини эгаллаганлаганлар. Шундай қилиб, ёшлар ва болалар муҳитида аҳлоқ-одоб қоидаларини етишмовчилиги келиб чиқмоқда. Бундай экстремал шароитда ўқитувчини ўз-ўзини ахлоқий ривожланириш, ўзига юқори талаб қўйиш ўқитувчи учун ўз ҳурмати ва авторитетини сақлаб қолиш йўлидир.

Эртами, кечми ўқитувчининг ахлоқий принципиаллиги ва қатъийлиги болалар онгида устун чиқади ва ўқитувчи ўз ўқувчиларига ахлоқий талаблар қўйишида унга катта Педагог шахсининг яна бир шарти унинг юксак маданияти, унинг чуқур фуқоролик эътиқоди, ўқувчилар билан ҳар қандай жамият хаети муаммоларни очиқ муҳокама қила олиши, уларни ишонтира олиши, ўз ҳато ва камчиликларин қўрқмасдан тан олишидир. Хозирги шароитда ўқитувчи ўқувчилар олдида авторитет қозониши учуну, жамиятда содир бўлаетган воқеаларга ўз муносабатини белгила булиши керак. Бу жамият тарихи, сиёсий жараенлар, миллатлараро муносабатлар, инсон хуқуқлари, динга муносабатлар бўлиши мумкин. Болалар эътиқодига фақат эътиқод ва прнсипиаллик билан жавоб бериш мумкин. Лекин болалар хурмат қилувчи ўқитувчи, ўқувчилар билан бемалол баҳс - мунозара олиб боради ва ва уларни баъзи муаммолар устида уларни фикрлаш еки фикрини ўзгартиришга мажбур қилади. Педагог ахлоқий ва маънавий қадриятлари унинг интелектуал ривожланганлик ва мустақи фикрлаш авторитети билан бойитилади. Бугунги кунда хаетимиз турли сохаларида турли маълумотлар оқим кўпайиб кетган. Уларнинг кўпи биз ўрганган тушунча ва фикрларга зид келади. Бу педагог ва тарбияланувчилар ўртасида мураккаб муносабатларни юзага келтираяпти.ешларни маънавий дунесини тушуниш учун педагог ўзи ўрганган фикрлаш қобиғидан чиқа олиши керак. Бундай холатда ўкитувчи ўз авторитетини сақлаши ва кўтариши учун ундаги чидам ва қатъий рад этмаслик, ўқувчи психикасига қучли таъсир кўрсатмаслик ердам беради. Хар қандай одам ўқитувчи бўла олмайди. Ўқитувчилик оммавий касб бўлсада, уни эгаллаган шахсга юқори талаблар қуйилади. Бунинг учун шахсий сифат ва қобилиятига жуда қаттиқ талаблар қўйилади. Ўқитувчи касбининг асосий мазмуни одамлар билан муло кат фақат тушуниш даражсида эмас, балки уларни талабини қондириш даржасида бўлиши керак. Махсус педагогик фаолиятдаги талаблар. Ўқитувчи шахсигабир қанча жиддий талаблартақдим этилади. Қайсики яшаётган ва ишлаётган педагог учун, ижтимоий-иқтисодий хусусият, малакали педагог учун асосий ва қўшим психологик хоссасидир.

Бош ва кундалик талаби педагогик фаолиятда болаларга бўлган мухаббат, болаларга таълим бериши учун бу соҳа бўйича махсус билим; кенг билимдонлик, педагогик хиссиёт, кўп қиррали интелект, умумий аҳлоқ қоидалар ва маданият, болаларни турли хил услублар билан таълим беришда касбий қобилият. Бу барча хусусиятлар туғма хисобланмайди. Бу хусусиятлар йиллар давомида масулиятли меҳнатнинг ва ўз устида ишлашнинг натижаси ҳисобланади. Педагогга қўйиладиган қўшимча ва барқарор талаб ўзининг ташқи кўриниши,актёрлик маҳорати, мулоқатга кириша олиши, хуш кайфияти ва бошқалар. Ўқувчини шахс даражасига келтириш учун-ҳозирда бизга айнан шахс керак вақтда, қуйидаги талаблар - педагог мустақилликка эга бўлиши,саводхон бўлиши, ўзига хослиги, эркин бўлиши ва бошқа сифатларни ўзида ривожлантириши керак. Ўзининг ишини яхши йўлга қўшиш учун педагог педагогик қобилиятга эга бўлиши керак. Педагогик қобилиятда боланинг тарбияси ва таълими учун ўқитувчи катта натижаларга эришиши лозим. Қуйидаги педагогик қобилиятларни келтириш мумкин: Дидактик қобилият - ўқувчиларга таълим беришнинг мазмун ва методларини танлаб олиши, ўқувчиларда ижобий фаолликни ошириш мақсадида ўқув материалларини тўғри тақдим эта олиш; Экспрессив қобилият- ўқитувчи дастурдаги материални хиссий ва тасвирий ифодфсини топиш: Персептивлик қобилияти - ўқитувчининг ўқувчиларга психологик кузатувлари натижасидаги муносабатда кўринади, уларнинг ички маънавий холатини, ёш ва якка хусусиятидан келиб чиккан холда тарбияланувчини тушуниш; Ташкилотчилик қобилияти, синфда тартиб-интизомни таъминлаш; дарснинг хар бир минутидан фойдаланиш,ўқувчилардан ахил ва жипслашган жамоани ташкил этиш;

Суггестив ва бошқарув қобилияти -ўқувчилар кўз ўнгида кучли хиссий- иродали ўқитувчи тимсолини шакллантириш асосида унинг авторитетини намоён этиш; билимларни эгаллаш, кўникма ва фанларни билиш билан акдемик қобилият бир-бирига боғлиқ.

Адабиётлар : 1. Келвин СеиферТ ва Росемарй Суттон. Эдуcатионал Психологии 2009 Келвин Сеиферт.10-16 пагес. 5.Бордавская Н.В., Реан А.А. Педагогика.-М.: Питер, 2004. 2. Профессионалная педагогика.Учебник для студентов.–М.: Педагогика, 2002. 3. Нишонова С. Комил инсонни тарбияси:ўрта махсус, касб-ҳунар та‗лими муассасалари учун қўлланма. -Т.: Истиқлол. 2003 4. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Ахборот тизимлари ва технологиялари. Т.: ―Шарқ нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси, 2000. 5. Эгамбердиев Э., Хўжамқулов Ҳ. Кичикбизнес ва тадбиркорлик. – Т.: Манавият, 2003. 6. Хошимов К. ва бошқалар таҳрири остида. Педагогика тарихи – Т.: Фан, 2001.

Похожие

Ўқитувчи

Ўқитувчи самарадорлиги ўқитувчи профессионаллигини мезони

Ўқитувчи психологияси

Ўқитувчи психологияси

Ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги мулоқат