Тил ва нутқ. Тил бойлиги. Тил маданияти. Тил хатоси - Педагогиka - Рефераты

Тил ва нутқ. Тил бойлиги. Тил маданияти. Тил хатоси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

95 KB

Тил ва нутқ. Тил бойлиги. Тил маданияти. Тил хатоси Режа: 1. Нутқ маданияти тушунчаси. 2. Тил ва нутқ, муҳим вазифалари. 3. Тил бойлиги ва нутқ бойлиги. 4. Нутқ маданияти ҳаётий зарурат сифатида. 5. Нутқ маданияти тарихидан.

«Нутқ маданияти асослари» курсининг асосий мақсади – омманинг умуммаданий савиясини юксалтиришга ҳисса қўшиш. Вазифаси – кишиларда «маданий нутқ» малакасини шакллантириш, яхши нутқни ўрганиш ва уни баҳолаш ҳамда тарғиб қилишдир. «Лингвистик» тор маънода «Нутқ маданияти» – тил меъёрларини эгалламоқ, яъни талаффуз, урғу, сўз ишлатиш, гап тузиш қонунларини эгалламоқ, шунингдек, тилнинг тасвирий воситаларидан ҳар хил шароитларга мос ва мақсадга мувофиқ фойдалана билмоқ, ифодали ўқиш маданиятини эгалламоқдир. Нутқ маданияти – бизнинг ўзбек тилининг тугамас бойлигини эгаллаш даражамиздир. Инсоният умумаданиятининг катта қисмини нутқ маданияти ташкил этади. Нутқ маданияти дейилганда, биринчидан, нутқнинг фазилатлари тушунилса, иккинчидан, нутқ маданияти – фазилатлари йиғиндиси ва тизими ҳақидаги таълимотни англатади. Нутқнинг фазилати дейилганда, унинг тўғрилиги, аниқлиги, мантиқийлиги, ифодавийлиги, бойлиги, софлилиги тушунилади. Нутқ маданиятининг асосий текшириш объекти адабий тил меъёрлари, асосий вазифаси эса ушбу меъёрдаги иккиланишларни бартараф этиш бўлмоғи керак. Нутқ маданияти ҳақидаги таълимот қадимги Рим ва Афинада шаклланган бўлса ҳам, унга қадар Мисрда, Ассурияда, Вавилон ва Ҳиндистон мамлакатларида пайдо бўлганлиги нотиқлик санъати тажрибасидан ва тарихидан маълум. Бу даврда ҳокимиятдаги давлатни бошқаришнинг, савдо-сотиқнинг ва суд ишларининг ниҳоятда тараққий этиши нотиқликни санъат даражасига кўтарди. Чунки у пайтда давлат арбобларининг обрў-эътибори ва юқори лавозимларга кўтарилиши уларнинг нотиқлик маҳоратига ҳам боғлиқ бўлган. Нотиқлик санъати саркардалик маҳорати билан баробар даражада улуғланган. Бу икки санъатни мукаммал эгаллаган кишиларгина юқори лавозимларга сайланганлар. Умуман, етук инсон бўлиш учун, албатта

нотиқлик санъатини эгаллагаш шарт қилиб қўйилган. Грек нотиғи Демосфен ва Рим нотиқлари Цицерон, Квинтилиан, Аристотель каби назариётчиларнинг ҳаётлари бунга мисолдир. Улар кишилик жамиятида риторика ва нотиқлик санъатининг ўзига хос мактабини яратдилар. Цицероннинг «Нотиқлик ҳақида», «Нотиқ», «Брут» асарлари, Марк Фабий Квинтилианнинг «Нотиқ билими ҳақида», Аристотельнинг «Риторика» каби асарлари ҳам қадимги Римда маданий нутқ, нотиқлик назарияси ривожланганлигини кўрсатувчи бир омилдир. Ўрта Осиё маданияти тарихида ҳам нутқ маданияти ўзига хос мавқега эга. Шарқда, жумладан Мовароуннаҳрда нотиқлик, воизлик, яъни ваъзхонлик «Қуръон»ни тарғиб қилиш билан муштарак ҳолда сўзнинг аҳамияти, маъноси ва ундан ўринли фойдаланиш борасида кўп яхши фикрлар айтилган. Ана шу нуқтаи назардан қаралса «нутқ одоби», «муомала маданияти» номлари билан юритилиб келинган нутқ маданияти тушунчаси жуда қадимдан олимлар ва зиёлиларнинг диққатини тортган. Абу Райҳон Беруний, Абу Наср Форобий, Абу Али ибн Сино, Ал Хоразмий, Маҳмуд Қошғарий, Замаҳшарий, Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Сўфи Оллоёр, Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий каби улуғ сиймолар нутқ одоби масалаларига, умуман нутққа жиддий эътибор беришга даъват этиш билан бирга тилга, луғатга, грамматикага ва мантиққа оид асарлар ёздилар. Масалан, бизга яқин бўлган асарлардан домла Уйғун ва Иззат Султоннинг «Алишер Навоий» драмасида шундай сатрлар бор: Ёмон тил яхши тил йўқ, барча тил бир, Улуғлар олдида бу гап эмас сир. Жаҳонга шоҳ асарлар тақдим этган Бутун дунёга шуҳрат, донғи кетган Фақат форслар эмас, ҳиндлар, араблар, Хитой, юнон, бўлақлар ҳам. Бу гаплар аёндир кун каби, Биз сўзлаган тил,

Шу тиллар каби бой ва қобилдир, Адолат кўкида мавж айлаган нур. Ёритмиш ғам билан тўлган дилингни, Ҳақиқат мадҳига бурмиш тилингни. Унутма ҳеч қачон офтоб мисоли, Адолат барчадин афзал ва олий.      Нокасу ножинс авлодидин киши бўлсин дебон, Чекма меҳнат, яхши бўлмас ҳеч касофат олами. Ким хўтук бирлан кучукка, қанча қилсанг тарбият, Ит бўлур, эшак бўлур, бўлмаслар асло одами. Одами эрсанг, демагил одами, Ониким йўқ халқ ғамидин ғами. Алишер Навоий. Улуғ шоир Юсуф Хос Ҳожибнинг туркий халқларнинг Х II асрдаги ажойиб бадиий ёдгорлиги бўлган «Қутадғу билик» («Бахт келтирувчи билим») асарида сўзларни тўғри танлаш ва тўғри қўллаш ҳақида «билиб сўзласа, сўз билиг саналур», деган эди. Қисқа сўзлаш, сўзларга иложи борича кўпроқ маъно юклаш ҳақида: Уруш сўзлама сўз бирор сўзла оз, Туман сўз тугунини бу бир сўз-ла ёз, дейди. Мазмуни: Сўзни кўп сўзлама, кўпроқ сўзла. Туман (минг) тугунини шу сўз билан еч. Гапиришдан мақсад сўзловчи кўзда тутган нарса, ҳодиса, воқеаларнинг тингловчига тўғри, таъсирчан етказишдан иборат. Шундай экан нутқнинг тўғрилиги, равонлиги ва мантиқийлигига эришиш, муҳим аҳамият касб этади. Мутафаккир сўзловчини тилнинг аҳамиятини тушунган

ҳолда, ҳовлиқмасдан, сўзнинг маъноларини яхши англаб, нутқни равон ва лўнда тузишга чақиради. Аҳмад Югнакий (Х II - XIII ) ҳам сўзлаганда нутқни ўйлаб, шошмасдан тузишга, кераксиз, ярамас сўзларни ишлатмасликка, мазмундор сўзлашга чақиради. Нотўғри тузилган нутқ учун, нутқ туфайли кейин ҳижолат чекиб юрмагин, деб сўзловчини огоҳлантиради: Уқув сўзла, сўзни эва сўзлама, Сўзинг кезла, кейин бошинг кезлама. Мазмуни: сўзни уқиб сўзла, шошиб гапирма, кераксиз, ярамас сўзларни яшир. Ярамас гапинг туфайли кейин бошингни яшириб юрма. Нутқ одоби деб юритилган қоида ва кўрсатмаларда содда ва ўринли гапириш, қисқа ва мазмундор сўзлаш, эзмалик, ҳуда-беҳуда гапиришни қоралаш, кексалар ва устозлар олдида нутқ одобини сақлаш, тўғри, рост ва дадил гапиришнинг юксак ифодасини талқин этиш ва бошқалар ҳақида гап боради. Абу Райҳон Беруний (973-1048) ўзининг «Геодезия» асарида ҳар бир фаннинг пайдо бўлиши ва тараққий этиши инсон ҳаётидаги зарурий эҳтиёжлар талаби билан юзага келишини айтади. Унинг фикрича, грамматика, аруз ва мантиқ фанлари ҳам шу эҳтиёжнинг ҳосиласидир. Ватандошимиз Абу Наср Форобий тўғри сўзлаш, тўғри мантиқий хулосалар чиқариш, мазмундор ва гўзал нутқ тузишда лексикология, грамматика ва мантиқнинг нақадар аҳамияти зўрлиги ҳақида шундай дейди: «Қандай қилиб таълим бериш ва таълим олиш, фикрни қандай ифодалаш, баён этиш, қандай сўраш ва қандай жавоб бериш масаласига келганимизда, бу ҳақда билимларнинг энг биринчиси жисмларга ва ҳодисаларга исм берувчи тил ҳақидаги илмларни тасдиқлайман». 1082-1083 йилларда Кайковус томонидан яратилган қадимий Шарқ педагогикасининг ажойиб асарлардан бири ҳисобланган “Қобуснома”да ҳам нутқ одоби ва маданияти ҳақида ибратомус фикрлар айтилган. Асар 44 бобдан иборат бўлиб, унинг 6-7-боблари сўз одоби ҳақидадир. Муаллиф

фарзандига қилган насиҳатлари орқали ўқувчини ёқимли, мулойим, ўринли сўзлашга, беҳуда гапирмасликка ундайди. Сўзлаганда ўйлаб, ҳар бир фикрдан келиб чиқадиган хулосани кўз олдига келтириб, гапириш керақлигини, киши камтар бўлиши, ўзини халқ орасида оддий, камтар тутиши лозимлигини эслатиб, маҳмадоначилик қилиш, кўп гапириш донолиик белгиси эмас… “Эй фарзанд, агар сен ҳар қандай нотиқ бўлсанг ҳам ўзингни билганлардан пастроқ тутгин, токи сўз билимдонлиги вақтида бекор бўлиб қолмайсан. Кўп бил-у, оз сўзла, кам билсанг, кўп сўзлама, чунки ақлсиз киши кўп сўзлайди, деганлар-ки, жим ўтириш саломатлик сабабидир. Кўп сўзловчи ақлли одам бўлса ҳам, халқ уни ақлсиз дейди”… Ўрта Осиё нотиқлигининг ўзига хос хусусиятлари шундан иборат эди- ки, у энг аввал ўша давр тузумининг манфаатларига хизмат қиларди. Бу даврда нотиқлик санъати усталарининг надимлар, воизлар, гўяндалар, маддоҳлар, қасидахонлар, муаммогўйлар, масалгўйлар, бадиҳагўйлар, қироатхонлар деб юритилиши ҳам ана шундан далолат беради. Аммо тилнинг яратувчиси халқ эканлигини ва унинг энг аввало, халққа хизмат қилишини тўғри англовчи соғлом фикрли кишилар унинг ижтимоий моҳиятини доимо тўғри тушуниб келганлар. Алишер Навоий давлат арбоби сифатида меҳнаткаш халқ олдида қилган нутқлари, унинг тил ҳақида айтган фикрлари бунинг далилидир. Ўзбек мумтоз адабий тилимизнинг ҳомийси бўлган буюк шоир Алишер Навоий туркий тилда гўзал нутқ тузишнинг байроқдори сифатида бутун ижоди билан ўзбек тили бойликларини намоён этди. Навоий ўзбек тилида буюк асарлар яратиш мумкинлигини намойиш қилди. Мана бу ширу-шаккарга қулоқ тутинг. Кел эй маҳбуби-матлубим, сенинг ёшинг хазор ўлсун, Ниқоб очгил кўрай юзинг, жамолинг барқарор ўлсун. Шигуфто фатҳи безоринг, кеча-кундуз сани зоринг. Ки жаннат ҳурлари доим қошингда шармусор ўлсун.

Ароби гуфтаам рихлат, бафорси гуфтаам қаддат, Ба турки сўзласам бўйинг, чаманда сабзазор ўлсун. Ароби гуфтаам айнат, ба форси гуфтаам чашмад, Ба турки сўзласам кўзинг, саҳарларда хумор ўлсун. Ароби гуфтаам зиҳнат, ба форси гуфтаам ҳамдат, Ба турки сўзласам кулкинг, бу олам мушки бор ўлсун. Ароби гуфтаам яддат, ба форси гуфтаам дастат, Ба турки сўзласам қўлинг, кушоди корибор ўлсун. Ароби гуфтаам рижлат, ба форси гуфтаам поят, Ба турки сўзласам бўйинг, Навоий беқарор ўлсун.      Шоир ўзининг “Муҳокаматул-луғатайн”, “Маҳбубул-қулуб”, “Нажмул-жавоҳир” асарларида ўзбек тилида нутқ тузишнинг гўзал намуналарини кўрсатиш билан унинг юксалишига ҳам катта ҳисса қўшди. У ўзининг “Маҳбубул-қулуб” асарида шундай дейди: “Тил мунча шараф била нутқнинг олатидир ва ҳам нутқдурки, агар нописанд зоҳир бўлса, бошинг офатидир”. Яъни тил шунча шарафи билан нутқнинг қуролидир, агар у ўринсиз ишлатилса, тилнинг офатидир. Алишер Навоий тўғри, қисқа, лўнда, ёқимли, мантиқли, тушунарли, жўяли, аниқ ва таъсирли нутқ ҳақида ўзининг “Арбаин” асарида, шунингдек “Ҳамса” асарида беш достоннинг ҳар бирида ҳам ажойиб фикрларни айтиб ўтган. Хулоса қилиб айтганда, ўзбек нутқи маданияти тарихига, жўяли, аниқ ва таъсирли нутқ ҳақида назар ташлайдиган бўлсак, қадимда бу соҳага “Нутқ

одоби” номи остида анча кенг эътибор берилган. Кейинги асрларда, айниқса Х IX - XX асрларнинг айрим вақтларида эътибор сусайганлиги кўзга ташланади. Бироқ кейинги йилларда, яъни мустақиллик шарофати билан бу соҳада кўп ишлар қилинмоқда. «Нутқ маданияти асослари» фани ўзбек тилшунослигининг ўзига хос амалий соҳасидир. У тилшуносликнинг назарий курсларидан олинган билимларга суянган ҳолда тўғри ва чиройли нутқ тузиш йўлларини ўргатади. У тил, тил меъёрлари, нутқнинг сифатлари, нутқий услублар, нутқда учраши мумкин бўлган камчилик ва хатолар, нутқнинг талаффузига доир муаммолар юзасидан баҳс юритади. Нутқ маданияти ҳам фан сифатида ўз текшириш объекти ва вазифаларига эга. Унинг текшириш предмети нутқнинг тил қурилиши, адабий тил меъёрлари, асосий вазифаси эса ушбу меъёрдаги юзланишларни бартараф этиш бўлмоғи лозим. Бу фан адабий меъёрларни яратмайди. Ўзбек миллий адабий тили фаолиятини, унинг ривожланишини кузатиб боради. Объектив қонунларни кашф этади, шулар асосида тавсиялар беради. Яна она тилимиз ва нутқимиз ҳақида сўзлашда давом этсак: «Одоб олди – тил» деган сўз бор. Тил ақлнинг калитидир, инсон тили орқали ўзининг яхши ва ёмон фазилатларини намоён этади, ўзаро муносабатлар жараёнида шахс сифатида шаклланади. Инсонга зарур фазилатлардан бири ўз вақтида тилни ва нутқни тарбиялашдир. Қаро бошинг ёви қизил тилдир, у қанчадан-қанча бошларни еди ва яна ҳам ейди. Бошим омон бўлсин десанг – тилингни тий, эҳтиёт қил. Юсуф Хос Ҳожиб. Тилинг истаган бир кунда бошингни ейди. Тилнинг таянчи ҳам, гўзаллиги ҳам авваломбор сўз. Сўзга «Юзнинг кўрки – кўз, тилнинг кўрки – сўз» деб чиройли таъриф беришган.

Сўзнинг ҳам пири бор, дейишади кексалар. Сўзнинг – отаси ақл, онаси – тил. Демак, сўз ақлдан куч, тилдан ихтиёр, жило, оҳанг олади. Тил суяксиз бўлса ҳам суякни тебратадиган хосиятга эга. Одамнинг одобли эканлиги аввало тили билан, кейин тили орқали кўринадиган билими билан ўлчанади. Биз кимларгадир фаросатли, фаҳмли, одобли, ақлли, эс-ҳушли, маданиятли одам деб таърифлаб, баҳо берамиз. Бунга улар одоб доирасидаги муомала маданиятини ўзлаштиришлари сабабли эришганлар. Шуниг учун биз «ўқиб, ақлингни тузат, ўрганиб сўзингни тузат», деган насиҳатни ҳамиша ёшлар ёдига сингдириб боришимиз лозим. Одамга келадиган ўн фойданинг тўққизи тилдан. Тил бамисоли асов, арғумоқ. Кучинг етиб асовдан зўр бўлсанг, арғумоқ айтганингга кўнади, етмаса, ўзингни тепиб, майиб қилади. Қўл югурдаги ошга, тил югурдаги бошга. Ортиқ туз ошга зарар, ортиқ сўз бошга. Одам тилидан, мол шохидан илинади. Англамай сўзлаган, оғримай ўлади. Ёмғирни кўплиги ерни қуритади, сўзнинг кўплиги эрни. Боболаримиз шу сўзларга амал қилишга чорлаганлар. Сўзни тингловчи кулоқ керак, тингловчиси йўқ ерда сўз зоега кетади.  Гапни гапир уққанга.  Тингловчиси бўлмаса, сўз етим.  Сувни сингадиган ерга қуйиб, сўзни уққан одамга айтган яхши.

 Сўзни ўйламасдан сўзлаш бошга бало келтиради. Сабаби, айтилган сўз, отилган ўқ билан баробар.  Оғиздан чиққан сўзга от билан ҳам қувиб етолмайсан.  Ўттиз тишдан чиққан сўз, ўттиз маҳаллага тарқалади.  Сўзлагунча сўзингга ўзинг хўжайин, сўзлагач ўзингга сўзинг хўжа.  Сўзлай билсанг қисқа-қисқа, далили билан сўзлаган маъқул.  Сўз қисқа, лўнда ва доно, ишонарли бўлмоғи лозим.  Сўзинг ишонарли бўлса, халқдан яъни тингловчидан ўпкалама. Шунинг учун ҳам «айтилган сўзнинг қудрати – ҳақиқатда» , дейишади. Ўзбек халқи ўтмишда чечан сўзлаган кишиларни ардоқлаган. Сўзга чечанлик санъати бири-бирига карама-қарши кишиларни иноқлаштирган, ёв халқларни бирлаштирган. Ботир ёвда ўзади – сўзга чечан даврада ўзади. Нина кўзидан, чечан сўзидан синади. Чеварнинг кўзи мерган, чечаннинг сўзи мерган. Оталар сўзи – ақлнинг кўзи бўлгани учун ҳам сўзнинг қудрати зарга тенг. Ўзбек халқининг нақл сўзларига, мақол ва маталларига амал қилиш нутқ санъаткорига муқаддас вазифадир. Айниқса, ҳар томонлама ўсиб келаётган ўзбек тилимизни, она тилимизни янги авлодга ўргатишни ўзимнинг санъаткорлик бурчим деб биламан. «Зиё» театр студиясида битилган. 1993 йил, май. Сўзга сайқал бериб, уни ўринли қўллай билиш, каттаю кичикка манзур бўладиган ҳолдир. Сўздан ўринли фойдаланиш ва унинг таъсирини кучайтира билиш катта санъаткорлик маҳоратини, буюк мураббийликни талаб қилади. Ҳа, сўзда ҳам сўз бор, албатта. Сўзлар борки, кишига қанот боғлаб, кўкларга кўтаради, сўзлар борки… Врач дўстларимдан бирининг тунги навбатчилигида аҳволи ёмонлашаётган беморнинг ёнига чақиртиришибди. Операциядан сўнг бўладиган меъёрдан оғишни кўрмаган дўстим беморнинг

руҳан эзилаётганини, уни нимадандир қийналаётганини сезибди. Беморни секин гапга солиб, сабабини аниқлабди. Беморда бир касал бор деб гумон қилинган экан, лекин бу касаллик диагнози тасдиқланмабди. Палата врачи кундузи кўрганида: «Ие, сизни бекордан-бекорга чавақлаб ташлашибди-ку. Умрингизнинг ўн йили қисқарди, деяверинг», - дебди. Дўстим беморни обдон текшириб бўлгач: - Яхшиям вақтида операция қилиб, ўша ёмон касалликнинг сизда йўқлигини аниқлашибди. Камида бир асрни мўлжаллаб яшайверинг энди, умрингиз узоқ бўлар экан, - дебди дўстим беморнинг руҳини кўтариб. Ҳа, албатта сўзда ҳам, сўз бор. Билиб ишлатмоқ нотиқлик санъатига, нотиқлик маданиятига киради. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг тўлиқ шаклланганлиги ва улкан ижтимоий вазифани бажараётганлиги ҳеч биримизга сир эмас. Бу тил диёримиз вакиллари учун умумий тил сифатида шаклланди. Ўзбек тилига давлат тили мақомининг берилиши республикамизда давлат ишларининг, ўқиш-ўқитиш, таълим-тарбия, тарғибот-ташвиқот ишларини шу тилда олиб борилиши учун жуда катта имконият яратди. Тилга бўлган муносабат тубдан ўзгарди. Ҳозир унинг барча имкониятларини ўрганиш ишлари кенг кўламда олиб борилаяпти. Лекин шуни ҳам эслаш жоизки, тилнинг ижтимоий вазифасининг бажарилиш даражасини белгиловчи омиллардан бири бўлмиш нутқ маданияти етарли тараққий этмаганлиги ачинарли бир ҳолдир. Шунинг учун нутқ маданияти соҳасини чуқурроқ ўрганиш олдимизга қўйилган муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Нутқимизда учраб турадиган нуқсон ва камчиликларни бартараф қилиш, нутқ маданиятини ҳар қачонгидан ҳам яхшироқ ривожлантириш умумдавлат аҳамиятига эга бўлган сиёсий ва ижтимоий масаладир. Бу масала билан шуғулланиш ишига фақат тилшуносларгина эмас, балки республикамизда истиқомат қилувчи барча соҳа вакиллари эътибор беришлари мақсадга мувофиқдир. Чунки нутқ маданияти умуминсон

маданиятининг таркибий қисми бўлиб, кишиларни юксак маданиятли бўлишларини белгилайди. Бу масаланинг бир томони бўлса, иккинчидан, халқаро ҳаётда икки қарама-қарши ижтимоий гуруҳ ўртасида мафкуравий кураш ниҳоятда кескинлашган бир даврда яшамоқдамиз. Бу нарса ҳам мафкуравий курашнинг асосий куроли бўлган тилнинг ҳар қачонгидан ҳам ўткир ва кескин бўлишини тақозо этади. Президентимиз И.А.Каримов ҳам бунга алоҳида эътибор бериб, бундай деганлар: «Ғояга қарши фақат ғоя, фикрга карши фақат фикр, жаҳолатга қарши фақат маърифат билан баҳсга киришиш, олишиш мумкин. Энг даҳшатлиси фикр қарамлиги, тафаккур қуллиги». Ўқитувчи ва ўқувчи муносабатидаги мажбурий итоаткорлик ўрнини онглили интизом эгаллаши жуда қийин кечаяпти. Ўқитувчининг бош вазифаси ўқувчиларга мустакил фикр юритиш кўникмаларини ҳосил қилишдан иборатлигини кўпинча яхши тушунамиз, лекин, афсуски, амалда, тажрибамизда унга амал қилмаймиз. Демократик жамиятда болалар, умуман ҳар бир инсон ҳам эркин фикрлашни ўрганмаса, берилган таълим самараси паст бўлиши муқаррар. Албатта, билим керак. Аммо билим уз йўлига. Мустақил фикрлаш ҳам катта бойликдир». (И.А.Каримов. «Баркамол авлод орзуси», 16-бет) Мактабда болалар мустақил фикрлашга ўргатиладими? Аминманки, ўргатилмайди. Мабодо бирорта ўқувчи ўқитувчига эътироз билдирса, эртага ҳеч ким ҳавас қилмайдиган аҳволга тушиб қолади. Мактабдаги ўқиш жараёнида ўқитувчи ҳукмрон. У ўқувчидан фақат ўзи тушунтираётган нарсани тушуниб олишни талаб қилади. Принцип ҳам тайёр: «Менинг айтганим – айтган, деганим – деган». Бу ўринда мен билан Чинозда ўрта мактабда бирга ўқиган синфдошимнинг ҳикоясини келтираман: «Институтда бир домланинг талабалар билан бўлган муомаласи мени ниҳоятда ҳайратга соларди. Унинг талабаларга айтаётган сўзлари ниҳоятда кинояли, заҳарханда эди. Бу менда беихтиёр ғазаб уйғотарди. Талабаларнинг қиз ёки йигитлигидан қатъий назар доимо сенсираб муомала қиларди. У

ўзининг ёқимсиз гаплари, ўринсиз киноялари билан уларни ўзидан бездирарди. Бегона кишилар иштирок этаётган дарсда мени доскага чақирдилар. Таҳлил этилиши зарур бўлган гапни доскага ёздирдилар. Қўшма гапни ёзишда хатога йўл қўйибман шекилли, домла менга қўполлик билан: «Эй, ўқимаган… лаънати саводсиз, қишлоқи. Сени ўрта мактабда ким ўқитган ўзи?…» - дея ўшқира кетди. Мен ўз хатомни тушунмаганим бир сари, менга қилинаётган муомаладан ер ёрилмади-ки, ерга кириб кетсам. Ҳар бир сўз менга ўқдек санчилганини сезиб турардим. Домла эса ҳали-бери важоҳатидан тушадиган эмас. Шунда секингина, ҳамма англайдиган қилиб, дона-дона сўзлар билан: «Мени ўрта мактабда сиздан таълим олиб, Чинозга йўлланма билан борган ўқитувчи ўқитган, ўқитувчимизни сиз ўқитган экансиз», - дедим. Сўзларимдан лол қолган аудитория ҳам, домла ҳам сув қуйгандай жим қолишди. Дарҳақиқат, муомала маданияти кишининг кайфиятигагина эмас, тарбия самарадорлигига ҳам салбий таъсир кўрсатиши кўриниб турибди. Бундай ўқитувчилар ёш авлодни тарбиялашга муносиб эмаслар. Ҳар қандай сўз ўз ўрнида қўлланганидагина кўзланган мақсадга етиши мумкин. Ҳар бир сўзни, ҳар бир иборани киши қалбига сингадиган тарзда етказа билиш нотиқлик санъатидир. Нутқ тадбиркорлигини сингдириш мактабда ҳамда ўрта ва олий таълим муассасаларида ўқитувчининг бош вазифасидир. У биринчи соатдан то охирги машғулотгача талабаларда нутқ маданияти (тадбиркорлиги)ни тарбиялашга қаратилиши керак. Шу ўринда таниқли тилшунос олим Низомиддин Маҳмудов шундай дейди: «Айни пайтда нутқий маданият тарбияси билан мактабдаги ва олийгоҳдаги ҳеч бир истисносиз, барча ўқув фанлари ҳам билвосита шуғулланиши керак. У математика бўладими, физика ёки тарих бўладими, ўқитувчи ўз нутқий маданияти билан намуна кўрсатиши, тегишли фан соҳасининг тугал тилини намойиш этиши ва шу йўл билан ўқувчидаги сўз сезгисини авайлаб куч бериши мақсадга мувофиқ. Таълим амалиётида

кўргазмалилик азалдан энг зарурий омил сифатида қараб келинади. Шунинг учун ҳам ўқитувчи кўп вақтини кўргазмали қуроллар тайёрлашга сарфлайди. Бу маъқул, аммо унутмаслик керакки, нутқий маданиятни ўрганиш, чиройли сўз завқини ўстириш, умуман, тил эстетикаси тарбиясида асосий жонли кўргазмали қурол ўқитувчининг ўзидир». («Маърифат манзиллари», Н.Маҳмудов) Тил ва нутқ қиёси 1. Тил алоқа материали, нутқ эса алоқа шаклидир. 2. Тилни халқ яратади, нутқни эса ҳар бир шахс яратади. 3. Тилнинг ҳаёти узоқ халқ ҳаёти билан боғлиқдир. Нутқнинг ҳаёти эса қисқа бўлиб, у айтилган пайтдагина мавжуддир. 4. Айрим шахснинг айни замонда бир неча тили бўлиши мумкин, чунки у вақт ва ўрин билан бевосита боғланмаган. Айрим шахснинг нутқи айни замонда фақат битта бўлади, чунки у маълум вақтда ва маълум ўринда юз беради. 5. Тилнинг ҳажми ноаниқдир; нутқнинг ҳажми эса аниқ: у монолог, диалог ҳамда айрим матн ва китоб шаклида бўлиши мумкин. 6. Тил турғун статик ҳодисадир. Нутқ эса ҳаракатда бўлиши мумкин бўлган динамик ҳодисадир. Тил хатосида сўз маъноси бузилади, масалан, соф-соп, тиф-тип, фан- пан, дил-тил ва ҳоказо. Тил хатосида фақат акустик томондан ўзгаради. Масалан, фикр-пикр, фабрика-пабрика, сафар-сапар. Тил ва нутқ ҳодисаларига объектив шароитда бўлиш – тил софлиги, нутқ маданияти ва одоби масалаларига оқилона ёндошишга олиб келади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Р.Қўнғуров, Э.Бегматов, Ё.Тожиев “Нутқ маданияти ва услубияти асослари”. Тошкент, 1992. 2. Ё.Тожиев, Н.Хасанова, Х.Тожиматов. «Нутқ маданияти ва услубияти асослари». Тошкент, 1994. 3. Т.Қудратов “Нутқ маданияти асослари”. 4. Н.Маҳмудов “Ўзбек нутқи маданияти ва услубияти асослари”. 5. Головин В.Н. «Основы культуры речи» Москва, 1980. 6. Маърифат манзиллари. 7. Баркамол авлод орзуси. 8. А.Аҳмедов. «Тил бойлиги» Тошкент, 1968.

Похожие

Нутқ маданияти ва адабий тил меъёри. Меъёр тушунчаси. Адабий тил меъёри таснифи

Тил ва нутк

Тил ўрганишда коммуникатив методнинг бошқа методлардан афзалликлари

Нутқ маданияти тарихидан. Нутқ маданияти ва нотиқлик санъати

Нутқ техникаси ва маданияти