Инновацион педагогик технологияларнинг назарий ва амалий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73.0341796875 KB

Скачать

Инновацион педагогик технологияларнинг назарий ва амалий асослари 1-савол: „Технология" сўзи қандай маънони англатади? Жавоб: „Технология" грекча сўз бўлиб, lexnos — санъат. махррат, ҳунар, logos — таълимот, йўналиш, фан деган маънони англатади. „Сиёсий луғат" (М, 1989 й) да технологияга шундай таъриф берилади: — ишлаб чиқариш жараёнида ашёлар, матераиаплар ва ярим тайёр ашёларни қайта ишлаш, тайсрлаш ҳолати, хусусияти. шакл-ларини ўзгартириш методлари йиғиндиси; — ашёлар, материаллар ва ярим хом ашёларга мувофиқ ишлаб чиқариш қуроллари орқали таъсир ўтказиш усуллари. Технология тушунчаси „Узбек тилининг изоҳли луғати" (М. 1981 йил 2- том, 169-бет)да қуйидагича изохданади: „Технология — (грек) ишлаб чиқаришнинг бирор соҳасида материалларга ишлов бериш ёки қайта ишлашда қўлланиладиган усуллар мажмуаси". Дарҳақиқат, технология деганда, одатда, уларни қўллаш натижа-сида янги сифат ва миқдор ўзгаришларига олиб келувчи тизимий усуллар, тушунилади. Бу усуллар ишлаб чиқаришнинг ҳар бир соҳасига мое ҳолда мавжуд бўлиши мумкин. „Саноат тсхнология-си", „Пахтачилик технологияси" каби, шунингдек. улар бир йўналишга оид бўлган алоҳида ўзига хос хусусиятларни қамраб олишлари ҳам мумкин: „Андижон технологияси", „Абдурасулов технологияси" каби. 2-савол: Ишлаб чнқаришни технологиялаштириш нима? Жавоб: Жамият ривожидаги илмий-техникавий тараққиёт ишлаб чиқаришни тсхнологиялаштиришга олиб кслади. Ҳозирги даврда технологиялаштириш маданият, маориф, тиббий соҳаларга ҳам шиддат билан кириб келмоқда. Технологиялаштириш — объектив жарасн бўлиб, ишлаб чиқаришнинг барча соҳаларига кириб бора-ди, улар эволюциясининг янги вазифаларини сифатли ҳал этишга асос солади.

3-савол: Технологиялаштириш тушунчасини педагогик жараён- ларга қандай боғлаш мумкин? Жавоб: Технологиялаштириш тушунчасини бевосита педагогик жараёнлар билан боғласак, у ҳолда таълим-тарбия қонуниятларини амалга ошириш, уларнинг янги қонуниятларининг ўзига хос қир-раларини кашф этиш асосида умумий мақсадга эришиш — ижобий сифат ўзгаришларига эга бўлган баркамол авлод шахеини шакллан-тириш тушунилади. Ёки педагогик технологиялаштиришни шахеда янги сифат ўзгаришларини лойиҳаловчи, кутилажак натижани кафолатловчи таълим-тарбияни ташкил этиш, бошқариш ва амалга ошириш жараёни деб тушуниш мумкин. 4-савол: „Инновацион технологиялар" атамасини қандай тушун- са бўлади? Жавоб: „Инновация" — умумжаҳон тилларидан кириб келган бўлиб, („индекс", „инстанция", „инфляция", инкасса" каби), 2 та — юнонча „Иное" — оид, тааллукли ва русча „новый" — янги, янгича сўзларининг бирикмаеидан ташкил топган. „Инновация" тушунчаси — янгиликка оид, янгитдан киритилаётган деган маъ-ноларни англатади. Бу тушунча инглиз тилида ҳам „ innovation " деб юритилиб, янгилик киритиш, янгича маъноларида қўлланилади. Шундай қилиб. „Инновацион технологиялар" атамасини ишлаб чиқаришда ижобий сифат ва миқдор ўзгаришларига олиб кслувчи, янги, янгича, янгитдан киритилаётган усуллар деб тушуниш мум кин. 5-савол: „Педагогик технологиялар"ни таълим-тарбия жараёни- га бўлган қаидай ендашув деб караш мумкин? Жавоб: Педагогик технологиялар таълим-тарбия жараёнига ўзига хос бўлгаи инновацион ёндашувдир. У педагогикада ижтимоий-мухандислик тафаккурининг ифодаси, ўқитиш, тарбиялаш жара-ёнини маълум даражада стандарт ҳолатга солиб, унинг онтимал лойиҳасини тузиш билан боғлиқ тушунчадир. Жумладан, ўқитиш-нинг ваъзхонлик, оғзаки баён қилиш усулларидан воз кечиб, компьютерлар, таълимнинг техник воситалари ёрдамида ўқитиш, ўқувчининг билиш фаолиятининг бошқарувчиси,

ташкилотчиси, маслаҳатчиси, якуний натижага эришишга йўлловчиси — ўқитув-чи. устоз раҳбарлигида ўқувчиларнинг кўпроқ муетақил ишларини ташкил этиш ва энг муҳими ўқитувчининг деярли бир хил якуний натижага эришиш имкониятининг мавжудлигидир. Айниқса. ўқнгиш- га ягона Давлат таълим стандартлари жорий этилган, жаҳоннинг барча давлатлари андозалари талабига жавоб бера оладиган мута-хассислар тайёрлашнинг ҳозирги даврида кейинги ҳолат алоҳида аҳамият касб этади. Ўқув жараёнини педагогик технологиялар асо-сида ташкил этилганда таълим мақсадлари белгиланади ёки лойи-ҳаланади, кутилаётган якуний натижа — ижобий сифат ўзгариши кафолатланади, ўқув жараёнининг такрорланувчи цикли яратила-ди, тезкор қайтувчи алоқа вужудга келади, ўқув мақсадлари, ўқув жараёнига керакли тузатишлар кирнтилиб борилаверади. 6-савол: Буюк педагог Я.О.Коменский педагогик технологаялар- нинг яратилишини қапдай орзу қилган эдн? Жавоб: Педагогик жараённи тафаккур асосида стандартлаш ғояси XVI аерда яшаган буюк славян педагоги Я.О. Коменский томонидан илгари сурилган эли. У ўзининг „Буюк дидактика" деб номланган машҳур асарида таълим-тарбия жараёнини бир қолипга солмоқчи бўлганки, унда „ҳар бир усул ва нарсалар вақт жиҳатлан шундай жойлаштирилиши керак эдики". „бутун педагогик жараён яхши созланган соат каби бехато юриши керак" эди. Я.О. Комен ский етмаган ниятга XX аср педагоглари етиб, педагогик техно логиялар яратишди. XXI аерда бу ижтимоий воқелик инновацион педагогик технология номини олиб, бутун дунё педагогларига дастуруламал бўлиб хизмат қилиб келмокда. 7-савол: Педагогик технологияларнинг тузилмаси иимадан ибо- рат? Жавоб: Педагогик технологияларнинг тузилмаси қуйидаги таркибдан ташкил топади: 1. Концептуал (назарий) асослар. 2. Таълим-тарбия жараёнининг мазмуни. 3. Технологик жараён.

8-савол: Педагогик технологияларнинг концептуал (назарий) асосларига нималар киради? Жавоб: Педагогик технологияларнинг концептуал (назарий) асосларига унинг методологик, педагогик, психологик асосларини киритиш мумкин. Методологик асосларни — умуммиллий қадри-ятлар, Президентимизнинг таълим-тарбия ҳақидаги ғоялари, мил-лий ғоя, таълим тўғрисидаги қонун. кадрлар тайёрлашнинг мил-лий дастури, мсъёрий ҳужжатлар ташкил этади. Педагогик асосларга таълим-тарбия жараёнининг мақсади, вазифалари, мазмуни, шакл. усуллари ва қонуниятларни киритиш мумкин. Психологик асосларга эса. шахе, шахенинг тузилмаси, шахс-нинг билиш жараёнлари ва бу жараённинг қонуниятлари киради. 9-савол: Педагогик технологиялар таркибий қисмларидан таъ лим- тарбия жараёни мазмунига нималар киради? Жавоб: Таълим-тарбия жараёнининг мазмунига мазкур жараён нинг умумий ва аниқ мақсадлари, вазифалари. режалари. даст>'рий асослари, шакл, воситалари, усуллари киради. 10-савол: Технологик жараён қандай мазмунга эга? Жавоб: Тсхяологик жараён — бу мехлат қ>'роллари билан меҳнат объектларига босқичма-босқич таъсир этиш натижасида маҳсулот яратиш борасидаги ишчи (ишчи машина)нинг фаолияти-Дир. Агар бу таърифни педагогик технологияларнинг таркибий қисми — технологик жараёнга татбиқ этеак, у ҳолда у ўқитувчи (тарбиячи), ўқувчи (шахе) фаолиятлари, жараённи бошқариш усуллари, диагностик (ташхис) ишларни қамраб олганини кўриш мумкин. 11-савол: Педагогик технологияларнинг аспектлари қайсилар? Живов: Педагогик технологияларнинг 3 аспекти ҳақила фикр юритилади: — илмий аспект; — тавсифий аспект; — амалий аспект. 12-савод: Педтсхнологияларнинг илмий аспсктига нималар ки- ради?

Жавоб: Педтехнологияларнинг илмий аспектини таълим-тар-бия жараёнининг мақсади, мазмуни, услубларини илмий асосда лойихдлаш ташкил этади. 13-саво.г. Педтсхнологияларнинг тавсифий аспектида нималар ифодаланади? Жавоб: Педтсхнологияларнинг тавсифий аспектида натижага эришишнинг мазмуни. усул, воситалари иштирокидаги педагогик жарасннинг тавсифи ифодаланади ва бу жараённинг тартиби ишлаб чиқилади. 14-савол: Педтехнологияларнинг амалий аспекти нимани назар- да тутади? Жавоб: Педтсхнологияларнинг амалий аспекти мавжуд техно-логияларни бевосита амалиётга қўллаш, амалий натижаларга эри-шишни назарда тутади. 15-савол: Таълим амалиётига нисбатан педтехнологияларнинг қандай сатҳи белгиланади? Жавоб: Таълим амалиётига нисбатан педагогик технолошянинг уч сатҳи (даражаси) белгиланади: умумпедагогик. хусусий мето дик, локал (модул). 1. Умумпедагогик технология яхлит таълим жараёнини ифода қилади. 2. Хусусий методик технология бир фан доирасидаги ўқув тарбня жараёнини амалга ошириш методлари ва воситаларидан иборат бўлади. 3. Локал (модул) технология ўқув тарбия жараёнининг айрим қисмларига. махсус бўлимларига технологияни татбиқ қилишни ифода қилади. Бу технология умумий дидактик ва тарбиявий ва-зифаларни ҳат қилишга қаратнлади. 16-савол: „Педагогик технологиялар"нинг принциплари, тамо-йиллари қайсилар? Жавоб: Принцип — лотинча „ principium " сўзидан олинган бўлиб. асос, дастлабки ҳолат. бошқарувчи гоя, умумлашган талаб каби маъноларни англатади. Педагогик технологиялар принциплари умумдидактик прин-циплар билан ўзаро алоқадор, бир-бирини тўлдиради. бойитади. Шу билан бирга, улар атоҳида йўналишларга, ўзига хос хусуси-ятларга эга. Педагогик технологиялар

принциплари қуйидагилар: — педагогик тизимнинг яхлитлиги приниипи; — ўқув тарбиявий-жараённи олдиндан лойихдлаш; — натижани кафолатлаш; — тугаллантанлик; — эгилувчанлик; — ўзлаштиришнинг индивидуал суръати; — техник қурилмалардан фойдаланиш кабилар. 17-савол: Педтехнологияларнинг ўзига хос бўлган қоидалари ҳам мавжудми? Жавоб: Педагогик технологияларнинг қуйидаги қоидачари ҳам мавжуд: 1. „Эквнватентли амалиёт" қоидаси. Ўқитувчининг ўқитиш ва бу жараёнда кўзланган ҳаракатларн унинг якуний тест топшири-ғида белгиланган ўқун ҳаракатлари билан айнап бир хил шароитда ўткази.тиши лозим. 2. „Аналоги* амалист" қоиласи. Ўқтувчилар тсст(синов)да қандай ҳаракат.тарни кўрсатишлари талаб қилинса, улар ўқув жараёнида ҳам шунта ўхшаш ҳаракатларда машқ қилишлари керак. 3. „Натижани билиш" қоидаси. Ҳар бир ўтказилган назорат натижаси ўқувчига тезлик билан маълум қилиниши зарур. 4. „Ижобий мустаҳкамловчи реакциялар" қоидаси. Ўқувчининг эришган ҳар бир ютуғига ўқитувчи ўз вақтида реакция қилиб, рағбатлантириб бориши керак. Ўқувчиларнинг нотўгри ўқув ҳара катлари жазоланмайди. Бу ҳолда ўкувчиларни „Яна бир марта уриниб кур", „Бу масалани яна бир марта ўрганиб кўр", каби илҳомлантирувчи сўзлар билан уларни ишлашга ундаши лозим. 18-савол: „Педагогик технологиялар"га олимларимиз қандай таъриф берадилар? Жавоб: Ксйинги йилларда матбуотда, илмий адабиётларда, кўплаб анжуман ва йиғилишларда, шу билан бирга расмий ҳуж-жатларда „Педагогик

технология", ..Янги педагогик технология", „Илгор педагогик технология", „Ўқитиш технологияси". „Таълим технологияси" „Инновацион педагогик технология" каби тушун-чатар учраб турибди. Педагогик технология — деб аталмиш бу зарурий тушунчанинг педагогик аматиётларда аста-секин оммала- Шиб келиши боис, унга бўлган фикр-мулоҳазалар ҳам атрофлич;' берилмокда. Мана улардан намуналар: „Педагогик технология таъ- лимни системалаштириш ёки синфда ўқитишни системалаштириш ғояларини педагогикага татбиқ этишдан иборат" (Т. Сокмото). „Педагогик технология — психологик ва педагогик угитлар йиғиндиси бўлиб, шакллар. методлар, усуллар, ўқитиш йўллари, тарбиявий воситаларнинг махсус тўпламидир. Айни замонда у пе дагогик жараённинг ташкилий-методик омилини ҳам билдиради" (Б. Лихачев). „Педагогик технология — режалаштирилган ўқитиш натижала-рига эришиш жараёни тавсифи" (И.П. Волков). „Педагогик технология — ишлов бериш, ҳолатни ўзгартириш санъати, маҳорати, малакаси ва методлар йиғиндиси" (В.М. Ше-пель). „Педагогик технология — тапаба ва ўқитувчининг уларга зарур шароит яратиш орқали ё ўқув жараёнини лойиҳалаштириш, таш кил этиш ва ўтказиш бўйича педагогик фаолиятининг ҳар томон-лама ўйланган моделидир" (В.М. Монахов). „Педагогик технология — бу таълим шаклларини оптималлаш-тириш вазифаларини ўз олдига қўйган техник ва инсон омилла-рида, уларнинг биргадикдаги ҳаракатлари воситасида ўқитиш ва билимларни ўзлаштириш жараёнини яратиш, татбиқ этиш ва бел-гилашнинг тизимий усулларидир" (ЮНЕСКО). „Педагогик технология — педагогик мақсадларга эришишда фойдаланиладиган шахеий имкониятлар, жиҳозлар ва методологик воситаларда амалда бўлишнинг тизимли йиғиндиси ва тартибини билдиради" (М.В. Кларин). „Педагогик технология — ўзида турли муаллифлар (манбала-р)нинг барча

таърифлари мазмунини қамраб олган мазмуний умум-лашма ҳисобланади" (Г.К. Селевко). „Педагогик технология — бу ўқитувчи маҳоратига боглиқ бўлмаган педагогик муваффақиятларини ка(]юлатлай оладиган ўқувчи шахеини шакллантириш жараёнини ифодалаш — лойиҳалашдир" (ВЛЛ. Беспалько). „Педагогик технология — бу ўқитувчи (тарбиячи)нинг ўқитиш (тарбия) воситалари ёрдамида ўқувчи (татаба)ларга муайян шаро-итда таъсир кўрсатиш ва акс таъсир маҳсули сифатида уларда олдиндан берилган шахе сифатларини жадат шакллантиришни кафолатлайдиган жараёндир" (Н. Сайидаҳмедов). „Педагогик технология — ўқув мақсадларининг аниқ белгила-ниши, якуний натижанинг кафолатланиши, ўқув жараёнининг такрорланувчанлигининг таҳминланиши ва тезкор қайтувчан ало-қанинг мавжудлиги билан характерланади" (Б.Л. Фарберман. У.Н. Нишоналиев). „Педагогик технология таълим мақсадларига ва шахенинг ривожланишига қаратилган педагогик фаолиятни муттасил равиш-да ривожлантириш тизимини лойиҳалашдир" (Н. Азизхўжаева). 19-савол; Педагогик техиологияларга оид махсус журналлар чоп этиладими? Жавоб: 1961 йилдан АҚШда „Педагогик технология" журнали чоп этила бошланди. 1964 йилдан Англияда „Педагогик технология ва ўқув жараёни", 1965 йилдан Японняда, 1971 йилдан Италияда „Педагогик технология" журначлари чиқарила бошланди. ЮНЕС КО 1971 йилдан то ҳозирги кунгача таълим бўйича халқаро бюронинг „Педагогик технологиялар" бюллетенини чиқариб кел-моқда. Россия Федерацняси эса. 1997 йилдан бошлаб „Мактаб тсхнологиялари" журначини чоп этиб келмокда. 20-савол: Таыимга технологик ёндашув қандай тарихга эга? Жавоб: Таълим тарихидан маълумки. ўқитиш самарадорлигини оширишга қаратилган ишларнп шарТЛИ равишда 3 даврга ажратиш мумкин: Биринчи даврда ўқитиш жараёнини фақат ўқитувчигина олиб борган,

инсоният тўплаган тажрнбалар, билимлар тачабага ўқитув чи орқалигина берилган. Иккинчи даврда дарелик ва қўлланмалар чоп этила бошланди. Учинчи даврда эса. ўқитиш усуллари мазмун жиҳатдан янада бой иди: Ўқитувчи ва талаба учун техник воситалар, ўргатувчи маши-налар ҳам қушилди, дасчурланган таълим тушунчаси пайдо бўлди. Taiviiui самарадорлигини кўтаришга кўмаклашувчи янги ендашув-лар кириб кела бошлади. Таълимга технологик ёндашув XX аернинг 30-йилларида пайдо бўлди, десак, хато бўлмас. Бу даврда „Педагогик техника" тушун часи махсус адабиётларда кўриниб қолди ва у ўқув машғулотла-рини аниқ ҳамда самарали ташкил этишга йўналтирилган усул ва воситалар йиғиидиси сифатида ўгган аернинг 40—50-йиллар бош-ларида ўқуи жараёнига ўқитишнинг техник воситаларини жорий этиш даври бошланди. Айниқса, кино, радио, назорат воситалари, улардан фойдаланиш методикаси педагогик техиологияларга тенг- лаштирилди. 50—60-йилларда жаҳон педагогикасида ўқув жараёнини ўзига хос „технологик" усулда ташкил этиш ҳаракати вужудга келди. 60-70-йилларда эса, ўқитиш метод^чаринннг ўта турли-туманлигидан улардан самарали фойдаланишда қийинчиликлар туғила бошлади ва бу методлар учун умумий бўлган илмий асос яратиш зарурияти вужудга келди. Натижада педагогик методлар технологияси, ўқитии1 технологиясининг назарий асослари вужудга кела бошлади. 80—90-йилларга келиб, ўқув жиҳозларининг турли хилларини ва ўқитишнинг предметли воситаларини лойиҳалаш ва ишлаб чиқаришни йулга қўйиш зарурий шартлардан бирига айланди, уларсиз илғор методика ва ўқитиш шакллари самарасиз бўлиши. таълим сифатини таъминлаш мумкин эмаслиги аниқ бўлиб қолди. Бу зарурият XX аср охирига келиб. педагогик технологияларнинг назарий ва амалий жихатларини тизимли тадқиқ қилишпи тақозо этди. Хусусан, Россиялик олимлар бу йўналишда бир қатор асар-ларни нашр қилдилар. Жумладан, 1989 йилда нашр қилииган В.П. Бсспальконинг

„Слагаемые педагогической технологии". Г.К.Се-левконинг „Современные образовательные технологии" (1998) китоблари бу соҳадаги йирик талқиқотларнинг натижаси ҳисоб-ланади. XXI асрнинг бошларига келиб, педагогик технологиялар фан сифатида шаклланди, унинг назарий ва амалий асослари яратиб келинмоқда. 21-савол: Педагогик технологияларнинг асосчилари кимлар? Жавоб: АҚШнинг машҳур олимлари Б.Блум, ЛЛарсен, Б.Скин-нер, Д.Финн, Д.Кратвал. Р.Ганье. Л.Бриглар ..Педагогик техно-логиялар"нинг назарий масалаларини яратишга муносиб ҳисса қўшганлар, улар педтехнологияларнинг асосчилари ҳисобланади-лар. 22-савол: Педагогик технологияларнинг пайдо бўлиш тарихини неча босқичга ажратиб ўрганиш мумкин? Жавоб: Педагогик технологияларнинг назарий ва амалий асос-ларини яратиш тарихини шартли равишла 4-босқичга ажратиб ўрганиш мумкин: I босқич-ХХ асрнинг 30-йиллари-амалиётда „Педагогик техно логия" тушунчасининг пайдо бўлиши; II босқич — XX асрнинг 40-60-йиллари — ўқнтшшшнг техник воситаларининг пайдо бўлиши, улардан таълим жараёнида фойда- ланиш; III босқич — XX асрнинг 70-80-йиллари — ўқитиш техноло гиялар янги авлодининг яратилиши; технологиянинг ил.мип асос-ларининг вужудга кслиши; IV босқич — XX асрнинг 90-йиллари XXI аср бошларн — педагогик технологияларни назарий ва амалий жиҳатдан тизимли тадқиқот қилиш назарий ва амалий асосларининг яратилиши, илмий мактабларнинг шаклланиши. 23-савол: „Педагогик технологиялар" тарихидан муҳим сана- ларни келтириш мумкинми? Жавоб: XX асрнинг 30-йиллари „Педагогик техника" тушун-часи пайдо бўлди.

1946 йил — АҚШнинг Индиана штатидаги университетда аудиовизуал таълимга асос солинди (муаллифи Л.Ларсен). 1954 йил — Дастурли ўқктиш режаси яратилди (АКД1, муал-яифи проф. Б.Скиннср). 1961 йил — Жанубий Колифорния университетида „Ўқитиш технологиялари" бўлими очилди (рахбари Д.Финн). 1968 йил — Массачусетс технология институтида дастурлашти-рилган таълимнинт компьютер тили (ЛОГО) ишлаб чиқилди (муаллифи С.Пейпсрт). 1971 йил — Италияда „Педагогик технология" журчали чоп этила бошлади. 1976 йил — биринчи шахеий компьютер „ЭППА" яратилди (муаллифи С.Жобс. С.Уозник). 1980 йиллар — Экспериментал мактабларда ўқув мақсадлари махсус дисплей синфдарда синаб кўрилди. Педагогик технология ларнинг амалий асослари шакллана бошлади. 1990—2000-йиллар — Таълим муассасаларида ўқитишнинг ин-терфаол усулларидан кенг фойдаланиш даври бошланди. Педагогик технологиялар бўйича махсус илмий-тадқиқотлар олиб борилди. Ҳозирги кунда педтехнологияларнинг назарий ва амалий асослари яратилмокда, ўқув юртларида фан сифатида ўқитилмокла. 24-савол: Нима сабабдан Педагогик технологиянинг асослари мамлакатимизда эиди ўрганилмокда? Жавоб: Бунинг бош сабаби педагогик технологиянинг назарий ва амалий асослари бевосита „бихевиоризм" (инглизча хатти-ҳара-кат) ғоялари билан боғлиқ. Тарихдан маълумки, „бихевиоризм" гоялари совет педагогикасига ст бўлган, буржуача йўналиш деб қаттиқ қоралаб келинган, унинг ғояларидан фойдаланиш антиком-мунистик сиёсат деб шархланиб келинди. Вакт ўтиши ва комму-НИСТИК режимнинт барҳам тоииши билан „бихевиоризм" асосчи лари Ж. Устсон, Э. Торндрайк, С. Пресек, Б. Скиннер, Э. Родкорф гояларига муносабат ижобий томонга ўзгарди. Бихсвиористларнинг тестология бўйича ишлари ҳам совет дав-рида

„буржуазия" йўналиш қаторига киритилиб, умуман инкор қилинди. Мустақил Узбекистан МДҲ мамлакатлари ичида биринчи бўлиб ижодий педагогика фанига йўл очди ва чет элнинг бу соҳадаги энг илғор, қўл.ласа бўладиган ва юқори натижа берадиган гояларни аматиётга татбиқ этиш, бу й>'лда ўзимизнинг анъана ва гажрибаларимиздан кенг фойдаланишга имкон яратиб берди. Президетимизнинг 1992 йи.л март ойида қабул қилган Фармони-га мувофиқ республикамиз олий ўқув юртларига абитуриентларни тест ёрдамида танлаб олиш ва таълим тизимига педагогик тестлар-ни жорий этиш га биринчи бўлиб асос солинди. 25-савол: Мустақил Ўзбекистонда педтехнологиялар муаммола- рини ўрганиш ҳолати қандай? Жавоб: Мустақил Ўзбекистонда педагогик технологияларнинг назарий, амалий асосларини, уларнинг мукамамаллигини ўрганиш ва ўқув-тарбиявий жараенга татбиқ этиш давлат аҳамиятига эга бўлган тадбир деб қаратмокда. Мутахассислар тайёрловчи барча ўқув юртларида педагогик технологиялар фан сифатида ўқитилмоқаа. Ўтган аср охирларида олий ва ўрта махсус мактаб муаммолари инстнтутида .,Педагогик технология ва таълим сифати" бўлими ОЧИЛДИ. Ҳозирги кунда Тошкент давлат педагогика университетида ..Инновааион техноло гиялар Маркази" фаолият кўрсатмокда. Педагогик технология муаммолари билан махсус тадқиқотлар ўтказишга киришилди. Педагогик технологиянинг моҳняти. унинг таьрифи ва педагогик таълим доирасидаги ўрни ҳақида бнринчи бор 1993 йили ..Халқ таълими" журналида Н. Саилаҳмсдов томо-нидан талқин қилинди. (Н. Саидаҳмедов. Ўк.итувчининг педагогик тизимидаги фаолияти. „Халқ таълими", 1993 и, 6- 76.)- Ҳозирги кунда педагогик технологияларнинг назарий асослари ва уларни амалиётга татбиқ этиш бўиича бир қатор олимлар самарали изла-НИШЛар олиб бормокдалар. 26-савол: Педагогик технологияларнинг муаммолари билан шуғулланаётган ўзбекистонлик олимлар кичлар?

Жавоб: Педагогик технологияларнинг назарий ва амалий асос ларини яратиш бўиича бир қатор ўзбекистонлик олимлар самарали илмий фаолият кўрсатмоқлалар. Жумлалан, Р.Х.Жўрасв. У.Н.Нишоналиев, Н-ССаилах^медов. Ж.Йўлдашев, Б.Л.Фарберман , Н.Азизхўжаева, К.Ишматов ва бошқаларнинг тадқиқот ишларини алоҳида таъкидлаш лозим. Олимлардан Б. Фарбсрманнинг ..Илғор педагогик технология лар" (2000 й.), Н. Саидаҳмедовнинг ,.Янги педагогик технологи ялар" (2003 й.), Н. Азизхўжаеванинг „Педагогик технологиялар ва педагогик маҳорат" (2006 ii .) қўлланмалари нашр қилинди. 27-савол: „Ўқитиш технологияси" атамаси биринчи бор ким томонидан амалиётга киритилган? Жавоб: „Ўқитиш технологияси" атамаси биринчи бор ама лиётга Жанубий Колифорния университетининг „Ўқитиш техноло-гиялари'* бўлими мудири. профессор Д. Финн томонидан киритил ган. 28-савол: „Ўқиш мотивацияси" тушунчаси қандай маънони англатади? Жавоб: Мотив — лотинча „ Moteo " сўзидан олинган бўлиб, „ҳаракат" деган маънони англатади. Мотив — эхтиёж, истак, майл, қизиқиш, интилиш тушунча-70 ларнни ўз ичига олади. МОТИВАЦИЯ — муайян майл билан харакат қилишга қаратидган истакдир. Ўқиш мотивацияси — билим олиш, фан асослари, қонуният-ларини ўрганиш, эгаллаш бўиича ўқувчининг аниқдастуруламали, мақсади, ички эҳтиёжи, истаги, хоҳиши, ҳаракатлантирувчи кучи, манбаси. 29-савол: Ўқитишни технологиялаштириш жараёни қандай тар-кибда тузилган? Жавоб: Ўқитишни технологиялаштириш жараёни қуйидаги таркибни ўз ичига олади: • ўқув мақсадларини лойихдлаш; • ўқув мақсадларини аниқлаштириш:

$• ўқув мақсадлари қатори (таксономияси)ни тузиш; • ўқув мақсадларини топшириқларга айлантириш; • мақсадга эришиш йўлларини қўллаш; • эришилган мақсадларни тузатиш ишлари; • натижани баҳолаш; • натижани қўллаш. 30-савол: Ўқув мақсадлари қандай белгиланадн? Жавоб: Мақсад — ўқитиш ва ўқиш жараёнларининг энг муҳим омили. Таълим жараёни айнан шундан бошланади. У маълум пред-метни ўрганиш мақсади ва мазмунидан келиб чиққан ҳолда шакл-ланади ҳамда ушбу таълим шаклининг асосий мақсадига мое ке-лади. Мақсад таълим берувчи ва таълим олувчини уларнинг умумий натижаларига қараб ҳаракатланишини белгилайди. Шунга кўра, биз, уни ташхисли ифодалашимиз керак. яъни шунчалик аниқ ва маълум бўлиши керакки, >ида қуйидагиларга эришиш: — шундай дидактик жараённи қуриш керакки, у ушбу мақ-садни маълу\1 шароитларда ва белгиланган вақт ичида эришишни гаъминлашни кафолатлаши; — ўқитиш жараёнининг якуни бўиича, мақсадни амалга оши-риш даражаси тўғрисида конкрет хулоса қилиш мумкин бўлсин. Ўқитиш мақсадлари таълим олувчилар қаракатларида белгилан ган таълим натижалари орқали ифодаланади. 31-савол: Педагогик мақсадлар таксономиясини қандай тушу-ниш мумкин? Жавоб: Педагогик технологиялар тизимининг ўзига хос жиҳат-ларидан бири педагогик мақсадларнинг таксономиясини тузиб чиқишдир. Таксономия, биология фанида объектларни, уларнинг табиий ўзаро боғлиқдигига асосланиб ва тоифалари мураккаблашиб борадиган кетма-кетликда жойлаштириб туркумлаш ва системалаш-тириш, дсб таърифланади. Худой шу мазмун псдагогнк мақсадлар-ни туркумлаб, тартиблаштириб, уяарнинг кетма-кетлик қаторини ишлаб чиқишга мослаштирилтан.$

32-савол: Б. Блумнинг „Таксономия" китоби қачон нашр қилин-ган? Жавоб: АҚШ олимлари биринчи марта педагогик мақсадларни тартиблаштириш масаласига эътибор бердилар. Психолог Б. Блум 1956 ЙИЛИ ўзининг машхур ..Таксономия" китобиии нашр килли. Унда ўқув мақсадларининг конгнитив (билиш) соҳасшш тартиб лаштириш тизими ишлаб чиқилди ва бу тизим халқаро миқёсда тан олинди. 1996 йшша ЮНЕСКО Б. Блум таксономияспнинг 40 йиллигини тантанали нишонлади. 33-савол: Ўқув мақсадларининг таксономияси қандай соҳаларни уз ичига олади? Жавоб: Ўқув мақсадларининг таксономияси 3 соҳани уз ичига олэди. когнитнв (билиш) соҳаси; аффектов (ҳиссиётли-қадриятли) соҳа; исихомотор (ҳаракатга оид) соҳа. 34-савол: Ўқув мақсадларининг конгнитив соҳаси қандай маз-мунга эга? Жавоб: КОГНИТИВ (билишга оид) соҳа. Бу ўқилган магсриални эслаб қолиш ва уни такроран айтиб бсрипщан бошлаб, то ўзлаш-тирилган билимларни туда англаб, уларни олдин ўрганилган ғоя, метод ва ҳаракат усуллари билан уйгунлаштириб тасаввур этиш ҳамаа билимларни эгаллашгача бўлган муаммоларни ҳал этишни ўз ичига олади. Ўқигувчилар ўртасида ўтказилган суров натижасида ДТС, дастурлар, дареликлар. даре бериш амалиётидаги ўқув мақ садларининг аксарияти когнитнв соҳага тешшли бўлиши аникдан-ган. 35-савол: Ўқув мақсадларининг аффектив соҳаси қандай маз-мунга эга? Жавоб: Аффектив (ҳиссиётлп-қадриятли) соҳа. Унга о;щ!ш идрок қилиш, қизиқиш. қадриятлар йўналишлари ва муносабат-ларни узлаштиришга тайёр бўлишдан бошлаб. то ўқувчини атроф-дунёга нисбатан ҳиссий-шахеий муносабатда бўлишни шаклланти-рувчп мақсадлар киради. Қизиқиш ва мойиллик, у ски бу кечин-маларга ҳамдард бўла олиш, воқеаларга бўлган муносабат. уни англаш ва фаолиятида намоён бўлишини шакллантириш мақсадла-ри ана шулар жумласидандир.

$36-савол: Ўқув мақсадларининг психомотор соҳаси қандай мазмунга эга? Жавоб: Психомотор (ҳаракатга оид) соҳа. Бу соҳага у ёки бу ҳаракат (моторли) фаолиятида манипуляция (ҳаракат йўналишла-рини тез ва чаққон ўхташтириш). асаб мускулларини мувофиқ-лаштириб бошқариш (коорлинания)ни шакллантирншга оид мақ-садлар киради. Ёзув. огзаки нутқ малакалари ҳамда жисмоннй гарбия ва меҳнат (касб) таълими доирасилаги малакалар ана шулар жумласидандир. Касб-ҳунар коллежчарида ўқувчиларга касб ўрга-тиш жараёнининг мақсадлари ҳам шу мақсадларга киради. 37-савол: Ўқув мақсадларини топшириқларга айлантиришнннг ОСОН, қулай nuiK . li ! тест топшириклари ҳисобланади. Тестлар қачон- дан буен қўлланилиб келинмоқда? Жавоб: Тест (инглизча — сипов) биринчи бор 1864 йилда Ьуюк Британияда Ж. Фишер томонндап ўқувчиларнинг билим даражасини текшириш учун кулланилган. Тест синовларинпнг на- зарий асосларини кейинчалик инглиз психолога Ф. Гамелтон ишлаб чикди. Тест синовлари дастлабки психология, педагогика фанлари ЛОИрасида ривожпанди. Психологик тесг синовлари биринчи марта америкалик психолог Э. Торндайк томонидан ишлаб чиқилди. Психология ва педагогикада тест синовларинпнг ривожчанишп бш1ан математик методлар ҳам қўлланила бошлади. Буааай метод-лар, ўз навбатида. тестлар ишлаб чиқишга ижобий таьсир кўрсат-ли. XIX аср охири XX аср бошларида тест синовларига ўқувчилар-нинг ўқув қобилиятларини баҳолаш воситасн сифатида қараш анча кучайди. Айнан шу даврдан бошлаб тест синовлари икки асосий иўналиш: ақлий (интеллектлал) ривожпаниш даражасини аниқлаш тестларини яратиш ва қўллаш ҳамда ўқ\ вчиларнинг ўқиш қобили ятларини ва билимларини баҳолашга мўлжалланган педагогик те-стларни яратиш ва қўллаш соҳалари ривожчана бошлади. 38-савол: Тест топшнриқларининг қандай хилларидан фойдала- iiiiii мумкин? Жавоб: Амалиётда тсстларнинг очиқ тоишириқлар. ёпиқ топ-шириқлар каби хилларидан кўпроқ фоГиапанилади.$

Очиқ топшириклар: Агар ўқувчи эркин жавоб бера оладиган бўлса. тест топшириғи очиқ тест ҳисобланади. Ўқувчиларнинг битта, иккита сўздан иборат қисқа ва аниқ жавоб беришлари тахмин қилинади. Бу ҳақда тестга илова килинган йўлланмада баён этиш керак. Бланканинг бўш жойида жавоб учун зарур бўлган жой қолдирилади. Масалан, „Тест тушунчаси" йилда томо нидан биринчи марта ишлатилган". Ёпиқ топшириқлар: Бундай топшириқ тасдиқлашдан ва бир неча жавоблардан иборат бўлади, бу жавоблардан бири тўғри, қолганлари тўғрига ўхшаш, бироқ нотўғри бўлади. Таклиф қилинадиган жавоблар. сони иккитадан бештагача ва бундан кўпроқ бўлиши мумкин. ; Амалиётда 4-5 та жавоби бўлган тест топшириқлари етарли ҳисобланади. 39-савол: Псдагогик тест турларининг қандай шакллари бор? Жавоб: Фаниинг мазмунидан кслиб чиқиб. қуйидаги тест топшириқларининг шаклларидан фойдаланиш мумкин: • бирдан-бир тўфи жавоби бўлган ёпиқ топшириқлар: • бир неча тўғри жавоблари назарда тутилган спиқ топшириқ лар; • бигга сўз (ёки сўзлар) тушириб қолдирилган гапдан ташкил топган очиқ топшириқлар; • тўғри кетма-кетликни аниқлаш учун топшириқлар (уларни бажаришда бстартиб ҳолдаги сўзлардан ran тузиш зарур); • ўзаро боғланишни (мувофиқтикни) аниқлаш учун топши-риқлар; • айрим фанлар бўйича билимларнинг чуқурлигини аниқлаш бўйича топшириқлар; • сонни тўлдиришга мўлжалланган топшириқлар, бунда сонлар сериясини топиш усулини аниқлаш тсстлари; • масалалар ечишга қаратилган (математик, физик ва б.) топшириқлар; • чизмалар ва схемаларни тушунишга қаратилган топшириқлар; • олинган ахборотни ўзлаштириш даражасини аниқлаш учун топшириқлар; • синонимлар ва антонимларни фарқлашга топшириқлар;

• аналогия (аннан ўхшашлик)га оид топшириқлар; • ўқилган матнни тушунишга оид топшириқлар: ' • • кўрсатмаларни бажаришга оид топишриқлар; • билимдонликнн аниқлашга оид топшириқлар; • тафаккурни аниқловчи тестлар; • орфографик тестлар; • тил масалаларига дойр топшириқлар ва бошқалар. 40-савол: Фарқларни аниқлаш бўйича ёпиқ тест топшириғи қандай бўлиши мумкин? Жавоб: Бсшта сўз берилган. Улардан тўрттаси умумий белгиси билан бирлашган. Бешинчи сўз уларга мое келмайди, уни аниқлаш керак. Фақат битта сўз ортиқча бўлиши мумкин. Бунга мисол келтирамиз: а) бориш; б) сакраш; в) рақсга тушиш; г) ўтириш; д) югуриш. Тўртта сўз ҳаракат ҳолатини билдиради, „ўтириш" сўзи эса анча тинч ҳолатни ифолалаб бу қатордан тушиб қолади. Ёки: 1. а) тарих; 2. а) зилзила; 3. а) айлана; б) астрология; б) тўлқин; б) учбурчак; в) биология; в) офат; в) тсрапеция; г) астрономия; г) довул; г) квадрат; д) тиббиёт. д) ўлим. д) тўғри бурчак. 41-савол: Тўғри кетма-кетликни аниқлаш бўйича тест топши- риғини қандай кўринишда тузиш мумкин? Жавоб: Тўғри кетма-кетлик аниқлансин: „Занжнрнинг бир қпеми учун Ом қонунини таърифланг". а) Тўғри проиорционал: б) Тескари проиорционал; в) Қаршилик; г) Кучланиш;

$д) Ток кучи. Тўғри жавоб: 1-д, 2-г, 3-а. 4-в. 5-6 42-савол: \о uipi и узлукенз таълим тизимида ўқув натнжалари-.|и баҳолаш қандай тартибда амалга оширилади? Жавоб: Ҳозирги даврда узлуксиз таълимнинг турли босқичла-рида ўқувчилар билимини баҳолашда pciiTinir тизими жорнй этил-ган. „Рейтинг" сўзи (инглизча) баҳо, индивидуал коэффициент леган маънони англатади. Рейтинг тизими таркибида, одатда. қ\'йи-лагилар ифода1анади: • назорат турлари (масатан, жорий, орашқ. мустақил таълим, я куний); • назорат усуллари (оғзаки, ёзма, педагогик тест ўтказиш, мат>лум аматларни бажариш); • баҳолар мезони, масатан: 1-даража 100—86, 2-даража 85—71, 3-даража 70 —55, 4-даражати 55 дан кам; • натижатарни расмийлаштирнш қоидасн; • бошқа кўрсатмалар. 43-савол: Давлат таълим стандартлари (ДТС) нима? Жавоб: Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасииинг 1998 йил 5 январдаги 5-қарори билам „Давлат таълим стандартлари тугрисида Низом'* тасдиқтанган. унга мувофиқ республикада идо-равий бўйсуниш ва мулкчилик шаклларидан қатьий назар, таълим муассасатарннинг барча турлари учун мажбурий бўлган давлат таълим стандартлари (ДТС) белгиланган. ДТС — кадрлар" тайерлаш сифатига, таълим мазмунига нис-баган қўйнладиган талабларни; таълим олувчилар таиергарлигининг зарур ва етарлича даражасини ҳамда таълим муассасаларини бити- рувчиларга нисбатан қўйиладиган малака талабларини; ўқув юкла-масининг зарур ҳажмини; таълим муассасалари фаолпятини ва кадрлар тайёрлаш сифатини баҳолаш тартиби ва механизмини белгилайди. Бошқача айтганда, Дашътг таълим стандарти — тарбияланувчи ёки таълим олувчилар эгачлаши лозим бўлган билим, кўникма малакаларнинг энг қуйи$

микдори, илмий асосларда белгилаб бе-рилган расмий педагогик хужжатдир. . 44-савол: Таълимиинг қайси турлари учуи ДТС белгиланади? Жавоб: ДТС — таълимнинг қуйидаги турлари учун белгила нади: — умумпй ўрта таълим, шу жумладан, бошланғич таълим; — ўрта махсус касб-ҳунар таълими (академик лииейлар, касб-ҳунар коллежлари); — олий таълим (бакалавриат, магистратура). Мактабгача, мак-табдан ташқари, олий ўқув юртидан кеиинги таълим, кадрлар масаласини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш учун давлат бош-қарувининг ваколатли органлари томонидан давлат талаблари бел-гиланааи. 45-савол: Таълимни стандартлаштиришнинг объектлари қайси- лар? Жавоб: Қуйидагилар таълимнинг стандартлаштириш объектла ри ҳисобланади: • таълим фаиларининг тузнлмаси, мазмуни, ўқув юкламаси ҳажми, таълим олувчилар ва битирувчиларнинг малака даражаси ва тайёргарлик сифати: • талаблар, меъёрлар ва қоидатар, педагогик ва ахборот тех-нологиялари, таълим усуллари ва воситалари, шунингдек, таълим тизимида фойдаланиладиган атамалар, тушунчачар ва категориялар; > • таълим олувчилар билим даражасига ва касбий мачакасига ташхис қўйиш тартиби, битирувчилар сифатини, таълим фаолия-ти, педагог ва илмий- педагог ходимлар сифатини баҳолаш. 46-савол: Педагогик технологияларни қаидай йўналишлари бўйича туркумлаш мумкин? Жавоб: Педагогик технологияларни қуйидаги 12 та йўналиш лари бўйича туркумлаш тавсия этилади: 1. Қўлланиш даражаси бўйича (умумпедагогик; хусусий пред-метли; локалли, модулли, тор педагогик). 2. Фалсафий асос бўйича (материатизм, идеачизм, диалектик, метафизик, инсонпарвар, ноинсонпарвар, анропософия, теософия, прагматизм, экзистенциализм, сионизм).

$3. Руҳий ривожланишнинг етакчи омиллари бўйича (бпогенли. сониогенли, психогенли. идсачистик). 4. Ўзлаштириш конпешшяси бўйича (ассошггив-рефлекторти, ривожлантирувчи, бихевиористик. гсштачьттехнология. суггестив. пейролингвистик). 5. Шахе тузилмасига йўначтирганлик бўйича (информацион, операиион. ҳаяжонли-ахлоқнй, ўз-ўзини ривожлантирувчи, эври стик ва амалий). 6. Мазмуни ва тузилиши характсри бўйича (таълимий ва тар- биявий, дунёвий ва линий, умумтаълим ва касбга йўналтирилган, ■ уманитар ва технократии турлича соҳавип технологиялар, хусу сий предметли ҳамда монотехнологиялар ва политехнологиялар). 7. ТаШКИЛИЙ шакллар бўйича (синф-дарс. муқобилли. акаче- мик, якха тартибли. гуруҳли. жамоа бўлиб ўқиш усуллари, таба-қачаштирилган таълим). 8. Билиш (|>аолиятини ташкил этиш ва бошқариш тури бўйича (маърузали классик ўқитиш: аудиовизуалли техник воентатар ёрда-мида ўқиш; ..маслаҳатчи тизим"; китоб ёрдамида ўқитиш; „репи-титор" тизими; „дастурли таълим". 9. Болага ёндоишш бўйича (авторитар. лидактоцентрлик. шахе га йўначган технологиялар, ҳамкорлик технологияси, эркин тар-бнялаш технологияси, эзотерик технологиялар). 10. Устивор методлар бўйича (репродуктив. тушунтириш-к\рса- гиш. ривожлантирувчи таъчи.м, муаммоли таълим, ижодий; диа-логли, ўйинли таълим, ўз-ўзини ўқитиш таълими, информацион таълим). 11. Мавжуд анъанавий тизимларни янглиш йўначишлари бўйи ча (муносабатларни инсонпарварлаштириш ва дсмократлаштириш асосида; болалар фаолиятини фаоллаштириш ва жадачлаштириш асосида; ташкиллаштириш ва бошқариш самарадорлиги асосида; ўқув материатларни методик ва дидактик реконструкниялаш асо сида; табиатан монандлик,$

муқобиллик технологиялари; муачлиф-ЛИК мактабининг ягона технологияси). 12. Таҳсил олувчилар тоифаси бўйича (оммавий технология. олга одимловчи таълим, тўлдирувчи; ўзлашчирмовчилар билан ишлаш технологиялари, иқтидорлилар билан ишлаш технологиялари). (Қаранг: Г.К. Сслевко. Современные образовательные техноло гии. М., 1998 и). 47-савол: Ҳозирги кунда самара бераётган педагогик техноло гияларни санаб yi иш мумкинми? Жавоб: Таълим-тарбия амачиётида педагогик технологпяларнинг хилма-хил, жуда кўплаб турларидан (1юйдаланиб келинмокда. Самара бераётган технологиялардан баъзиларини келтириш мумкин: • компьютерли-ахборот технологияси; • модул технологияси; • диагностик технология; • мультимедиали технология; • интерфаол усулли технология; • муаммоли ўқитиш технологияси; • дифференциаллаш технологияси; • дастурли таълим технологияси; • масофадан ўқитиш технологияси; • мустақил таълим технологияси; • билимни баҳолаш технологаяси; • тарбияланганлик даражасини аниқлаш технологияси; • педагогик ҳамкорлпк технологияси; • педагогик ўйин технологияси; • муатлифлик технологияси; • бошқарув технологияси ва бошқалар. 48-савол: Амалиётда қўлланилаётган педагогик технологияларни қапдай гуруҳларга бирлаштириб таснифлаш мумкин? Живой: — Инсонпарварлик ва лемократик педагогик муноса-батга асосланган педагогик технологиялар (шахеий муносабатни шакллантириш,

якка ҳолдаги ёндашув, лемократик бошқарув, инсониарварликка йўналтирилган технологиялар). Таълим олувчнларнн фаоллаштариш ва жадаллаштиришга асос ланган Педагогик технологиялар (ўйинли технологиялар, муаммоли ўқитиш, коммуникатив ўқитиш технологиялари каби). Ўқитиш жараёнини самарали ташкил этиш ва бошқаришга асосланган педагогик технология (дастурли ўқитиш, дифференци-яли ўқитиш технологияси, якка ҳолда ўқиш, истиқболли ўқитиш, гурухли ва жамоавий ўқитиш технологияси, ахборотли техноло гия). 'Ўқув материалини методик такомиллаштириш ва дидактик реконструкция қилишдаги педагогик технологиялар. (ақлий ҳара-катни шакллантиришнинг тартибли технологияси, дидактик бир-ликни мустаҳкамлаш технологияси ва бошқалар. Халқ педагогикасига асосланган технологиялар. 49-савол: Таълим жараёнида компьютерлардан фойдаланилади. Бу ҳам технологиями? Жавоб: Амалиётда. ахборот таълим технологиялари деб, махсус техник ахоборот воситаларини (ЭҲМ, аудио, кино, видео) қўллай-диган барча технологиялар номланади. Таълим тизимида компью терлардан кенг фойдаланиш билаи бирга „янги ахборот таълим технологияси" атамаси пайдо бўлди. Бизнинг фикримизча, таълим технологияси учун купроқ туғри келадиган агама — компьютер технологияси атамасидир. Компьютерли технологиялар дастурли ўқитиш ғояларини ри- вожлантиради, замонавий компьютерлар ва телекоммуникациялар-нинг ноёб имкониятлари билан боғлиқ таълимнинг янги техноло-шк вариантларини очади. Таълимнинг компьютерли технологияла ри — бу, таълим олувчига ахборотни тайёрлаш ва узатиш жараёни бўлиб, уни амалга ошириш воситаси компьютердир. 50-савол: Компьютер саводхонлиги деганда нимани тушуниш мумкин? Жавоб: Компьютер саводхонлиги деганда ўқувчи, энг аввало, қуйидагиларни билиши, бажара олиши керак:

• информатика ьа ҳисоблаш техникасининг асосий тушунча-ларини билиши; • компьютер техникасининг принципиал тузилишини ва фун кционал имкониятларини билиши; • замонавий операцион тизимлар ва уларнинг асосий коман-даларини эгаллашни билиши; • замонавий дастурли қобиқ ва умумий қўлланувчи операцион воситаларни ( Norton commander , Windows , уларнинг кенгайтнри-лиши) билиш ва уларнинг функцияларини эгаллаши; • камида битта матнли таҳрирни эгатлаши; • алгоритмлар, тиллар ва дастурлаш пакетлари тўғрисида бир-ламчи тушунчага эга бўлишн; • умумжаҳон компьютер тармоғи бўлмиш — Internet дан фойдалана олиши; • жаҳоннинг барча минтақаларидаги тенгдошлари билан ёзиш-малар орқали гаплаша олиши; • дунёдаги барча банклар. музейлар, расадхоналардан илмий ва маданий ахборотни жалб қила олиши; • Халқаро серверлар орқали интерфаол мулоқот қилиш. ҳоди-сааарни кузатиш кўникмаларига эга бўлиши керак. 51-савол: Таълим-тарбия тизими қандай таркибдан ташкил топади? Жавоб: Педагогик-психологик адабиётлардан маълумки, таъ лим-тарбия тизими бир-бири билан узвий боғланган бир нечта таркибдан ташкил топади. 1. Шахе (ўқувчи). 2. Таълим (тарбия) мақсадлари. 3. Таълим (тарбия) мазмуни. 4. Дидактик (тарбиявий ) жараён. 5. Ташкил этиш шакллари. 6. Педагогик услублар ёки технология. 7. Ўқитувчи (тарбиячи). Ҳар қандай назарияга хос бўлгани каби юқоридаги тизим хам қонуний икки

йўналишни ифодалайди ва ҳал килади: Дидактик тарбиявий) масалалар ва бу масалаларни амалга ошириш йўллари Шартли равишда дидактик (тарбиявий) масалаларга мақсад маз- мун киритилса, амалга ошириш йўлларига шакл. восита Ўслуб- ларини киритиш мумкии. * ' ' 52-савал: Шахснинг билиш жараёни категориялари қайсилар? Жавоб: Шахснинг билиш жараёни катсгорияларига қуйпчаги-ларнн киритиш мумкин: • билиш: • тушуниш; • антлаш; • муносабат: • тахлил: • умумлаштириш; • мустаҳкамлаш; • баҳолаш; • қўллаш: • ўзлаштнриш каби. S3 -Сввал: „Дидактика" сўзининг маъноси нима? ... ?*?* АтшшГ атамаси грекча .. didaktikoc " сўзидан олинган оул.ю. „ўқитиш , „ўргатиш маъноларими англатади У педагогика фанининг махсус бўлими бўлиб, ўқитиш жараёнининг мохияти мазмуни, шакли. усл.-парини ўрпшади. Дилактиканинг асосчилари! Я.О.Комснскии, И.Г.Пссталоцци, А.Дистерверг, ДжДьюин ҳисоб- ланадилар. ҳ 54-савол: Таълим жараёни мима? Жавоб: Таълим жараёни билимни маълум мазмун, шакл ус-лубда бериш ва уни олиш жараёнидир, ўқитувчи ва ўқувчи устоз ва шогирднинг ҳамкорликдаги фаолияти, муносабатлар тизими ҳисобланади. 55-савол: Таълим мазмуни қандай меъёрий ҳужжатларда бел- гиланади? Жавоб: Таълим мазмуни Даатат таълим стандартлари ўқув режа, дастурлар, дарсликларда белгиланади. 56-савол: Таълим жараёнида қандай усуллардан фойдаланила-ди.

$Жавоб: Таълим усуллари нисбатан яхлит ҳолатни ташкил этади Лекин уларни гурухлаштириш мумкин: оғзаки, сўз орқали баён қилиш усуллари (тушунтирищ суҳбат, маъруза, ҳикоя каби); ' 60-савол: Тарбия жараёнининг усуллари қайсилар? Жавоб: Амалиётда тарбия жараёнининг қуйидаги усулларидан фойдаланил ади: • ишонтириш, эътиқод усуллари; • шахе фаолиятини ташкил этиш усуллари; • ибрат, намуна усуллари; • рағбатлантириш ва жазолаш усуллари: • ўз-ўзини тарбиялаш ва қайта тарбиялаш усуллари. 61-савол: Педагогик технологняларнинг ўқитиш методикасидан фарқи борми? Жавоб: Педагогик технологиялар ўқитиш методикасидан воқеа-ликка мажмуали ендашув қонуниятлар1Шан кслиб чиқиш, бутун педагогик жараён элементларини ўзаро узвий алоқадорликда жа-раённинг лойи\асини тузиш билан фарқ килади ёки бошқача қилиб айтганда, педагогик технологиялар педагогик жараён тизи-МИ сифатида ўқувчининг билими олдиидан лойиҳашнади, якуний натижа — билимни ўпаштириш кафолатланади. Ўзбекистонлик олим Н. Саидаҳмедовнинг гаъкидлашича, „ҳозир- ги кунда ўқитувчилар методикани кўп ҳолларда технологиялардан ажрата олмаяптилар. Методика ўқув жараёнини ташкил этиш ва ўгказиш бўйича тавсиялар мажмуасидан иборат. Методикадан кузлан- га'н мақсад предмет мавзуларига оид назарияларни аниқ ҳодисалар текислигига кўчиришдир... Педагогик технология ўқитиш жараёни нинг ўзаро боғлиқ қисмларини ташкилий жиҳатдан тартибга кел-тириш, босқичларини қуриш, уларни жорий этиш. шартларни аниқлаш, мавжуд имкониятларни ҳисобга олган ҳолда белгиланган мақсадга эришишни таъминлайди. Ёхуд ПТ ўқитувчининг касбий фаолиятини янгиловчи ва таълимда якуний натижани кафолатлай-диган муолажалар йиғиндисидир. Технология ўзининг эгилувчан-лиги. натижаларнинг тўғрилиги, самарадорлиги, олдиндан лойи-ҳаланиш зарурияти билан методикадан$

фарқланиб туради" (Қаранг Н. Саидаҳмедов, Янги педагогик технологиялар, Т., 2003 и, 7-бет). 62-савол: Интерфаол атамаси қандай маънони англатади? Жавоб: Интерфаол атамаси инглизча interact — ўзаро таъ-сирланиш (ёки interaction — ўзаро таъсир) сўзидан олинган бўлиб, бирор фаолият ёки муаммоии ўзаро мулоқотда, ўзаро муомалада, ўзаро баҳс-мунозара, фарқташ асносида. ҳамжиҳатлик билан ҳал қилиш маъносини англатади. 63-савол: „Ақл ҳужуми" интерфаол усули мима? Жавоб: ,.Ақл ҳужуми" интерфаол усулининг қуйидаги турла-ридан самарали фойдаланиб келинмокда: 1. Бевосита жамоа бўлиб „Ақт ҳужуми" ("Мозгавая атака") олиб бориш. Мақсад мумкин қадар катта миқцордаги ғояларни йиғиш, талабаларни айни бнр хил фикрлаш инерциясилан ҳоли қилиш, ижодий вазпфаларнн ечиш жараёнида дастлаб пайдо бўлган фикрларни енгишдир. By усулнннг асосий тамойили ва қоидаси баҳс иштирокчилари ишлаб чиққан ғоялар танқидини мутлақо т;п,қиклаш. ҳар қандай луқма ҳазил-мутонибани рағбатлантириш- лир. Усу.лдан ((юйдашгишнинг мува<1>фақияти к>'п жиҳатдан ўтдплтзчи машгудот раҳбарига боғлиқ. ,.Ақт ҳужуми" иштирокчилари миқдори 15 кишидан ошмаслиги керак. Маииулотнинг давомшЪш- I" бир соатгача. 2. Ялпи „Ақз ҳужуми", бу усул Ж. Дональд Филипс томони лан ишлаб чиқилган. У катта гурухларда (20 дан 30 тагача бўлган) янги гоялар ишлаб чиқиш самарадорлигини сезиларли даражада оншрншни таъминлайди. Варча иштпрокчилар кичик-кичик 5—6 кишидан иборат гуруҳларга бўлинаш ва ҳар бнр кичик гуруҳ билан ҳат қилинааиган ижодин вазифа ва муаммо бўйича 15 лақиқа давомида мустақил равишда ўзаро „Ақл хужуми" ўткази-лади. Шундан сўнг ҳар бир кичик гуруҳ вакили ўз гурухларида ишлаб чиқилган гоя ҳақида ахборот берашлар ва ўқитувчи раҳ-барлигида унга баҳо берадилар ва улардан энг яхшилари, бетак-рори танлаб олинади. 3. „Фикрларнинг шиддатди ҳужуми". Бу усул Е.А. Александров томонидан таклиф қилинган. Г.Я. Буш томонилан ўзгартирилиб йўлга қўйилган.

Диалогнинг моҳияти шундаки, коллектив бўлиб ғоялар ишлаб чиқишда иштирокчиларнинг ижодий имкониятлари фаоллаштирилади ва унга зил ғоялар қўйилади. Машғулот босқичма-босқич қуйидаги тарзда ўтказилади: 1-босқнч. Миқдор ва психологик мулоқот жиҳатидан мақбул кичик гуруҳларни шакллантириш. 2-босқич. Вазифа, муаммодан кслиб чиқадигап мақсадларни ифодалаш. 3-босқич. Тўғридан-тўғри „Ақл хужутчи" қоидасига асосан ҳар бир гуруҳда ғоялар ишлаб чиқиш. 4-босқич. Ғояларни тартибга солиш ва таснифлаш. 5-босқич. Ғояларни деструктивлаш, яъии амалга ошиши имко-ниятига қараб баҳолаш. 6-босқич. Аввалги босқичларда билдирилган танқидий мулоҳа-заларга баҳо бериш. 64-савол: Мультимедиали технологиялар қандай нмкониятларга эга? Жавоб: Мультимедиали технологиялар аппаратли воситалар ёрдамида билимлар базаси ахборотлар билан танишув мантнғини эркин танлашга, ахборотни овоз, видео ва кинофрагментлар, мультипликация билан барлаштириш имкониятини яратади. Шу билан бирга компьютерли иммитацияларни, микродунёларни ва уларнинг манбасини ўқувчида алоҳида қизиқиш чақирувчи дидак тик ва ривожлантирувчи ўйинларни яратпш имконини ҳам берали. 65-савол: Модул технологияси нима? Жавоб: Модул ўкитиш технологияси дейилганда фан, ўқув предметининг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олиб, таъли.м самарадорлигини ошириш максадида ўқув материалини йирик туркумларга ажратиб ўргатиш. унинг махсус бўлимларига педаго-гик технологияларни татбиқ қилиш тушунилади. 66-савол: „Ажурли арра" усули қандай босқичларни ўз ичига олади? Жавоб: „Ажурли арра" усули тузилиши жиҳатидан ўзида қуй-идаги босқичларни қамраб олади:

1. Топшириқни бўлиш: Топшириқ ва матнли материаллар бир нечта асосий қисмларга (ёки мавзуларга) қирқилади. 2. Бирламчи гуруҳлар. Ҳар бир гуруҳ аҳзолари қирқилган мавзуни олишади ва экспертга айланадилар. 3. Эксперт гурухлар. Қўлида бир мавзуга оид ўқув топшириқ-лари мавжуд бўлгаи ўқувчилар мавзуни муҳокама қилиш, бошқ-аларга ўргатиш режасини эгаллаш учун эксперт гуруҳга бирлаша-дилар. 4. Бирламчи гурухлар. Ўқувчилар ўзларининг бирламчи гуруҳ-ларига қаитадилар ва эксперт гурухдарда ўрганганларини ўқитиша- ди. 67-савол: Сниквейм усули нима? Жавоб: Сниквейн усули — ахборотларни лўнда, қисқа баён қилиш, воқеа, ҳодиса, жараённи бир неча сўзлар воситасида ифодалащдир. Сниквейн французча 5 деган таржимани беради. У қуйидаги тартибда амалга оширилади: 1. Биринчи каторда бир сўз билан мавзу ёзилади. 2. Иккинчи қаторда 2 сўз билан мавзу тавсиф қилинади. 3. Учинчи қаторда 3 сўз билан мавзу ифодлланади. 4. Тўртинчн қаторда мавзу 4 сўзли ибора билан ифодаланади. 5. Бешинчи қаторда мавзу моҳиятини такрорловчи бир сўздан иборат синоними берилади. Сниквейн тушунчалар, ахборотларни рсфлексиялаш, синтез-яаш, умумлаштиришда тезкор. самарали усул ҳисобланади. 68-савол: Кластер усули нима? Жавоб: Кластер — фикрларни тармоқташ, кенгайтириш усу-ЛИДИр. Фикрларни тармоқташ — бу педагогик стратегия бўлиб, у ўқувчиларнинг бирон бир мавзуни чуқур ўрганишларига ёрдам бсриб, мавзуга тааллукди тушунча ёки аниқ фикрни эркин ва очиқ равишда кетма-кетлик билан узвий боғлаган ҳолда тармок-яашларита ўргатали. Бу усул мавзуни ўрганишдан аввал ўкувчиларнинг фикрлаш фаолиятини жалаллаштириш ҳамда кенга1ггириш учун хизмат қилиши мумкин. Ўтилган мавзуни мустаҳкамлаш, яхши ўзлаштириш, умум-лаштириш ҳамда

тасаввурларини чизма шакпида ифодалашга ун-дайди. Фикрларни тармоқлаш қуйидагича ташкил этилади: 1. Мавзуни аниклаш. 1. Мавзу бўйича хаёлга келган ҳар қандай фикр кетма-кет ёзилади. 2. Фикрлар тугамагунча ёзишда давом эттириш керак. 2. Фикрларнинг кетма-кетлиги ва ўзаро боғликлигини кўпай-тнрншга ҳаракат қилиш зарур. 69-савол: „Инсерт" усули нима? Жавоб: Инсерт — шартли белгилар, таянч кўрсаткичлар ёрда мида билимларни мустаҳкамлаш, муаммоли нуқталарни аниқпаш-ТИриш, уларни бир тартибга солиш усулидир. Масалан: Инсерт усули ёрдамида ўқишни қуйидагича ифода-лаш мумкин: Мавзу таянч иборалар асосида ўрганилгач, ўша таянч иборалар ёнига қуйидаги белгилар қўйиб чиқиш вазифаси топширилади. „ V " — билардим, „+" — билиб олдим, „?" — тушунмадим, ..-" — фикримга зид Масалан, она тили дарсида: 1 Эргашган қўшма гаплар + 2 Эргаш гапии бош гапга + 3 Бош ва эргаш ran . Уларнинг V 4 Эргаш гапиинг турлари V 5 Боғловчисиз боғланган + 6 Қўшма гапларда тиниш 9 Инсерт усулиии матн устида ишлаш жараёнида ҳам қўллаш мумкин. Ўкитувчи ўқувчиларга ўрганилаётган мавзу асосида матн-ни тарқатиб. ҳар бир хат бошига шартли белгиларни қўйиб. инсерт усулида ўқиб чиқишни топширади. Бу усул ўқувчилар билимини мустаҳкамлаш, тушунилмаган ўринларни ўхташтириш имкоиини бсради. 70-савол: „Бумеранг" технологияси нима? Живой: Мазкур технология бир машғулот давомида ўқув ма териал ини чуқур ва яхлит ҳолатда ўрганиш, ижодий тушуниб стиш, эркнн эгаллашга йўналтирилган. У турли мазмун ва харак-терга (муаммоли, мунозарали, турли мазмунли) эга бўлган мав-зуларни ўрганишга ЯрОКЛИ бўлиб, ўз ичига огзаки ва ёзма иш шаклларини қамраб олади ҳамда бир машғулот давомида ҳар бир иштирокчмнинг турли топшириқларни бажариши, навбат билан ўқувчи ёки

ўқитувчи ролида бўлиши. керакли баллни тўплашига ИМКОЯИЯТ беради. „Бумеранг" технологияси танқидий фикрлаш, мантиқни шаюи лантиришга имконият яратади: хотирани, юяларни, фикрларни, далилларни ёзма ва огзаки шаклларда баён қилиш кўникмаларини ривожлант иради. Таълим билан бир қаторда мазкур метол тарбиявий характер! даги қатор вазифаларни амалга ошириш имконинп бсради: • жамоа билан ишлаш маҳорати; • муомал&чилик; • хушфеъллик; • кўникувчанлик; • ўзгалар фикрига ҳурмат; • фаоллик; • раҳбарлик сифатларини шакллантириш: • ишга ижодий ёндашиш; ' • ўз фаолиятининг самарали бўлишига қизиқиш; • ўзини холис баҳолаш. Асосий йўналишлар қуйидагилар: Очиқ саволлар — бу саволлар муомала, сўхташувни давом эттиришга имкон беради. Уларга қисқа, бир хил жавоб бериш мумкин эмас. Ёпиқ саволлар — бу саволлар олдиндан „ҳа" ёки „йўқ" ти-пидаги тўғри, очиқ жавобларни бсришни кўзда тутади. Кўндаланг сўроқ — бир-бирига гуруҳлаб берувчи қисқа савол лар қатори бўлиб, бу ўзига хос ахборотларни излаш ҳамда далил ларни, оппонентлар позициясини аниқлаш ва муайян қарорлар қабул қилиш учун ажойиб имкониятдир. Кўндаланг сўроқ пайтида мунозарага киришиш мумкин эмас. Бу вақтда фақат саволлар берилади. 71-савол: „Биламан. Билишни хоҳлайман. Билиб олдим" (БББ) усули нима? Жавоб: Бу усул ўқувчиларни мустақил фикрлашга ундайди. Бунинг учун ўқитувчи доскани 3 қисмга бўлади. 1-қисмга „Била ман", 2-қисмга „Билишни хохлайман", 3-қисмга „Билиб олдим" деб сзади. Кейин ўқувчиларга мурожаат

қилиб, масалан, ботаника фанини ўқитиш жараёнида ким ҳужайра ҳақида нималар билиши-ни сўрайди ва ўқувчилар фикрларини „Биламан" устунига ёзади. Синфда фикрлар тугагандан кейин ўқувчиларга яна мурожаат қилиб, хужайра ҳақида яна нималар билишни хоҳлашларини сўрайди. Ўқув-чнлар берган саволларини досканинг „Билишни хоҳлайман" қис-мига ёзади. Ўқувчиларнинг саволлари тугаганидан кейин ўқитувчи ҳужайра ҳақида маълумотлар ёзилган, олдиндан тайёрланган матн-ларни синфга тарқатиб чиқади. Ўқувчилар матн билан танишиб чиққанларидан кейин фикр лашга ўтадилар, янги маълумотларни бир-бирлари билан ўртоқла-шадилар. Ўқитувчи ўқувчилардан ҳужайра ҳақида яна қандай янги маълумотларга эга бўлганликларини сўрайди ва „Билиб олдим" устунига сзади. Кейин учала устунни умумлаштириб, биргаликда хулоса қилинади. 72-савол: Уйинли педагогик технологияларнинг моҳияти нима- да? Жавоб: Ўйинлн педагогик технологиялардан фойдаланишнинг асосий талабларини фаоллаштирувчи ва жадаллаштирувчи фаолият ташкил этади: — ўиин меҳнат ва ўқиш билан биргаликда фаолиятнинг асосий турларидан бири ҳисобланади; — ўйинли фаолиятнинг психологик механизмлари шахснинг ўзини намоён қилиш: ҳаётда ўз ўрнини барқарор қилиш, ўзини ўзи бошқариш, ўз имкониятларини амалга ошириш эҳтиёжларига таянади; — ўйин ижтимоий тажрибаларни ўзлаштириш ва қайта яра-тишга йўналган вазиятларда фаолият тури сифатида белгиланади ва унда шахснинг ўз хулқини бошқариши шаклланади ва такомилла-шади. 73-савол: Педагогик ўиинлардан намуналар кслтипнш мумкин- ми? Жавоб: Дарсда ўқувчиларнинг ўқув меҳнати фаолиятини тик-лаш, чарчоғини ёзиш, кайфиятини кўтариш, дам олдириш учун турли педагогик ўиинлардан фойдаланиш мумкин. „БАЛИҚ ОВИ" Ўқувчиларнинг ҳар бири кичик варақчаларга ўзларига қизи-қарли бўлган

битгадан савол ёзадилар. Уни буклаб скрепка билан маҳкамлайдилар, ўқитувчи уни махсус қутига йиғиб олади ҳамда саволларни алмаштириб юборади. Ўқувчилар магнит-қармоқ бадан биттадан саволни тортиб, унга жавоб берадилар. Қармоқ — ипга боғланган магнит бўлиб, қоғозга қистирилган скрепка магнитга ёпишиб чиқади. Шу тариқа гуруҳнинг барча аъзоларидан галма-гал ўзлари „Овлаган балиқ" саволларга жавоб бериш талаб этадади. Савол-жавобнинг бу усули ўқувчадардаги қизиқишни оширади, тезкор-ликка ўргатади. „МЕН КИММАН?" Ўқувчининг ўзига кўрсатмай, машхур ижодкор, таникди шахе еки ўрганилаётган бирор орфограмманинг помп ёзилган қоғоз қалпоқ бошига кипгизадади ва ўзининг кимлигини ёки нимали-гипи топиш вазифаси топширилади. Ўқувчиларга 13 тагача савол бериш мумкин бўлган ҳолда бошида НИМа ёзилганини (ЯЬНИ, ким эканлигини) топиши шарт ҳисобланадн. Масалан, „От сўз турку-ми" ёзилган қоғоз қаппоқ ўқувчига кўрсатилмай кийдирилади. У қуйидаги саволларни беради, унинг ўртоқъзри фақат .,ҳа" ёки ..йўқ" деб жавоб берадилар. Ўқувчи: Ўқувчилар: 1. Шахсманми? Йўқ 2. Фанга оидманми? Ҳа 3. Тилшуносликка оидманми? Ҳа 4. Лексикология бўлимига оидманми? Йўқ f 5. Морфологияга доирманми? Ҳа 6. Мустақил сўз туркумиманми? Ҳа 7. От сўз туркумиманми? Ҳа Узининг кимлигини ёки нималигини топган ўқувчи ғолиб ҳисобланади. „СЕН МЕНГА, МЕН СЕНГА" Бу ўиин ўқувчидан зукколик, хушёрлик ва билимдонликни талаб қилади ҳар бир тўртга ўқувчидан нборат бўлган гуруҳлар тузилади. Ўтилган даре

мавзуси бўйича биринчи гурухдаги ўқувчи иккинчи гурухдаги ўқувчига савол беради. Жавоб берилгач, савол бериш навбати иккинчи гурухдаги ўқувчида бўлади. Хаттахтада тўғри жавоблар балл билан белгилаб борилади. 74-савол: „Ўқитиш техиологиялари" атамаси билан „Педагогик технологиялар" атамасининг фарқи борми? Жавоб: Ўқитиш техиологиялари торроқ тушунча бўлиб, у кўпроқ таълим жараёни мақсадларини ўзида ифода этади. Биламизки, шахе, ўқувчи фаолияти фақат таълимий йўналишлардагина эмас, тарби-явий мақсадларни ҳам ўз ичига олади. Таълим-тарбия жараёни узвий ҳолатда намоён бўлади. Уларни бир- биридан ажратиб амалга ошириб бўлмайди. Таглим-тарбия — ягона яхлит педагогик жараён. Шахсни шакллантиришда фақатгина ўқитиш техпологиялариданги- на эмас. тарбия технологияларидан ҳам (|юй.ч;ъ1анилади. шу нуктаи пазардан комил инсон. баркамо.1 авлод шахеини шакл.1антиришта йўналтирилган техно.югияларни кенгроқ маънода „Педагогик тех-иолгиялар" атамаси билан ифодалаш мақсадга мувофиқ. 75-савол: Педагогик технология, „бу ўқитувчи маҳоратига боғ-лиқ бўлмаган ҳолда педагогик муваффақиятларни кафолатлай ола-диган... жараён" (В.П. Беспалько) деб таърифланади. Наҳотки, таълим жараёнида ўқитувчи маҳоратининг ўрни бўлмаса? Жавоб: Таълимга технологик ёндашув тарафдорлариминг фик- рича. ИйНОВациоН такпим технологиясининг ў^ига хос толюнлари дан бири — педагогик жараёнда таъ.'шм олувчилар фаоЛЛИГИНИНГ кескин ортиши, ва аксинча, таълим берувчи фаоЛЛИГИНИНГ сусайпши билан характерлапади. Бошқачароқ қилиб айтганда, ўқитишнинг якуний натижаси даре берувчининг педагогик маҳоратига унча боғлиқ бўлавермайди. Илмий жиҳатдан асосланган, мукаммач лойи- ҳатанган таълим техиологиялари бўйича ҳар бир ўқитувчи „аъло'" бўлмаса-да, „яхши" даре бера олади, бир хил натижага эришаве-ради. Юқоридаги фикрни эьтиборга олган ҳолда, бутун педагогик жараённинг бошқарувчиси, ўқувчи билиш фаолиятиниш ташки--ютчиси. беминнат маслаҳатчиси, якуний ўқув натижасига эри-шишнинг йўлловчиси — ўқитувчи-

устознинг педагогик фаолияти-ни Инновацион таълим техиологиялари тизимида оддий кузатувчи сифатида қараш тўғри бўлармикан? Ўқшувчииинг ижодий Педаго гик фаачияти инсон онги, хулқини шаклантиришга пировард натижа — баркамол инсондар авлодини яратишга бўйсундирилган вазифа- ларни ижобий ҳал қилиш жараёнидир. Шу нуқтаи назардан, ҳар қандай педагогик тизимда, хусусаи, инновацион таълим техиоло гиялари тизимида ўқитувчи-устоз педагогик фаолиятига эътибор-сихчик, чсклаш, сусайтириш самарага олиб келмайди. Аксинча, ўқитувчи фаолияти қанчалик фаоллашеа, таълим олувчиларнинг хатти-ҳаракатлари қанчалик ижодий, қизиқарли, истиқболли таш-кил эта олинса, албатта, қўлланилаётган таълим технологиялари-нинг самарадорлиги оргади, лойиҳалаштирилган ўқув мақсадлари осонроқ амалга ошади, кутилзётган натижага тезроқ эрШШШаДИ. Бу фикрдан келиб чиқиб: • Инновацион таълим технологияси тизимида ўқитувчининг ўрни ва вазифалари аниқ белгиланиши зарур; • таълим жараёиини технологиялаштирувчиси, ўкув мақсадла-рининг лойиҳачиси, муаплифи; • ўқитувчи янги касбий лавозим — „ўқитувчи-тсхнолог", „педагог- технолог" даражасига кўтарилиши керак; • „ўқитувчи-технолог" махсус билим, кўникма, малакаларга эга бўлиши керак; • „ўқитувчи-технолог" нинг псдагогик жамоа ўртасидаги нуфу-зи, сатоҳияти орттирилиши, маънавий, моддий манфаатдорлиги-нинг таъминланиши бўйича аниқ тадбирлар амалга оширилган бўлиши зарур. 76-савол: „Ўқитувчи-технолог" камлай билим, кўникма, мала каларга эга бўлиши керак? Жавоб: Ўқитувчи-технолог: • инновацион таълим технологияларини ўқитиш жараёнидаги ўрнини тўгри баҳолай олиши; • инновацион таълим технологиялари ва унинг ривожланиши тарихи

ҳақида тушунчага эга бўлиши; • таълим тсхнологияларининг жараён сифатида босқичлари, унинг мазмуни, асосий элементлари, функционал структураси (тузнлмаси)ни билиши; • инновацион таълим технологияларининг турлари, қоидатари, принциплари ҳақида тушунчага эга бўлиши; • ўқув мақсадларини илмий. тўфи белгилай олиши, лойиҳа-лай олиши, ўқитишнинг технологик харитасини туза олиши; • инновацион таълим технологияларини топшириқларга айлан-тира олиши, рейтинг тизимида баҳолай олиши; • таълим олувчининг фаоллигини ошириш, унинг мустақил фарлиятини тўғри бошқара олиши; • Инновацион таълим технологияларининг турларидан ўринли фойдатана олиши, уларни аматиётга бемалол қўллай олиши; • ўқитиш жараёнининг мазмунли, қизиқарли, ижодий, самарали бўлиши учун таълимнинг интерфаол усулларини, ишчан-лик йўналишидаги дидактик ўйинларни ўтказиш услубларини битиши; • таълимнинг техник воситатари (компьютер, кодаскоп, ви део, аудио қурилмалари ва бошқа кўргазмати воситатар) дан бемалол фойдатана олиши; • таълим олувчи билан самимий, ижодий, изланувчан, ўзаро ҳурмат мулоқотини ташкил эта олиши; • таълим берувчи билан таълим олувчи ўртасида вужудга келиб қолган „фавқулодда муаммоли вазият"дан „чиқиб кета олиш" йўлларини битиши, унинг тўфи, қулай ечимини топа олиши; • псдагогик маҳорат қоидапари, тамойиллари, элементлари (псдагогик такт, педагогик техника, псдагогик интуиция, педаго- гик ижодкорлик. педагогик қобилият каби) ҳақида билим, мапа-ка, кўникмапар шаклланган бўлиши; • ўз фанининг ил гор тарғиботчиси, фидойисп бўлиши, унинг асосларини чуқур эгагпаши. илмий салоҳиятга, маънавий барка- молликка эга бўлиши

керак. 77-савол: Ўқувчининг ўқишлаги муваффақиятлари нималарга боғлиқ? Жавоб: Педагог, психологларнинг қисоблашларича, ўқувчи нинг ўқишлаги муваффақияти шартли равишда қуйидагиларга боғлиқ бўлади: 1. 50% муваффақият ақт-илрок. хотира. лиққат каби ўқувчи-нинг барқарор индивидуал хусусиятларига. 2. 25% муваффақият ўқувчининг ўқиш мотивациясига (инти-лиш, истак. хоҳиш, мақсалига). 3.25% ўқитиш сифатига. 78-савол: „Жамиятни педагоглаштириш" тушунчаси мавжуд. Унинг зарурияти борми? Жавоб: Жамият ҳар бир фуқаросинлнг шахе таълим-тарбияси билан шуғулланиши объектив заруриятдир. Қандай касб эгаси бўлишдан қатьий назар, у ўзи. ота-онаси, фарзандлари, боласи жамоасининг тарбияси учун масьулдир. Бу дегани таълим-тарбия билан шуғулланмайдиган жамият аъзосининг ўзи йўқ. Таълим- тарбияшшг самарадорлигидан ҳар бир фуқаро манфаатдор. Шундай экан, жамиятни педагоглаштириш жарасни эҳтиёж сифатида май-лонга чиқаверади. Қозирги кунда мамлакатимизда жамиятни педа гоглаштириш ижтимоий буюртма сифатида жадал суръатлар билан амалга оширилмоқда. 79-савол: Педагогик технологияларнинг методологик асослари-дан булган „Таълим тўғрисида"ги Қоиун ва „Кадрлар тайёрлашнинг Миллий дастури" қачон қабул қилинди? Жавоб: Узбекистан Республикасиниш „Таълим тўғрисида'ти Қонуни. „Кадрлар тайёрлашнинг Миллий дастури" республика Олнй Мажлисининг 1997 йил 29 августдаги IX сесиясида қабул қилинди. Дунё ҳамжамиятида кадрлар тайёрлашнинг узбек Модели. деб тан олинган бу ҳужжатлар мамлакатда таълим тизимини ислоҳ қилишга асос солди. 80-савол: Республикада кадрлар тайёрлаш, таълим тизимини ислоҳ қилишга қандай объектив зарурият туғилди?

Жавоб: Узбекистан ўз мустақиллигига эрншгач, кадрлар тай ёрлаш, таълим тизимини ислоҳ қилишга зарурият туғилди. Жами- ятда ЯНГИ объектив қонуниятлар майдонга чикди, янгиланган муҳит, тарихий шарт-шароитлар, омиллар вужулга келди. Бу омиллар қуйидагилардан иборат эди: • республиканинг демократик ҳуқуқий давлат ва адолатли фуқаролик жамияти қуриш йўлидан изчил илгарилаб бораётганли-ги; • мамлакат иқтисодиётида туб ўзгаришларнииг амалга ошири- лиши, республика иқтисодиёти асосан хом ашё йўналишидан ра- қобатбардош лировард маҳсулот ишлаб чиқариш йўлига изчил ўтаётганлиги, мамлакат экспорт салоҳиятининг кенгаяётганлиги; • давлат ижтимоий сиёсатида шахе манфаати ва таълим усту-ворлиги қарор топганлиги; • миллий ўзликни англашнинг ўсиб бориши, ватанпарварлик, ўз ватани учун ифтихор туйғусининг шаклланаётганлиги, бой миллий маданий-тарихий анъаналарга ва халқимизнинг интеллек туал меросига ҳурмат; • Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига интеграцияси, респуб-ликамизнииг жаҳондаги мавқеи ва обрў-эътиборининг мустаҳкам-ланиб бораётганлиги. Шу билан бир каторда, кадрлар тайёрлашда, таълим амалиётида жиддий камчиликлар сезилиб қолди ва муам-молар вужудга келди. Жумладан, мазкур йўналишнинг демократик ўзгаришлар ва бозор ислоҳотлари талабларига мувофиқ эмаслиги, ўқув жараенининг моддий-техника ва ахборот базаси етарли эмас лиги, юқори малакали педагог кадрларнинг етишмаслиги, сифатли ўқув-услубий ва илмий адабиёт ҳамда дидактик материалларнинг камлиги, таълим тизими, фан ва ишлаб чиқариш ўртасида пухта ўзаро ҳамкорлик ҳамда ўзаро фойдали интеграциянинг йўқлиги каби муаммоларни ижобий ҳал қилиш учун ҳам таълим тизимини, кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан ислоҳ қилиш зарурияти туғил ди. 81-савол: Узбекистан Республикасининг „Таълим туғрисида а ги Қонуни (1997 йил) нечта бўлим ва моддадан иборат?

Жавоб: „Таълим тўғрисида"ги Қонун (1997 йил) 5 та бўлим ва 34 та моддадан иборат. 82-савол: Узбекистан Республикасининг таълим соҳасидагн дав лат сиёсатининг асосий принциплари қайсилар? Жавоб: Таълим соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий прин циплари қуйидагилардан иборат: таълим ва тарбиянинг инсонпарвар. демократик характерда эканлиги; • таълимнинг узлуксиз;1иги ва изчиллиги; • умумий ўрта, шунингдек. ўрта махсус касб-ҳунар таълими- нинг мажбурийлиги; • ўрта махсус, касб-хунар таълимининг йўналишини: академик лицейда ёки касб-ҳунар коллежида ўқишни танлашнинг ихтиёрий-лиги; • таълим тизимининг дунёвий характерда эканлиги; • Давлат таълим стандартлари доирасила таълим олшининг ҳамма учун очиқлиги; • таълим дастурларини танлашга ва тадбиқ этишга табақалаш-тприлган ёндашув; • билимли бўлишни ва истеъдодни рагбатлантириш; • таълим тизимида давлат ва жамоат бошқарувини упгунлаш-тириш. 83-савол: Узбекистонда таълим тизими нималарни ўз ичига олади? Жавоб: Узбекистан Республикасининг таълим тизими қуйида-гиларни ўз ичига олади:. • Давлат таълим стандартларига мувофиқ таълим дастурларини амалга оширувчи давлат ва нодавлат таълим муассасадари; • таълим тизимининг фаолият кўрсатиши ва ривожланишини таъминлаш учун зарур бўлган тадқиқот ишларнни бажарувчи ил-мий-педагогик муассасалар; • таълим соҳасидаги давлат бошқарул органлари. шунингдек, уларга қарашли корхоналар. муассасалар ва ташкилотлар. 84-савол: Республикада таълим қайси турларда амалга ошири- лади?

Жавоб: Республикада таълим қунидаги турларда амалга оши-риладн: — мактабгача таълим; — умумий ўрта таълим; — ўрта махсус касб-ҳунар таълими; — олий таълим; — олий ўқув юртидан кейинги таълим; — кадрлар малакасини ошириш ва уларни қайта тайёрлаш: — мактабдан ташқари таълим. 85-савол: Ўрта махсус касб-хунар таълими туғрисидаги Низом қачон қабул қилинган? Жавоб: Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 13 Maiiaam 204-қарори билан „Ўрта махсус касб-ҳунар таъ лими тўғрисида"ги Низоми қабул қилинган. 86-савол: Касб-ҳунар таълимининг мақсади нимани назарда тутади? Жавоб: Касб-хунар бўйича чукурлаштирилган, табақалашти-рилган таълим бериш, ўкувчиларнинг интеллектуал ривожланиши на уларнинг ўз қобилиятлари ва мойилликллрига мувофиқ танлан-ган касб- ҳунар бўйича мутахассисликларни эгаллашинн таъминлаш ўрта махсус касб- ҳунар таълимининг мақсади ҳисобланади. 87-савол: Касб-ҳунар таълимининг вазифаларига нималар кира- ди? Жавоб: Касб-хунар таълим и вазифаларига қуйидагилар киради: • Давлат таълим станлартлари доирасида умумтаълим ва касб-хунар дастурларини бажариш; •ўқувчиларнинг узлуксиз таълимнинг кейинги босқичида ўқишни давом эттириши. танланган мугахассисликлар бўйича меҳнат фаолияти билан шутулланиши учун зарур ва етарли бўлган билим-лар ҳамда касб тайергарлиги даражасини чуқурлаштириш, • республика иқтисодиётининг малакали кичик мутахассис кадрларга бўлган эҳтиежини қондириш. 88-сааол: Академик лицейлар қандай маълумот берали?

Жавоб: Академик лицей — ўқитиш муддати уч йил, давлат таълим стандартларита мувофиқ ўрта махсус маълумот беради, ўқувчиларнинг имкониятлари ва қизиқишларини ҳисобга олган ҳолда уларни жадал ўқитишни таъминлайди. Академик лииейларда ўқувчилар ўқишни олий таълим муасса-сида давом эттириш ёки меҳнат фаолиятида рўёбга чнқарши мақ- садида бнлимлар даражасини оширИШНИ ва махсус, касб-хунар кўникмаларини шакллантиришни таъминлайдиган ўқиш йўнали-шини (таълим фанлари ва куреларини пухта ўзлаштириш соҳаси: гуманитар, табиий илмий) ихтиерий равишда танлайдилар. Академик лицейлар, қоидага кура, олий таълим муассасалари ҳузурида ташкил этилади, уларнинг ўзаро муносабатлари уларнинг уставлари ҳамда бошқа меъёрий хужжатлар билан тартибга СОЛИб борилади. 89-савол: Касб-ҳунар коллежи қандай маълумот беради? Жавоб: Касб-ҳунар коллежи — ўқитиш муддати уч йил, давлат таълим станлартлари доирасида ўрта махсус, касб-ҳунар маълумоти беради, ўқувчиларнинг касб-ҳунар лаёқатини, кўникма ва ўқув-ларини ривожлантиришни, уларнинг танланган касб-ҳунар бўйича бир ёки бир нечта мутахассисликка эга бўлишинп таъминлайди. Касб-ҳунар коллежларида касбга ўқитиш йўналишлари Узбе кистан Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган ўрта махсус касб- ҳунар таълими йўналишлари ва мутахассислик-чаои классификацияси қаторига мувофиқ, республика ҳудудлари-„и иктисодий ва ижтимоий ривожлантириш, шунннгдек. меҳнат бозорининг кичик мутахассисларга бўлган эҳтиёжларидан келиб чиккан ҳолда белгиланади. Касб-ҳунар коллежинп тугатганлик тўғрисидаги диплом олин-ган мутахассисликка мувофиқ меҳнат фаолиятини амалга ошириш ҳамда олий таълим муассасига ўқишга кириш ҳуқуқини беради. 90-савол: Ўзбекистонда „Кадрлар тайёрлаш миллий дастури"-нинг мақсади нима? Жавоб- Кадрлар тайёрлаш миллий дастури нинг оош мақсади _ таълим

соҳасини тубдан ислоҳ қилиш, уни ўгмишдан қолган маФкуравий карашлар ва сарқитлардан туда халос этнш. ривожлан- ган демократия давлатлар даражас.ша юксак маънавии ва ахлоқии талабларга жавоб берувчи юқори малакали кадрлар тайёрлаш Миллий тнзимини яратишдир. 91-савол: Кадрлар тайёрлаш милий дастурининг асосий вазифа- лари қайсилар? , Жавоб: Кадрлар тайёрлаш миллий дастури қуиидаги вазифа-ларни хал ЭТИШНИ кўзда тутади: 1 Таълим туғрисида"ги Узбекистан Респуоликаси Қонунига мувофиқ таълим тизимини ислоҳ қилиш, давлат ва нодавлат таъ-•шм муассасалари ҳамда таълим ва кадрлар тайёрлаш соҳасида пакобат МУҲИТИНИ шакллантириш негизида таълим тизимини ягона ўқув-илмий ишлаб чиқариш мажмуи сифашда изчил ривожланти ришни таъминлаш. 2 Таълим ва кадрлар таёрлаш тизимини жамиятда амалга оширилаётган янгиланиш. ривожланган демократик ҳуқуқий дав лат қурилишп жараёнларига мослаш. 3 Кадрлар тайёрлаш тизими муассасаларини юқори малакали мутахассислар билан таъминлаш. педагогик фаолиятнинг нуфузи ва ижтимоий мақомини кўгариш. 4 Кадрлар тайёрлаш тизими ва мазмунини мамлакатнинг иж-тимоий ва иктисодий тараққиёти истиқболларидан, жамият эҳти ёжларидан, фан. маданият. техника ва тсхнологиянинг замонавии ютукдаридан келиб чиққан ҳолда қайта қуриш. 5 Таълим олувчиларни маънавий-ахлоқий тарбиялашнпнг ва маърнфий ишларнинг самарали шакллари ҳамда услубларини иш лаб чиқиш ва жорий этиш. 6 Таълим ва кадрлар тайёрлаш. таълим муассасаларини атте-стаииядан ўтказиш ва аккредитация қилиш сифатига бахо осриш-пинг холис тизимини жорий қилиш.

7 Янги ижтимоий-иқтисодий шароитларда таълимнинг талао қилинадиган даражаси ва сифатини, кадрлар тайёрлаш тизимининг амалда фаолият кўрсатиши ва барқарор ривожпанишининг кафо-латларини, устуворлигини таъминловчи норматив, моддий-техника на ахборот базасини яратиш. 8. Таълим, фан ва ишлаб чикаришнинг самарали интеграция- лашувини таъминлаш. тайёрланаетган кадрларнинг миқлори ва сифатига нисбатан давлатнинг талабларини, шунингдек, нодаатат тузилмалари, корхшкиар на ташкилотларнинг буюртмаларини шакл- лантиришнинг мсханизмларини ишлаб чиқиш. 9. Узлуксиз таълим ва калрлар тайёрлаш тизимнга бюджстдан ташқари маблағлар, шу жумладан, чет эл инвестиниялари жалб этишнинг реал мсханизмаларини ишлаб чиқкш ва амалиётга жорий этиш. 10. Калрлар тайёрлаш соҳасида ўзаро манфаатли халқаро ҳам-корликни ривожлантириш. 92-савол: Калрлар тайёрлаш Миллий моделининг таркибий қнсмлари қайснлар? Жавоб: Калрлар тайёрлаш Миллий моделининг асосий тарки бий қисмллри қуйидагилардан иборат • шахе; • давлат ва жамият: • узлуксиз таълим: • фан: • ишлаб чиқариш. 93-савол: Калрлар тайёрлашнннг Миллий моделида шахе қан-дай урин тутади? Жавоб: Шахе — кадрлар тайёрлаш тизимининг бош субъекти ва объектн, таълим соҳасидаги хизматларининг истсъмолчиси ва уларни амалга оширувчи сифатнда ўринга эга. 94-савол: Кадрлар тайёрлаш тизимида давлат ва жамиятиинг роли ^андай? Жавоб: Давлат ва жамият — таълим ва кадрлар тайёрлаш тизимининг

$фаолиятини чаргибга солиш ва назорат қилишни амалга оширувчи калрлар тайёрлаш ҳамда уларни қабул қилиб ОЛИШНИНГ кафиллари ҳисобланади. 95-савол: Узлуксиз таълим нималарни ўз ичига олади? Жавоб: Ухчуксиз таълим — малакали рақобалтЗардош кадрлар тайёрлашнннг асоси бўлиб, таълимнинг барча турларини. давлат таълим стандартларини, кадрлар тайёрлаш тизими тузилмаси ва унинг фаолият курсатиш муҳитини ўз ичига олади. 96- caeo л: Малакали мутахассислар тайёрлашда фаннинг роли қандай? Жавоб: Фан — юқори малакали мутахассислар тайёрловчи ва улардан фойдала!1увчи, илгор педагогик ва ахборот технологияла-рини ишлаб чиқувчи сифатида хизмат кўрсатади. 97-савол: Кадрлар тайёрлаш тизимида ишлаб чиқариш камлай урин тутади? Жавоб: Ишлаб чиқариш — кадрларга бўлган эҳтиёжни, шу нингдек, уларнинг тайёргарлик сифатида ва савиясига нисбатан қўйиладиган талабларни белгиловчи асосий буюртмачи, кадрлар тайёрлаш тизимини молия ва мошшй-техника жиҳатдан таъминлаш жараёнининг қатнашчиси сифатида урин тлтади. 98-савол: Кадрлар тайёрлаш тизими қандай йўналишларда амалга оширилаяпти? Жавоб: Республикада кадрлар тайёрлаш тизимини шаклланти-риш ва ривожлантириш қ\йидаги 15 та устувор йўналишларда амалга оширилаяпти: • таълимнинг узлуксизлигини таъминлаш; • педагогик ва илмий-педагог кадрлар тайёрлаш, қайта тайёр лаш ва уларнинг малакасипн ошириш; • таълим жараёнини мазмунан ислоҳ қилиш; • маънави!'|-а\лоқи|'1 тарбия ва маърифш"! иш;1ар; • нқтндорлн болалар ва нстеъдод.1и ёшларни тарбиялаш; • таълим тизимини бошқариш; • касб-ҳунар таъ.1ими сифатини назорат қилиш тизимини шакллантириш; • таълим тизимини молиялаш;$

• моддий-техника таъминоти; • таълим тизимининг яхлит ахборот маконини вужудга кел-гириш; • таълим хизмати курсатиш бозорини ривожлантириш; • таълим соҳасида ижтимоий кафолатларни таъминлаш ҳамда бу соҳани даатат тo^^oнидaн қўллаб-қувватлаш; • фан билан таълим жараёни а.тоқаларини ривожлантириш; • ишлаб чиқариш ва таълим тизими интеграциялашувинн ривожлантириш; • таълим ва кадрлар тайёрлаш соҳасидаги халқаро ҳамкорлик. 99-савол: Kin ўринларда „Комил и нсонни тарбиялаймиз и дей-миз-у, унинг мазмунини ифода этишда қийналамиз. „Комил инсон и тушунчаси қандай тушунча? Жавоб: Кишилик жамияти яралибдики, комил инсон орзуси вужудга келган, унинг шахеини шакллантиришта ҳаракат қилин-ган, жамиятиинг устувор йўналиши олий мақсадга айланган. Шарқда комил инсон — жамики руҳий-маънавий қудрат, ақлу заковат, яхши сифатларнинг жамулжами ҳисобланган инсон тимсоли, айни замонда жамият тараққиётида юксак чуқкиларга ИНТИЛИб, муайян мартабаларга эришган, шафқат ва мурувват, олий кнсоний туй-ғулар соҳиби бўлган фозил киши ҳисобланган. Узбек халқи уз маданияти ва маънавиятида комил инсонларни вояга етказишга катга эътибор берган. Акд-заковатда, қомусий билимда ва қобилиятда мукаммал камолотга эришган Аз-Замахша-рий, Абу Райҳон Бсруний, Ал-Форобий, Абу Али ибн Сино, Ал-Хоразмий, Алишер Навоий каби комил инсонлар етишиб чикди ва бутун оламга танилдилар. Комил инсон тимсоли фақат Шарқдагана эмас. Ғарбда ҳам орзуланали. Ғарбда Комил инсонни „Супермен", яъни аъло қуд-ратли, буюк одам деб атайдилар. Жамият тараққий этиб бориши билан унииг мақсадларига муштарак ҳолда Комил инсоннинг нишоналари, тимсоллари бой-иб, такомиллашиб. чархланиб бораверади. Бугун биз, Комил 1Ш СОН деганда мустахкам билим, яхши ахлоқ,

маьнавий етуклик билан бирга, фуқаролик жамиятида яшаш талаблари, мустақилликни англаш ва уни ҳимоя кила олиш қобилиятларини эгаллаган инсонни аиглаймиз. Комил инсон тушунчаси олдимизда турган вазифалар, Ўзбекистонда фуқаролик жамиятини қуриш, озод ва обод Ватан учун фидоий фарзанд бўлиш тушунчаси билан боғланиб кетади. Комил инсон тушунчаси кенг қамровли, серқирра, мураккаб, уни бир сўз билан ифодалаш анча мушкул. Комил инсон тушунчасига қисқа, лўнда, аниқ ва тушунарли жавобни Президентимиз асарларидан топишимиз мумкин: .,Комил инсон деганда, биз авввало, онги юксак, мустақил фикрлай ола-диган хулқ-атвори билан ўзгаларга ибрат бўладиган билимли, маърифатли кишиларни тушунамиз" (ИА Каримов, Биз келажа-гимизни ўз қулимиз билан қурамиз, Т., 2000 й, „Ўзбекистон", 7- том, 134-бет). 100-савол: Комил инсон шахсида қандай сифатлар, хислатлар шаклланган бўлиши керак? Жавоб: Инсон комилликка интилиб яшайди. Муттасил камо-; этга интилиш — тараққиёт боисидир. Бу жараёнда нуқсон, хато-лик, камчиликларга ҳам йўл кўйиш мумкин, аммо уларии тушу-миб. ўз вақтида тузатиб, такрор этмасликка ҳаракат қилган киши Заркамол инсондир. Комил инсон шахсида шаклланиши керак бўлган сифатлар, хислатларни бирма-бир санаб кўрсатиш ўта муш кул иш. Шу даражала куп қирралики, улар инсоният орзулари, у идлари, идеаллари, истиқболлари билан боғлиқ. Лекии мазкур снфат за хислатларнинг баъзиларини кўрсатиб ўтиш мумкин. Комил инсон шахсида, энг аввало, ақлий зукколик, хуқукий комиллик, ахлоқий етуклик, сиёсий теранлик, меҳнатга ҳалол муносабат, юқори маданият, маънавий савия, юксак ифтихор, миллий ва умуминсоний ғурур шакчланган бўлиши керак. Жамиятда, жамоада, оилада ўз ўрнини топган, унинг ривожи-да фаол иштирок этадиган, ижтимоий сиёсий қонуниятларни яхши билган, миллий ўзликни англаган. ўзбекона қадриятлар, урф-олатларни эъзохтапдиган. касби

бўйича замонавий тсхнологиялар-дан хабардор. талбиркор, билимдон бўлиши керак. Узбек педагог олимларимиз комил инсоннинг шарқона хислат-ларини туркумлаб, фаолиятининг зарурий йўналишлари бўйича белгилашга ҳаракат килганлар. Жумладан: 1. Умумий хислатлари: — ёқимлилик, жозибадорлик, дилбирлик, кўркамлик, мафтункор- лик. фусункор.шк, са.ю5ат.ииик. ҳурматга сазовор.шк, ойдинлик, очиқлик, етуклик, иқтидор.ииик, салоҳиятлилик, кўтаринкилик, жўшқшиик, жиддийлик, мос.шшувчак.шк, зиёлилик, саводхонлилик, табиш'иик, оддш'иик каби; 2. Аҳлоқий сифатлари: — odaMuiuuK . қаноапыилик, жонкуярлик, меҳрибонлик, раҳмдш-лик, ҳикматлилик. болажон.шк. мулойимлик, хушмуомалалилик, дўстлик, самимийлик, кечиримлилик, андишалилик, меҳ.моидўстлик, ҳалоллик, тў/рилик, диёна/шилик. покиза,шк каби; 3. Ишбплармонлик хислатлари: — қунтлилик, тиришқоклик, жавобгарлик, масъулияпиилик, ра-қобапшиик, ишчанлик, малака-шлик, абжирлик, саранжом-саришта- лик, ташаббускорлик, тадбиркорлик, сабр-тоқапыилик, режалшик, тежамкорлик, ҳомийлик, инсофлилик каби; 4. Заковатлилик хислатлари: — зеҳшилик, зийраклик, заковатлилик, теран фикрлилик, асос-лилик, олдиндан айтиб бера олиииик, ижодкорлик, танқиди&тк, омилкорлик. қизиқувчашик, ишқибояшшк, синчковлик, тощирлик каби; 5. Иродатилик хислатлари: — серюйрапыилик, қатъиятииик, эпчи.пик, серзавқлик, инти- зомшлик, босиқ^шк, меъёрий чегараии билишлик, ўзини йўқотмаслик каби; 6. Эхтирослилик хислатлари:

— шодмонлик, қувноклик, ўз ҳаётидан розилик, бахтиёрлик, ҳази.1- мутойибашк, кек сақламаслик, озодшшк, чозик табиапыилик, эзгулик, келажакка ишонч, иффатлилик каби. Комил инсонни тарбиялаш — оилаларимизнинг, таълим-тарбия муассасаларимизнинг, умуман, давлатимизнинг, жамиятимизнинг, мустақил Ўзбекистонимизминг олий мақсадидир. 101-савол: Таълим ислоҳотларини амалга ошириш натижасида ҳаётимизда ижобий маънодаги „портлаш эффекти" содир бўлади, деб айтиляпти. Бу нима дегани? Жавоб: „Ишончим комил: amp исяоҳотни муваффақиятли равишда амалга ошира олсак, тез орала биз ҳаётимизда ижобий маънодаги „портлаш эффскти''га. яъни унинг самарасига эриша-миз" (И.А. Каримов, Жамиятимиз мафкураси халқни халқ, милат- ни миллат қилишга хизмат этсин, „Тафаккур" жур., 1998 и, 2-сон). Бу дегани ислоҳотлар: • ижтимоий-сиёсий иқлимга ижобий таъсир қилади ва нати-жада мамлакатдаги мавжуд муҳит бугунлай ўзгаради; • инсониинг ҳаётда ўз ўрнини топиш жараёни тезлашади; • жамиятда мустақил фикрловчи эркин шахснинг шакллани-шига олиб келади; • жамиятимизнинг потенциал кучлариии рўёбга чиқаришда жуда катта аҳамият касб этади; • фуқаролик жамияти қуришни таъминлайди; • таълимнинг янги модели воситасида дунёдан муносиб ўрин олишга, узбек номини янала кенг тараннум этишга эришилади. 102-савол: Кейс стили ( case study ) усули нима? Таълим жараёнини фаоллаштирувчи усул бўлиб, кичик мугахассисларни малакали мутахассислар қилиб тайёрлашда назарий дарсларнингташкил қилишнинг ўзига хос кўринишларидан биридир. Бу иигилизча сўз бўлиб, case - аниқ вазият, ходиса, „ study " эса ўқитиш маъноларида қўлланилиб. аниқ ходиса ва вазиятларга

$асосланган таълим методи ҳисобланади. Бу таълимдаги муаммоли вазиятни таҳлил этишга хизмат қилати ва холиса - вазиятнинг одлий тафсилотидан фарқчи ўлароқ. ўқув материалларни ўзлаштириш учун кўмаклашувчи ахборотни ўз ичига олади. Муаммони аниқташ, ечимини излаш орқааи олиб бориладиган иш услубидир. Иш ташкил қилиш асосан гуруҳ билан ёки якка тартибда ишлаш кўринишида уюштирилиб, талаба - ўқувчи берилган муаммонинг долзарблилик даражасини аниқпаши керак, ечимнинг кетма-кетл'игини топмши, унинг ҳар хил кўриниш -вариантларини излаши, тахдил қилиши керак. „Кейс стали" ёки аниқ вазиятлар методи фаол имитацияга тааллуқли бўлиб, асосий мақсади - таълим олувчиларнинг ҳамкорликда аниқ бир иш жараёнида содир бўлган вазиятни (кейсни) тахдил қилиш орқали уни амалий ечиш йўлларини топиш, ишлаб чиқиш; жараён натижаси — таклиф этилган аагоритм (ечим)ларга баҳо бериш ва қўйилган муаммо ечимлари ичидан мақбулини танлаш („Маърифат" газетаси, №51 (849) 27 июнь, 20 J 2 йил). Кейс стали (ўқув вазияти) видео, аудиоматериаллар, электрон ташувчи материаллар бўлиши мумкин. Бу услубнинг кучли томони нимада? Биринчидан, муаммоли гаълим тамойилларига асосланганлнги: иккинчидан, қисқа муддат нчида ахборотларнинг мавҳумлик ларажасини очиб берувчи ёки пасайтирувчи ахборотлардан фойдаланиш имкониятлари; учунчидан, нафақатбилим бериш, балки унинг назарий концепция - ғояларини 1\шуниш имкониятларининг вужудга келиши; тўртинчидан. талаба - ўкувчида умумлаштиришнинг энг содда амалий кўникмаларини шакчлантириш; бсшинчидан, татбатарнинг коллектив ҳолда ишлаш м.иакатарининг шаклланиши ва ҳоказо. 103-савол: Брейнсторминг усули нима? Ингилизча сўз бўлиб „ brain " - мия, „ storming " - х.ис-ҳаяжон, чужум маъноларида б>либ, „Инсон миясини қаттиқҳаяжонгасолиш" деган маънода (| х)йдатанилади.$ $Яна бошқача айтгапда, „жамоавий фикрлар хужуми" маъносида \ам (роГшаааниш \"чра11ди. Бу усулнинг таълим жараёнидаги энг яхши томони шуки, ундан болааарнинг эркин мулоқот-мунозара шаката иш юритишилир. Бунда юзага кслган фнкр-мулохазатарнинг иложи борича турлилигига урғу берилади. Ғоялар қанча кўп бўлса, улар ичидан энг мақбулларини аникдаш цгунча осон б>'лади, яъни миқдор - сифатни туғдиради ёки яратади. Рақамли ифодатанса, 1 + 1=3. Бу 2 та ғоядан 3-янги бир ғоя пайдо бўлади, демакдир. 104-савол: Брейнрайтинг усули нима? Бу усул ҳам брейнсторминг услубига ўхшаш бўлиб, фарқи шундаки, брейсторминг усулида фикр-ғоялар оғзаки тарзда муҳокама қилинса, брейнрайтинг усулида ёзма тарзда аматга оширилади. Демак, айрим татаба - ўқувчиларнинг оғзаки баён қилиш матакаси анча юқори бўлиши мумкин. Ёзма баён қилиш оғзаки баён қилишга Караганда қийинроқтуюлсата, талаба ўз фикрини эркин, тортинмай ёза олиши мумкин, аммо, болаларнинг ёзма фикрларидаги айрим орфофафик, хатоларини „кўрмаслик" талаб қилинади, акс ҳолда болатар ўз фикрини эркин ёза олмаслиги мумкин. (Ўқитувчи ўқувчининг бу камчилик - хатоларини устатик билан фақат унинг ўзига айтиши яхшц натижа беради). Болаларнинг билдирган ёзма фикр-ғоялари ўзаро алмашинади. Бу эса болапар ўртасида айтилган фикр-ғоялар асосида янги-янги ғоялар туғилишига асос бўлиши мумкин. Ўқувчи бу янги ғояни ё ўз қайдномасига ёки ўртоғининг қайдномасига ёзиб қўйиши мумкин. Қайднома яна 3-ўқувчига \ам берилади. У ҳам ўз фикрини қайд қилади. Гуруҳлардаги болалар ўзаро фикрларини ёзиб бўлгач, ҳар бир қайднома ўз эгасига қайтарилати. Ҳар бир қайдномада ўз ғоясига қўшимча ўхшаш ёки қарама-қарши фикр-ғоя ёзилган бўлиши мумкин. Вақтга қараб копьютср ёки проектор орқали ҳар бир қайд-номадаги ғоялар умумлаштирилиши, ўхшаш ғоялардан эпгтўғри ва асослилари танлаб олмниши ва ягона тузилалиган ғоялар клйшюмасига киритилиши мумкин. Бунда ғоялар кимларнинг ғоялар» асосида (кайднома ўқувчи нем» кўрсат»лган ҳолда$

бср»лса, мақсадга мувофиқ бўлади) ярат»лганини таъкидлаш лозим. 105-савол: Кластер усули нима? Бу усул тармоқланган фикрлар маъпос»ла бўлиб. ф»кр мулоҳазаларнингтурли йўнатишлар бўйича бўлиниши, тармоқтарга ажрашши маыюсим» англатиб. мавзуми анча кенг ва чуқур билиб олишларига, мавзуга о»д тушунча, атама ва »бораларп» узвий боғланган тармоқ кўринишида ўрганишдир. Бокл»ғл»к сўз б»лан ёзилиши, тасв»рда »фодаланишм. умум-лаштир»л»ши мумкин. (Бу усул ҳақида юқор»да кенг ёзилган) 106-савол: Баҳс - мунозара усули нима? Бу усул ( discussion metod ) бирор муаммони сч»ш, масалани ҳал қилиш жараёнида қўлланилиб, болалар ўз ғоя - қарашларини огзаки бас» қ»лад»лар. Бу»»»г учун болага ўз фикр»»» баси қилишда эркинлнк бсри»1, фикрини бўлмаслик талаб қилинади. Болаларнннг ўз фнкрларин» қанчачик асослашлари. қандай манбааларга мурожаат қилаётганлигига эьтибор қаратилиши зарур. Бу услубда ишлашн» нложи борича бошланшч синфларнинг 2-3 -сиифяаридан бошлаш — уларни мантиқий фикрлашга, ўз фикрини асослашга, таҳлил қилишга олиб келиши амалиётда исботланмоқда. 107-савол: Имен усули нима? Имен - „ихтиро масалаларини ечиш назарияси" деғани бўлиб, ишлаб чиқаришни, янги техник фикрларии аниқ фанга айлантиради. Бу усул таълим жараёнида эски усуллардан воз кечишни тақозо этади. Бу усул фақаттехник сохдда эмас, балки, таълим-тарбия соҳасида хам яхши натижатар бериши мумкин. Бу усул муаммоларнн ечишнинг осон йўдларини кўрсатади. Бунинг учун эса, ўқитувчида кўпроқ назарий билимлар асосида амалий малака маҳорати шаклланган бўлмоғи зарур. 108-савол: Зигзаг усули нима? Таълим жараёнида қўлланиладиган бу усулда таълим иштирок-чилари гурухдарга ажратилади. Гурухдардаги ҳар бир иштирокчи рақамланади.

$Гурухдарнинг спикер (бошлиқ) лари сайланади. Ҳар бир гурухдардаги рақамдошлар бир-бирини топадилар. Уларга топшириқ берилади, топшириқ изохданади. материал ўзлаштирилгач, рақамдошлар ўз гурухдарига қайтадилар ва ўзи билиб олгаи топшириқ - вазифа ҳақида гуруҳдошларига гапириб берадилар. О1вол-жавоб пайтида уларнинг жавоблари гуруҳлар бўйича баҳоланади. Ҳар бир рақамланган бола ўз гуруҳи манфаати учун берилган топшириқларни билиши керак. 109-савол: 5 x 5 x 5 усули нима? Бу усулда ўқитувчи гуруҳдаги қатнашчиларни қисқа вақт мобайнида бирорга масалани муҳокама қилишда қатнашишга ўргатиш ва улар кўпчилигининг фикрларини билиб олиш имкониятига эга бўлишдир. 5 та гуруҳ (ҳар бирида 5—6 ўқувчи бўлади) иштирокчилари ўқитувчи томонидан ўртага ташланган муаммони 5 дақиқа ичида мухокама қилади. Ўқитувчи янги 5 та гуруҳ ташкил қилади ва унда олдинги мунозара пруҳила қатнашганлардан биттаси атбатта бўлиши керак. Янги гуруҳ қатнашчилари ўз гуруҳларининг иш натижаларини муҳокама қиладилар. 110-савол: Эвристик суҳбат усули нима? Бу сўз юнонча .. henrisko " — излайман. топаман. кашф этаман леган маънода бўлиб, \т<,итувчининг моҳирлик билан қў«»ган савол-ларига болаларнннг мустақил фикрлашлари, тиришқоқаиги билан янги билимларини ўзлаштиришларини таъминловчи услуб ҳисоб- ланади. Бу усулда ўқитувчининг битта саволига ўқувчиларнинг кўплаб жавобларини олиши мумкин. Эвристик метод тушунчаси грек математиги Паппанинг „Масалани ечиш санъати*' қўлланма - асарида биринчи марта қўлланилган.$ $Эвристик суҳбат усули дейилганда, шахенинг муаммони ҳал қилишда ички ҳис - туйғуларига суянган ҳолда сезишига асосланган иш усули тушунилади. Бунда муаммонинг ечиш усуллари, моделлари, алгоритмларини тан.таш, натижатарини тасаввур қилиш ва ечиш иўлини танлаш ва қарор қабул қилиш acocnii масапа ҳисобланади. Бу усул натижасида буюк кашфиётлар> ихтиро ёки кутилмаган янгиликлар юзага келиши кузатилган. 111-савол: Катехизик суҳбат нима? .. Katexizis *' юнонча „ katechesis " - насиҳат, ўгит маъноларини биддириб. бирон бир таълимот асосларининг савол-жавоб тарзидаги қисқача баёниоир. Бу усулнинг мақсади шуки, талабаларнинг билимларни тушунганлик ва ўзлаштирганликларини назорат қилишдир. Бу усулда биринчи ўринда хотира ва тафаккурни ривожлантиришга эътибор берилади. Эътиборлиси, ўқитувчининг битта аниқ саволига татба-ўқувчи битта аниқ ва тўгри жавоб беришн талаб қилинади. 112'Савол: Герменевтик суҳбат нима? „Герменевтик" юионча сўз бўлиб, .. Hermcneutikos " - тушун-тирувчи, талқин қилувчи маъноларини англатадя. Луғавий маъноси матнларии ҳар томонлама фалсафий шарҳлаш саньати дейиш мумкин. Бу усулнинг мақсади шуки, ўқилаё'тган, ўрганилаётган матнни, томоша қилинаётган раем - иллюстрациями, эксперимент ёки саёҳат натижаларинимг асл маъио - моҳиятини. мазмумини талаба -ўқувчилар ҳамкорлигида тушунтириш. изоҳлашдир. Натижа шундай бўлиши керакки, бу ус\л давомида ўрганилаётган материал ҳақида талабаларда тўғри, аниқтушунча пайдо бўлиши ва баҳолай олиш кўникмалари шаклланиши зарур. 113-савол: Суқрот суҳбати усули нима? Суқрот суҳбати услуби еки маевтикага асослангам Суқрот суҳбати усулининг мақсали шумдан иборатки, умла талаба диалектик фикр-лашга , бахс-мунозара саиъатига ўрганади ва мам қилинган фикр-мулоҳазалардан$ қочади. („Маевтика" юионча сўз бўлиб. „ maieutike " повивал санъат еки инсоидаги яширинган билимларини ўйлаб кўришга ундайдиган, ёрдамчи саволлар орқали жавобии юзага чиқариш маъноепда ишлатилали). Бу суҳбатдан суҳбатдошни иккиланиш. ўз фикрини туда баён этиш ҳрлатини аниқлашга қаратилган окзаки мудоқотуслуби сифа-тида фойдалинилади.

Инновацион педагогик технологияларнинг назарий ва амалий асослари

20.09.2019

0

73.0341796875 KB

Похожие