Педагогик маҳоратнинг назарий асослари - Педагогиka - Рефераты

Педагогик маҳоратнинг назарий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Педагогик маҳоратнинг назарий асослари Режа : 1. Педагогик маҳорат ҳақида тушунча. 2. Педагог касбининг тарихий тараққиёти ва унинг жамиятда тутган ўрни. 3. Бўлажак педагогларни тайёрлашда қўйиладиган талаблар. 4. Педагогик маҳоратнинг асосий таркибий қисмлари.

Педагогик маҳорат – бу: биринчидан, шахснинг структурасида ўз- ўзини бошқариш; иккинчидан, фундаментал билимларини, касб маҳора- тини, мутахассислик малакасини эгаллаш; учинчидан, педагогик қобилият- ларни, маҳоратни такомиллаштиришни тезлаштириш; тўртинчидан, техник билим ва қобилиятларга таяниш, педагогик фаолият мақсадларини бир-бири билан боғлаш кабиларга эришишдир. Шуни айтиш керакки, кейиги йилларда кўпгина нопедагогик олий ўқув юртларида касбий таълим факультетлари вужудга келди. Албатта уларнинг асосий вазифалари хар бир талабани ўз мутахассислиги бўйича фан асосларини чуқур эгаллашини таъминлаш билан бирга, уларда педагогик маҳорат ҳақида билим, кўникма ва малакаларни шакллантиришига қаратилган. Чунки, улар келажакда ўз мутахассислиги бўйича касб-ҳунар таълими коллежларида ўқувчиларга таълим берадилар. Шунинг учун ҳам нопедагогик олий ўқув юртлари талабаларида “Педагогик маҳорат” фанини ўқитилиши муҳим аҳамиятга эга. Ушбу фанни ўрганиш жараёнида талабалар коллежларда ўқитувчи бўлиб ишлаш маҳорати ҳақида дастлабки кўникмаларга эга бўладилар. Педагогик амалиёт жараёнида эса уни тажрибада янада такомиллаштирадилар. Шунинг учун хам ушбу маъруза матнида “Педагогик маҳорат” фанининг мазмуни, шакл ва услублари, йўналишлари ўз ифодасини топган. Ушбу маъруза матнини тайёрлашда Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Абдуғаниевич Каримовнинг таълим-тарбия ҳақидаги ғоялари, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”, “Таълим тўғрисида”ги Қонун, халқ педагогика, педагогика тарихи ва назариясига оид илмий тадқиқот ишлари, ўқув қўлланмалари, дасрликларидан, педагог олимларнинг тайёрлаган маъруза матнларидан фойдаланилди. Ушбу маъруза матнидан нопедагогик олий ўқув юртлари талабалирини “Педагогик маҳорат” фанини ўқитишда, шунингдек касб-ҳунар коллеж-

ларида таълим-тарбия жараёнини такомиллаштиришда кенг фойдаланиш мумкин. Ўқитувчилик касби ўз моҳиятига кўра ўта индивидуалдир. Ҳар бир ўқитувчининг муҳим ҳаётий ўрни ўз ишининг устаси бўлишдир. Ўқитувчи маҳорати унинг фаолиятида кўринади. Ўқитувчи аввало педагогик жараён- нинг қонуниятлари ва механизмларини яхши эгаллаган бўлиши лозим. Шу маънода педагогнинг умумлашган малакалари, унинг педагогик техникаси катта аҳамиятга молик бўлади. Маҳорат – бу алоҳида қудрат. Юқори ва кичик даражада Уста бўлиши мумкин эмас. Маҳоратга эришиш ҳам, эришмаслик ҳам мумкин. Ҳақиқий уста меҳнат фаолияти чоғидагина гўзалдир. Педагогик маҳоратга етишиш ўқитувчининг муайян шахсий сифатлари билан амалга ошади. Педагогик маҳорат юксак даражадаги педагогик фаолиятнинг тараққий этишини, педагогик техникани эгаллашни, шунингдек, педагог шахси, унинг тажрибаси, фуқаролик ва касбий мавқеини ифодалайди. Педагогик маҳорат ҳақида тушунча. «Педагогик маҳорат» бир категория сифатида ўзининг илмий асосларига эга. Охирги йиллардаги илмий ёндашувлар қуйидагича хулоса қилишга имкон берди: педагогик маҳорат касбий фаолиятдаги индиви- дуалликнинг ёрқин кўриниши сифатида тушунилади; педагогик маҳорат категорияси касбий фаолият нуқтаи назардан кишининг индивидуаллигини характерлайди. Ҳозирги тадқиқотларда педагогик маҳоратнинг ўзига хослиги қуйидаги категорияларда жамланади: Педагогик маҳорат (А.С.Белкин, В.И.Загвязинский, Н.П.Лебедник, И.А. Зязюн, Т.Ф.Кузина, Н.В.Кухарев, С.Б.Елканов, А.К. Маркова); Педагогик ижод (В.В. Белич, В.И.Загвязинский, В.А. Кан-Калик, Н.Д.Никандров, А.К. Маркова, Т.В. Фролова, Т.Калошина, Г.Ф. Похмелкина, С.Ю. Степанов);

Новаторлик (В.И.Загвязинский, А.К.Маркова); Касбий билимдонлик (И.А.Зязюн, Н.П.Лебедник, А.К.Маркова); Фаолият услуби (А.К.Маркова); Инновацион фаолият (Е.П.Морозов, П.И. Пидкасистий, Н.В.Юсуф- бекова); Педагогик технология (Н.Е. Шуркова, В.Ю. Питюков, Е.А.Осипова); Маҳорат (Н.В. Кузьмина, Т.В.Фролова, Т.Ю.Калошина, Г.Ф.Похмел- кина, С.Ю.Степанова). Турли тадқиқотчилар ишларида айни бир ҳодисани тавсифлаш учун турлича тушунчалардан фойдаланиш бошқача маъно ва мазмун томонларига эга. Турли муаллиф асарларида педагогик маҳоратнинг ягона, тан олинган таърифининг йўқлиги уни тадқиқотнинг жонли жараёни деб хулоса чиқаришга асос бўлади. Тушунчалар, фикрларнинг турли-туманлиги бу ҳодисанинг мурак - каблиги ва кўп қирралилигидан далолат беради. Барча таърифларда урғу шахсга берилади ва шу тариқа педагогик маҳоратнинг социал моҳиятини акс эттиради. И.А.Зязюн ва Н.А.Лебедниклар шахснинг социал етуклиги ва касбий маҳоратининг ўзаро боғлиқлигини исботлаб бердилар. Маҳорат талабалар томонидан уларнинг социал етукликка эришиш даражасига қараб босқичма-босқич эгалланади. Социал етуклик компонентлари педагогик маҳорат компоненти билан қуйидаги нисбатда бўлади. Бўлғуси педагогнинг социал етуклик компонентларига ушбулар киради:  социал ўз-ўзини белгилаш - ўзининг педагогик қобилиятлари ва эътиқодини намоён қилиш;  социал фаоллик – одамлар билан ишлай олиш ва бошқаларни тарбиялаш тажрибасини такомиллаштириш;

 социал масъулият - ўқитувчининг билимдонлигига айланадиган билимлар. Педагогик маҳорат компонентлари (Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин, И.А.Зязюн, В.И.Загвязинский, Г.И.Хозяинов, Т.Ф.Кузина, А.И.Мяшенко, Н.П.Лебедник, Т.Нойнер, Ю.К.Бабанский, Н.В.Кухарев)ларнинг тадқиқот- ларида ўрганилган. Улар педагогик маҳоратнинг асосий йўналишларини муайян мантиқий изчилликда белгилаб бердилар. Педагогик маҳорат асосларига: касбий педагогик билимлар, инсон- парварликка йўналганлик, педагогик техника, касбий педагогик фаолиятни амалга ошириш тажрибаси, педагог шахси тааллуқлидир. Маҳоратнинг шаклланиш босқичларига: репродуктивлик (бошлан- ғич), ижодийлик, ижодий-новаторлик киради. Педагогик маҳорат даражалари ўқитувчи иш даражасининг давоми ҳисобланади:  репродуктив (ўта паст);  мослашувчан (паст);  локал (чегараланган)- моделлаштириш (ўртача қониқарли). Бу даража талабалар билан бўладиган ўқув-тарбия ишларининг айрим йўналишларида юқори сифати билан характерланади.  изчил моделлаштириш (юқори). Бу босқичда педагог фаолиятининг барча турларида юқори сифатга эришилади;  изчил моделлаштириш (олий). Бунда фаолиятнинг барча турларида ижодий муносабат намоён бўлади, ўқув-тарбия жараёнининг самарадорли- гини ошириш йўллари изланади. Педагогик маҳорат компонентлари касбий фаолиятга касбий вазифа- ларини бажариш учун зарур бўлган малака нуқтаи назардаги қарашларни акс эттиради. Тадқиқотчилар малака деганда хатти-ҳаракатлар тизимини уни амалга ошириш мақсади ва шарт-шароити билан мувофиқ равишда самарали бажариш имкониятини тушунадилар.

Педагогик маҳорат компонентларини ҳосил қиладиган қуйидаги малака гуруҳлари фарқланади: лойиҳалаш, конструкциялаш, ташкилотчилик, мулоқот, билиш ва рефлексивлик. Кейинги йилларда педагогик маҳорат категориясига нисбатан янгича қарашлар пайдо бўлди. Педагогик маҳоратнинг анъанавий изоҳларидан бир қадар чекиниш ҳам юз берди (И.А.Зязюн, Н.В.Кузьмина, В.А.Сластенин). Педагог тадқиқотчиларнинг Санкт-Петербург мактаби педагогик маҳоратни кишининг алоҳида ҳолати – яъни унинг касбий машғулоти кенг маънода кишилар билан ишлашнинг ўзига хос соҳаси бўлган педагогика ҳисобланади деб тавсифлайди. Педагогик маҳоратнинг асоси педагогик билимдонликдир. Педаго- гик билимдонлик деганда аниқ тарихий даврда қабул қилинган меъёрлар (нормалар), стандартлар ва талабларга мувофиқ педагогик вазифани бажаришга қобиллик ва тайёрлик билан белгиланадиган интеграллаш- тирилган касбий-шахсий тавсифнома тушунилади. Педагогик билимдонлик педагогик соҳада маҳорат билан ишлаётган кишининг таълим ва тарбия ишида инсоният тўплаган барча тажрибалардан рационал фойдаланиш қобилиятини кўзда тутар экан, демак, у етарли даражада педагогик фаолият ва муносабатларнинг мақсадга мувофиқ усуллари ва шаклларини эгаллаши лозим бўлади. Касбий-педагогик билимдонликнинг бош кўрсаткичи бу инсонга, шахсга йўналганликдир. Касбий-педагогик билимдонлик педагогик воқеликни изчил идрок эта билиш ва унда изчил ҳаракат қила олиш малакасини қамраб олади. Бу хислат педагогик жараён мантиғининг яхлитлигича ва бутун тузилмаси билан биргаликда кўра олиш, педагогик тизимнинг ривожланиш қонуниятлари ва йўналишларини тушуниш имкониятини таъминлайди, мақсадга мувофиқ фаолиятни конструкциялашни осонлаштиради. Билимдонлик ўқитувчи учун ўта муҳим бўлган учта ҳолат билан боғланган замонавий педагогик технологияларни эгаллашни тақозо этади:

 одамлар билан ўзаро алоқада бўлишда маданий мулоқотда бўлиш;  фани соҳаси бўйича ахборотларни қабул қила билиш ва уни ўқитиш мазмунига мослаб қайта ишлаш ва ундан мустақил таҳсил олишда фойдалана олиш;  ўқув ахборотларини бошқаларга бера олиш. Касбий-педагогик билимдонлик асосан тўртта компоненти билан характерланади:  шахсга, инсонга йўналганлик;  педагогик воқеликни изчил идрок этиш;  фан соҳасига йўналганлик;  педагогик технологияларни эгаллаш. Ҳозирги таълим шароитида касбий-педагогик билимдонлик яна уч компонент билан тўлдирилади:  билимдонлик, умуман, ўз фаолиятини жаҳон педагогик маданияти даражасида ишлаб чиқилган тажрибалар асосида ташкил этиш қобилияти, унга ва ватанимиздаги педагогикага интеграциялаша олиш;  ўз сафдоши тажрибаси ва инновацион тажрибалар билан ўзаро самарали муносабат ўрнатиш қобилияти;  ўз тажрибаларини умумлаштириш ва бошқаларга бера олиш малакасида намоён бўлади. Педагогнинг касбий билимдонлиги креативлик билан характерланади. Креативлик – бу касбий ҳаёт усули, кўп қиррали таълим жараёни ва тизимининг мақсадлари, мазмуни, технологиялари сатҳида янги педагогик воқеликни яратиш истаги ва малакасидир. Креативлик ўқитувчига инновацион ўзгаришлар оқимига мослашиб олишига ёрдам беради. Ҳар қандай даражадаги касбий билимдон педагогик рефлексияга қодирдир. Рефлексия – фикрлашнинг махсус усули бўлиб, педагогик воқеликка, тарихий-педагогик тажрибага, муайян касбий мавқенинг ташувчиси бўлган ўз шахсиятига қайта назар ташлашдир.

Юқоридаги касбий-педагогик билимдонликни ташкил этувчи барча компонентлар мураккаб тузилмани ҳосил қилиб, мутахассиснинг «идеал модели»ни шакллантира боради ва провард натижада зич бирлашиб кетади ҳамда ўқитувчи шахси фаолияти тавсифини белгилайди. Билимдонлик фақат фаолият жараёнида ва фақат конкрет касб доирасида намоён бўлади ва баҳоланади. Педагогик муҳитда ўқитувчи фаолиятини баҳолашда, одатда, «педагогик маданият» термини қўлланади. Педагогик маданият касбий фаолиятнинг индивидуал мазмуни билан боғланади. Педагогик билимдонлик ўқитувчининг юксак натижаларга эришишини таъминлайди. Педагогик маданият фаолият ва муносабатларга эстетик шакл беради. Педагогик фаолият педагогик маданият тушунчаси таҳлили омили бўлиб хизмат қилади. Педагогик маданият умуман маданиятнинг намоён бўлишидир. Маданият фаолият жараёни ва натижаси ўлароқ субъектнинг дунё объектларини ўзлаштира боришдаги барча хатти-ҳаракатларини қамраб олувчи социал ҳодисани билдиради. Маданият инсон яратган, шунингдек, қандай восита ва метод билан яратган барча ҳодисаларни ўзида бирлаштиради. Педагогик маданиятда, умуман маданиятда бўлганидек, предмет-ҳосила ва техник-технологик жиҳатлар мавжуд. Педагогик маданият бир қатор тизим ҳосил қилувчи унсурларга эга. Уларга қуйидагилар киради: Педагогик лойиҳалаш маданияти. У объектив имкониятлар билан талаб ва истакларни ўзаро нисбатлаган ҳолда мақсадни тўғри танлай олиш, вазифаларни белгилаб олиш, уларнинг ечилиш босқичларини режалаштириш, зарур қуролларни танлаб олиш малакасидир. Лойиҳалаш маданиятини намойиш қилиш бу ижодга, яъни фавқулодда янгини яратиш,

ўрнатилган меъёрлар ва намуналар чегарасидан чиқиб кета олиш қобилияти ҳамдир. Билимлилик маданияти . У педагогик билимларнинг турли-туманлиги ва педагог томонидан бу билимларни эгаллашини билдиради. Дунёқараш маданияти . Унинг даражасини аксарият ҳолларда педагог ва ўқитувчининг ўзаро муносабатлари жараёни ва натижалари белгилайди. Турли намунадаги дунёқарашнинг мавжудлиги, хусусан, стихияли, мунтазам, илмий ва мистик, иррационал, оптимистик ва пессимистик, догматик ва танқидий, диний, атеистик, рационал ва педагогик фаолият субъектининг ҳам бир неча намунаси борлигини тақозо қилади. Дунёқараш маданияти фан, фалсафа, дин каби маънавий маданият унсурлари билан танишиш чоғида шаклланади. Педагогик маданиятнинг бир унсури фикрлаш маданиятидир . Фикрлаш маданияти ҳам кундалик ҳаёт жараёнида одатдаги воситалар, ҳам махсус воситалар (унинг таркибига формал мантиқни ўрганиш ҳам киради) да вужудга келади. Ҳис этиш маданияти . У инсонлар олий кечинмаларининг кенг уйғунлиги ҳосиласи бўлиб, уларсиз педагогик жараёнда мулоқотнинг бўлиши мумкин эмас. Баҳолаш маданияти у ёки бу сабаб ва ҳодисалар бўйича ахлоқий, эстетик, сиёсий, ҳуқуқий, диний ёки фалсафий характердаги малакали ҳукм чиқариш қобилиятидир. Мулоқот маданияти педагогик маданиятнинг энг муҳим компоненти бўлиб, у педагогнинг ўқувчилар, ота-оналар ҳамда раҳбарият ёки қуйи вазифа эгалловчи шахслар, шунингдек, педагогик иш доирасидан ташқаридаги барча инсонлар билан мулоқот қилиш маданиятларини қамраб олади. Ташкилий маданият ҳам педагогик маданият тизимига киради ва у ўқитиш ҳамда тарбия жараёнини педагогик доиранинг турли даражаларида

(жамиятда, ўқув юртларида, болалар гуруҳларида) ташкил этиш имкониятини беради. Шундай қилиб, педагогик маҳоратнинг таркибий қисмларига қуйидагилар киради:  ҳар бир ўқувчи учун долзарб бўлган ҳаётий мазмун ривожланишини, ўқувчининг шу ривожланиш кесмасида ҳаракат қила олишида, унинг ҳаёт мазмунининг очилиши ва амалга ошишида ўқитувчи қандай билим билан унга ёрдам кўрсата олишини «кўра олиш» қобилияти;  айрим ўқитувчилар ривожланиши мазмуни ва кесмаси интеграцияси ҳисобланган ҳамда жонли организм сифатида ўқувчилар (синф ва б.) гуруҳини унинг ривожланиш ва мазмун касб эта бориш жараёнида «кўра олиш» қобилияти;  синфнинг интеграл мазмуни ва интеграл ривожланиш кесмасини «кўриш» ва идрок этиш малакаси;  ўзининг организмини юксак даражада англаш. Синф, ўқувчи ўз истаклари, мотивлари, афзал кўриши жиҳатидан улар учун зарур бўлган ҳақиқий ахборотларни ажрата олиш малакаси;  шахсий хусусиятлар оқибати сифатида вужудга келадиган турли бузилиш вазиятларидан идрокни чалғитиш;  ўз сезгиларининг нозик фарқланиши имкониятлари воситасида юқори ҳис билан бошқариш;  кенг бошқарув репертуари, бошқаришнинг хилма-хил услублари, ахборотларни узатиш «қуроллари»: овоз, хатти-ҳаракат, мимика ва бошқаларни эгаллаш;  касбий усуллар ва методларнинг кенг жамғармаси;  методологияни эгаллаш. Таянч иборалар: м аҳорат, педагогик маҳорат, предмет, мақсад, вазифа, таркибий қисмлар, педагог шахси, рефлексия, креативлик,

маданият, лойиҳалаш, конструкциялаш, ташкилотчилик, мулоқот, билиш.

Адабиётлар : 1. Ў збекистон Республикаси Конституцияси. Т.: 2003. 2.Ўзбекистон Республикасининг «Таълим туғрисидаги» Қонуни. - Т.: 1997. 3. Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Т.: 1997. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод орзуси. – Т.: «Шарқ», 1999. 5. Азизхўжаева Н.Н. П едагог мутахассислигига тайёрлаш технологияси. – Т.: ТДПУ, 2000. 6. Азизх ў жаева Н.Н. Педагогик технология ва педагогик маҳорат. – Т.: ТДПУ, 2003. 7. Ишмуҳамедов Р.Ж. “ Инновацион технологиялар ёрдамида таълим самарадорлигини ошириш й ў ллари ” . – Т.: ТДПУ, 2004. 8. Пронина Е.Н., Лукашевич В.В.. Психология и педагогика. Учебник для студентов В У Зов. Издательство «Элит». 9. Психология и педагогика. Под ред. А.А.Радугина. Москва , 2003.

Похожие

Педагогик технологиянинг назарий асослари

Мактабни бошқаришнинг назарий-педагогик асослари

Педагогик технологияларнинг илмий назарий асослари

Инновацион педагогик технологияларнинг назарий ва амалий асослари

Педагогик маҳорат асослари. Педагогик махоратнинг назарий асослари хамда унинг педагог фаолиятида тутган ўрни ва аҳамияти