Болаларда нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини коррекциялаш - Педагогиka - Рефераты

Болаларда нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини коррекциялаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146 KB

www.arxiv.uz РЕЖА: 1. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг I даражаси . Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг II даражаси. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг III даражаси. 2 . Болаларнинг импрессив нутқини текшириш методикаси. 3 . Экспрессив нутқни текшириш методикаси. 4. Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар таълим ва тарбияси. 5.Умумий тузатувчи машқлар.

www.arxiv.uz Таянч сўзлар : (Экспрессив, импрессив, НТР, тақлид, даража, фонетик) Мактабгача ёшдаги болаларда нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини текшириш ва уни бартараф қилиш масаласи катта қизиқиш уйғотиб келмоқда, уни назарий хамда амалий жихатдан чуқурроқ ўрганишни талаб қилмоқда. Эшитиш ва интеллекти йормада бўлган болаларда нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги деганда нутқ аномалиясининг шундай шакли тушуниладики, бунда нутқ барча компонентларининг шаклланиши (нутқнинг фонетик-фонематик, лексик ва грамматик томони) бузилган бўлади. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини P. E. Левина (1961) уч даража билан белгилайди: нутқий алоқа воситаларининг умуман йўқ бўлишидан то фонетик-фонематик ва лексик-грамматик жихатдан ривожланмаганлик элементларига эга бўлган мукаммал нутқ бузилишигача. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг I даражаси Н утқнинг бўлмаслиги билан характерланади. Бундай болалар нутқсиз болалардир. 4-6 ёшдаги бундай болаларнинг луғат бойлиги камбағал, ноаниқ бўлади. Нутқи товушга тақлид қилиш, товушлар комплекси билан чегараланган бўлади. Нарса ва ходисаларни фарқ қилмаган холда ифодалаш, сўзларнинг кўп маънога эга бўлиши характерли хусусият хисобланади: « ту- ту» - машина, паровоз, самолёт, қайиқ, кема; « тақ » - йиқилди, тушуриб юборди, синдирди, бузди. Бу болаларнинг пассив луғати актив луғатига нисбатан анча бойроқ, нутқни тушуниш пасайган бўлади, улар кўп сўзларнинг маъносини тушунмайдилар. Товушлар талаффузида турғунлик бўлмайди, товушлар бир-бири билан алмаштирилади, фонематик ўқув бузилган бўлади. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг бу даражасига эга бўлган болалар учун товушлар анализи бўйича берилган топшириқлар тушунарсиз бўлади.

www.arxiv.uz Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг II даражаси Дастлабки кенг қўлланадиган одатдаги нутқнинг бўлиши билан характерланади. Болалар оддий жумлалардан фойдалана биладилар, маълум луғат бойлигига эга бўладилар. Улар нарсалар, ходисалар, алохида белгилар номини ажрата оладилар. Лекин бундай болаларда нутқнинг қўпол даражада ривожланмаганлиги яққол ифодаланган бўлади. Улар икки-уч сўздан иборат гаплардан фойдаланадилар. Луғат бойлиги шу ёшга мос келадиган нормадан кам бўлади. Умумлаштирувчи сўзларни (мебель, кийим, сабзавотлар, мевалар ва бошқалар) билмаслик кузатилади. Харакат, белгини билдирувчи сўзлардан фойдаланишда қийинчиликлар кузатилади, предмет номини, рангини, шаклини, ўлчамини ва бошқа белгиларини билмайдилар. Келишик шаклларини чалкаштирадилар, феъл сонини от сонига мослаштира олмайдилар. Нутқнинг фонетик томони шу ёшга мос келувчи нормадан орқада қолади. Шундай камчиликка эга бўлган болалар бўғинлар ўрнини алмаштирадилар, ундошлар кетма-кет келганда товушни қисқартирадилар. Нутқ тўлиқ ривожланмаганлигининг III даражасида Нутқда лексик-грамматик ва фонетик-фонематик жихатдан ривожланмаганлик элементлари кузатилади. Болалар нутқга эга бўлган холда кишилар билан алоқа боғлай оладилар, лекин буни ота-она (тарбиячи) иштирокида, уларнинг муайян тушунтиришлари ёрдамида бажарадилар. Бундай болалар учун эркин холда алоқада бўлиш жуда қийин. Товушларни талаффуз қилишда уларни бир-биридан ажрата олмаслик, товушлар гурухини артикуляция жихатдан осонроқ бўлган товушларга алмаштириш, баъзи холларда товушларни бузиб талаффуз қилиш бу болалар учун характерлидир. Луғат хам нормадан орқада қолган бўлади, луғат

www.arxiv.uz бойлиги анализда лексик холатларнинг ўзига хослиги кўринади. Текширишда гапларни, гaпларда сўзларни охиригача гапирмаслик каби турғун грамматик хатолар кузатилади. Кўпчилик холларда улар қўшимча қўшилиши билан сўз маъносининг ўзгаришини тушуниб етмайдилар. Педагогик ва психолог олимлар нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигини турли жихатларда ўргандилар: психологик-педагогик (P.E.Левина 1951, 1961), психологик-лингвистик (В.К.Орфинская 1959, 1963, Е.Ф. Соботович 1984, В.А.Ковшиков 1985), тиббий-педагогик (С.С. Ляпидевский 1969, Е.М.Мастюкова 1973 й. ва бошқалар). Бир қатор текширишларда болаларда иутқнинг тўлиқ ривожланмаганлиги масаласининг турли томонларидан бири кўпроқ ёритилди. Масалан, нутқи ривржланмаган болаларнинг товушлар талаффузи, бўғин тузилиши системасини ўзлаштиришлари Р.Е.Левина, Г.А.Каше, A.К.Маркова, О.Н. Усанова ва бошқаларнинг ишларида ёритилган. Нутқнинг умумий ривожланмаганлигида тилнинг луғат таркиби ва грамматик тузилишининг ўзига хослиги Р.Е.Левина, В.К.Орфинская, Н.Н. Трауготт, С.Н.Шаховская, В.К.Воробьева, Б.М.Гришпун, Л.Ф. Спирова, Н.А.Никашкина, Г.И.Горенкова, Т.Б.Филичева, Г.В. Чиркина, А.В.Ястребова, Е.Ф.Соботович, В.А.Ковишкова ва бошқа олимларнинг илмий-тадқиқот ишларида кўрсатилган. Бу ишларда нутқнинг талаффуз томони, луғат бойлиги, грамматик тузилиши, мантиқий ва товуш томонларини ўзлаштиришга таъриф берилади. Охирги йилларда дефектологик адабиётларда кенг ривож топган нутқнинг ривожланмаганлиги (рус тили) хақидаги тасаввурлар уни ўзбек-рус икки тиллилиги шароитида ўрганишни зарур қилиб қўяди. Болалар нутқ боғчаларига қабул қилинаётган 4-6 ёшли болалар анамнезида қуйидаги омиллар ўрин олади: отада рухий касалликлар бўлиши, алкоголизм, онадаги алкоголизм, рухий таносил ва оғир соматик касалликлар; онанинг хомиладорлик вақтида кун тартибига риоя қилмаслиги, туғруқнинг оғир ўтиши (туғруқнинг тез бўлиши, боланинг асфиксия билан туғилиши, туғруқ

www.arxiv.uz вақтидаги шикастлар); камқонлик, рахит, ички органлар касалликларининг асоратлари, умумий соматик заифлик, туғруқдан кейинги даврда болаларда бўлган генетик касалликлар. Бундан ташқари, ижтимоий шароитлар, педагогик жихатдан қаровсизлик. Болалар рухий фаоллигининг сезиларли даражада пастлиги, нутқий алоқа мативациясининг бўшашганлиги билан ажралиб турадилар, улар аппатик, бефарқ, тез толиқувчан, негатив, эмоционал реакцияларнинг юзага чиқишида пассив бўладилар ёки аксинча ўзларини тута билмайдилар, кам махсулли фаолиятга эга бўладилар. Психомотор функцияларнинг шаклланмаганлиги ёки уларнинг ривожланишида анча орқада қолиши болаларда ўз-ўзига хизмат қилишда бир қатор қийинчиликларни келтириб чиқаради; нозик ихтиёрий харакатларни талаб қилувчи харакатлар, (туғма қадаш, ботинка ипларини боғлаш, лента тақиш, кийим кийиш). Бу қийинчиликлар фазовий мўлжал олишнинг бузилиши натижасида янада чуқурлашади, бу, масалан, ботинканинг ўнг-чапини, кийим қисмларини ажрата олмасликда ва бошқаларда ифодаланади. Бундай болаларда фазовий гнозис ва праксис бузилишлари кузатилади. Кўрув- фазовий мўлжал олиш бўйича топшириқлар бевосита топшириқ (илтимос) орқалигина бажарилиши мумкин, ўлчами, шакли, ранги билан фарқ қиладиган предметлар ёрдамида харакат қилиш қийинлашади. 3 ёшли болаларда нутқ ноаниқ, 5 ёшли болаларда эса нутқ умумий ривожланмаганлигининг I ва II даражаси кузатилади. Барча болаларда асосий: сирғалувчи, шовқинли, сонор, жарангли-жарангсиз, тил олди, тил орқа товушлари гурухини ўз ичига олган талаффуз бузилишлари кузатилади. Болаларда нутқий ва нутқий бўлмаган фаолиятга қаратилган диққат, фонемаЬш идрок, фонематик анализ, синтез, тасаввурлар ривожланмаган бўлади. Сўзнинг товуш структураси қўпол бузилган бўлиб, бола на фақат мураккаб, балки товуш таркиби жихатдан содда сўзларни хам тўғри талаффуз қила олмайди. Болаларда жумлалар тузиш фрагментар, аграмматик

www.arxiv.uz бўлиб, келишик қўшимчалари, боғловчилар, ёрдамчи сўзларни нотўғри қўллаш кузатилади. Нутқни, айниқса, мураккаб грамматик конструкцияларни тушуниш бузилган, луғат бойлиги камбағал бўлади. Нутқ ва тафаккурнинг ривожланмаганлигини белгиловчи биологик ва ижтимоий омилларнинг мураккаб қўшилиши нутқ умумий ривожланмаганлигининг дифференциал диагностикасини қийинлаштиради. Т.Б.Филичева ва Т.В.Чиркина махсус боғчада нутқи умумий ривожланмаган болаларни ўрганишнинг бир нечта босқичини ажратиб кўрсатадилар: Ориентировка босқичи ота-оналар билан бир мақсадга йўналтирилган сухбат ўтказиш, махсус хужжатларни ўрганиш ва бола билан сухбат ўтказиш орқали амалга оширилади. Кейинги босқич тил системаси компонентларини муфассал текшириш, бу босқич охирида логопедик хулоса асослаб берилади. Учинчи босқич махсус таълим ва тарбия шароитида болани динамик кузатишдан иборат бўлиб, бу босқич жараёнида нутқ тараққиётидаги ижобий ўзгаришлар кузатилади ва етарлича аниқ ифодаланмаган нуқсонлар аниқланади. Мактабгача ёшдаги болаларни ўрганишда қуйидаги принципларга риоя қилиш зарур: онтогенетик, этиопатогеник (нутқ аномалиясининг симптоматикаси хисобга олинади) фаолияти (етакчи ёш фаолиятини хисобга олиш), нутқий ва умумий ру хий тараққиётнинг ўзаро алоқадорлигини хисобга олиш. Нима бирламчи, нутқий ривожланмаганликми ёки интел лектуал ривожланмаганликми? Буни аниқлаш учун нутқи тўлиқ ривожланмаган болани хар томонлама текшириш унинг ривожланишини пронатал (туғруққача бўлган давр), натал (туғруқ вақтидаги давр) ва постнатал (туғруқдан кейинги давр) даври хақидаги унинг шахсининг ривожланиши хақида зарур маълумотларни билиш зарур. Шунинг учун нутқи функция билан бирга психик фаолиятнинг нутқий бўлмаган функциялари (умумий ва нутқий моторика), хулқ, эмоционал ирода доирасининг ўзига хос хусусиятлари ва нутқий фаолият (экспрессив

www.arxiv.uz нутқнинг шаклланиши ва холати), нутқни идрок қилиш ва тушуниш, товушлар талаффузининг холати, фонема тик анализ ва синтез, фонематик тасаввурлар, лексика ва нутқ грамматик тузилишининг холати, нутқ ритми ва суръати бу зилишларининг характери текширилади. Болаларнинг нутқий ва нутқий бўлмаган моторикасини улар хулқининг ўзига хос томонларини, импрессив ва экспрессив нутқини ўрганиш бўйича материаллар, шунингдек, нутқ умумий ривожланмаган болаларни текшириш жараёнида логопед сухбат, савол-жавоб, кузатиш, бахолаш, тиббий ва педагогик хужжатларни ўрганиш, лаборатория ва табиий эксперимент каби методлардан фойдаланилади. Болаларнинг импрессив нутқини текшириш методикаси Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигига эга бўлган мактабгача тарбия ёшдаги болаларнинг импрессив нутқини текшириш уларнинг пассив луғатини ўрганишга қаратилган бўлиб, фонематик анализ холатини, сўзларни, гапларни ва боғланган нутқни тушуниш холатини аниқлаш бўлимларни ўз ичига олади. Нутқни тушуниш - мураккаб психологик жараён бўлиб, у нутқ товушларини идрок қилиш, сўзлар, гапларнинг ва текстнинг маъносини тушунишдан иборатдир. A.P.Лурия импрессив нутқни текширишда унинг экспрессив томони билан ўзаро боғлиқлигини эътиборга олиш кераклигини таъкидлайди. Бу шу билан тушунтириладики, нутқни эшитишнинг бузилиши нутқ артикуляцияларининг ва экспрессив нутқнинг иккиламчи бузилишига олиб келади. Артикулятор жараёнларнинг ва ички нутқнинг бузилиши нутқ товушларини идрок қилиш ва нутқ мазмунини тушуниш каби импрессив жараёнларга таъсир қилади. Бундан хам илгари импрессив нутқнинг мураккаблиги хақида Л. С. Виготский хам ёзган эди. Унинг фикрича, «нутқни тушуниш - товуш сигнали бўйича реакцияни бажаришдан кўра кўпроқ ва бошқачароқ нарсадир».

www.arxiv.uz Фонематик анализни текшириш Фонематик идрок болада бевосита нутқий алоқа асосида шаклланади. Мактабгача ёшдаги болалар бир-биридан бир товуш билан фарқ қиладиган сўзларни ажрата олмайдилар, шунинг учун болаларга бир товуш билан фарқ қиладиган сўзларни берамиз: гул - кул соч - қоч куз - туз оз - оч сим - шим бахор - нахор ва шу сўзларга мос келадиган расмларни топиш ва кўрсатиш кўникмаси аниқланади. Сўзларни тушунишни текшириш Текшириш шундан бошланадики, болага у бевосита кўрмаётган предметларнинг номи айтилади ва уларни кўрсатиб бериш сўралади, Масалан, тана қисмлари - кўз, пешана, юз, бурун, соч, дахан, қўл, оёқ ва бошқалар. Кейин болага уй предмегларини: стол, стул, шкаф, қандил, кўзгу; ўйинчоқлардан - қўғирчоқ, машина, коптокларни кўрсатиш таклиф қилинади. Сўзларни тушунишни текширишнинг кейинги босқичи расмда тасвирланган предметларни таниш кўникмасини аниқлашдан иборат бўлади. Бунда болага турли тематик гурухларга кирувчи ва бир-биридан шакли, ранги, хажми ва сони жихатдан фарқ қилувчи предметлар тасвирланган предметли расмлар кўрсатилади. Бу расмларда уй хайвонлари ва ёввойи хайвонлар, ўйинчоқлар, сабзавотлар, мевалар, идиш-товоқлар, транспорт, шунингдек йил фасллари тасвирланган бўлади. Бу дидактик материал болалар боғчасининг дастури талабларига мувофиқ келади ва ёш бўйича ажратилади. Содда гапларни тушунишни текшириш Болага вазиятли расмлар кўрсатилади ва бир қатор қуйидаги типдаги содда гаплар таклиф қилинади: «қиз ўтирибди», «қизда қизил копток бор», «Бола югуряпти», «Бола турибди», «Болада машина бор», «Кучук югуряпти» ва хоказо. Шундан сўнг бола айтилаётган ходиса тасвирланган расмни

www.arxiv.uz кўрсатиши лозим. Бундан ташқари қуйидагиларни кўрсатиш сўралади: олмахоннинг момнқ думи, қиз қаерда сакраяпти, югуряпти, ёзяпти, сирпанчиқ учяпти ва хоказолар. Кейин битта гапда келган 1-2-3 та изчил харакатларни бажаришни ўз ичига олувчи сўз шаклидаги буйруқларни бажариш, усулидан фойдаланилади. Масалан, «Тур, стол ёнига бор, ўйинчоқларни ол ва полга қўй, қоптокни ол, полга ур ва менга бер». Сўнг болаларнинг грамматик структураларни тушунишлари аниқланади. 1. Бирлик ва кўпликдаги отларни тушуниш. Болага предметли расмлар кўрсатилади, уни таниш ва кўрсатиш кўникмаси аниқланади: машина қаерда, машиналар қаерда, қўғирчоқ қаерда, олма қаерда, олмалар қаерда ва хоказолар. 2. Кичрайтириш-эркалаш суффиксига эга бўлган сўзларни тушуниш. Болага предметли расмлар кўрсатилади ва қуйидагиларни кўрсатиш кўникмаси аниқланади: стол қаерда, ўйинчоқли столча қаерда, қошиқ қаерда, қошиқча қаерда, қуён қаерда, қуёнча қаерда ва хоказолар. 3. Боғланган нутқ мазмунини тушуниш. Бу бўлимда шеърий ва дарак гапли текстлар мазмунини тушуниш текширилади. Бунинг учун болаларга шеърий текст таклиф қилинади. Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигига эга бўлган мактабгача ёшдаги болаларнинг импрессив нутқини чуқур текшириш психолого-логопедик текширишнинг умумий системасида болаларнинг пассив луғатини ва шунингдек, улар рухий фаолиятининг баъзи томонлари холатини аниқлашга ёрдам беради, чунки мантиқий идрок инсоннинг мураккаб специфик перцептив-фикрий фаолияти бўлиб хисобланади. Импрессив нутқ боланинг кишилар билан алоқа боғлашига ва фаолиятига таъсир қилади, нутқий ва нутқий бўлмаган харакатларни режалаштириш қуроли бўлиб майдонга

www.arxiv.uz чиқади. Экспрессив нутқни текшириш методикаси Бола болалар нутқ боғчасига қабул қилингач, логопед уни бир ой давомида текширади, кейинчалик текшириш натижалари коррекцион- логопедик таъсир жараёнида яна аниқлаштирилади. Боланинг муомала алоқасига киришини текшириш Нутқнинг тўлиқ ривожланмаганлигига эга бўлган мактабгача тарбия ёшйдаги болалар билан биринчи учрашувда логопед албатта боланинг алоқага қандай киришишини аниқлайди (осон, қийин ёки хайиқиб, қўрқиб, негативизм). Бундан ташқарй боланинг ўз тенгдошлари билан қандай нутқий алоқага кириши хам текширилади: бошқалар билан осон нутқий алоқа ўрнатади, тез-тез ёки камдан-кам уришади, нутқий алоқага киришишда ташаббускор ёки пассив, нутқий алоқага киришиши турғун. Нутқий бўлмаган моторикани текшириш Логопед болага сўз инструкцияси ва тақлид бўйича қуйидаги вазифаларни бажаришни таклиф қилади: вазифа бўйича иккала оёқда ёки бир оёқда югуриш, сакраш; юриш, югуриш, сакрашда сигнал бўйича тўхташ; бир оёқда, сўнг иккинчи оёқда саноқ остида туриш; логопедга коптокни отиш ва уни илиб олиш; полда ётган обруч ичига иккала оёқ учида сакраб кириш ва ундан сакраб чиқиш; қўлда байроқчаларни ушлагар холда қўлни қуйидагисўз буйруқларига амал қилиб харакатлантириш: олдинга, орқага, юқорига, пастга; чўккалаб ўтирган холда полда коптокни у қўлдан бу қўлга юмалатиш, сўнгра коптокни кўтариб, ўриндан туриш; югуриш вақтида коптокни отиш ва илиб олиш; лентани тугун қилиб, сўнг бантик қилиб боғлаш ва бошқалар. Боланинг моторикасини текшириш натижасида логопед қуйидаги маълумотларни олади: оёқ, қўллар координацияси (тўғри, нотўғри, умуман

www.arxiv.uz йўқ); тана мувозанатини сезиш, боланинг гавдасини тутиши, харакатларни бажариш даражаси (тўлиқ, нотўлиқ); бир харакатдан иккинчи харакатга ўтиш (ўз вақтида, секинлашган, йўқ); харакатларни бажариш мустақиллиги (тўлиқ ёки логопед ёрдамида); чапақайлик, мимик харакатлар (нормада, амимиклик), юз мускулларининг гиперкинезияси, синкезиялар, яъни асосий харакатлар билан бирга бажариладиган қўшимча харакатлар (бир оз ёки яққол ифодаланган).Боланинг мотор функциясини текшириш натижалари қуйидаги параметрлар бўйича умумлаштирилади. Нормал моторика: харакатларнинг статик координацияси шаклланган: топшириқ бўйича ёки эркин равишда керакли холатни аниқ белгилай олади; харакатларнинг динамик координацияси шаклланган: харакатлар аниқ, ишонч билан бажарилади, мотор активлигининг турли хил кўринишлари билан ўзаро боғланган (югуриш, сакрашда, чапак чалишда); қўл бармоқлари ва майда қўл харакатлари тўла шаклланган; юз мимикаси ифодали ва эмоционал. Фонематик анализ, синтез ва фонематик тасаввурларни текшириш Бу функцияни текшириш бола учун нутқнинг барча томонлари - луғат, фонематик ўқув, грамматик тузилишни ривожлантириш нуқтаи назаридан олиб бориладиган логопедик иш учун зарурдир. Фонематик анализни текшириш. Бунда болаларнинг қуйидаги қобилиятларини аниқлаш зарур: сўз бошидаги товушни аниқлаш; сўз ичидан керакли товушларни ажратиб олиш; жуфт товушларни бир-биридан фарқлаш: б - п, т - д, с -з, ш-ж . товушнинг сўздаги ўрнини аниқлаш; масалан, сўзда учинчи бўлиб қандай товуш келяпти; товушнинг сўздаги кетма-кетлигини аниқлаш; сўздаги товушлар сонини аниқлаш: масалан, сўзда нечта товуш бор? Фонематик синтезни текшириш.

www.arxiv.uz Бунда болаларнинг кетма-кет берилган товушлардан бўғинлар тузиш қобилиятини текшириб аниқланади; Фонематик тасаввурни текшириш. Бунда болаларга қуйидаги топшириқлар берилади: берилган товуш қатнашган сўз ўйлаб топиш; номлари оппозицион товушлар билан бошланадиган предметли расмларни икки қаторга тахлаш. Масалан, с - ш ч - ц, р -я ва бошқалар. Нутқ просодик компонентларининг холати суръат: нормада, секинлашган, тез; ритм: нормада ёки аритмия; овоз: нормада, бўғиқ, хирилдоқ, заиф, паст. овоз тембри: юмшоқ, қаттиқ; овоз атакаси: қаттиқ, юмшох, йўқ; нутқнинг аниқлиги: аниқ, равшан, мужмал; нафас: нормада, тезлавдган, секинлашган; нафас олиш чуқурлиги: нормада, юзаки. Луғат бойлиги холатини ўрганиш Луғат бойлигини ўрганиш учун махсус усуллар қўлланилади: предметларни номлаш, тасвирланишига кўра предметларни номлаш, предметлар номини умумлаштириш ва бошқалар.Болага предметлар ёки предметлар тасвирланган расмлар берилади хамда уларнинг сифати ва белгиларини номлаш так лиф этилади. Предметлар ва расмлар темалар бўйича танланади. Масалан, ўйинчоқлар, идиш-товоқлар, мебель, кийимлар, оёқ кийимлари, одамнинг тана қисмлари, уй ва ёввойи хайвонлар, ўсимликлар, одамлар касби, йил фасллари. Болага яна қуйидаги вазифалар таклиф этилади: расмларни ва кўрсатилган иш-харакатни номлаш: «Бола

www.arxiv.uz нима қилаяпти?» - бола иш-харакатни номлаш билан саволга жавоб бериши керак. «Мен нима қилаяпман?» - иш-харакат амалда намойиш этилади; предметларни номлаш. Бола номлаши керак бўлган предметлар ёки уларнинг сифатий белгилари тасвирланган предмет расмлари кўрсатилади. Бунда логопед болага қуйидаги каби саволлар билан мурожат этади: «Бу нима?», «Бу ким?», «Нима қилаяпти?», «қандай?», «Кимники?»; тасвирланишига кўра предметларни номлаш: қайси хайвон сут беради? Нима билан ёзамиз? ва бошқалар. умумлаштирувчи сўзларни ажратиш: бир қатор предметларни ёки предмет (тасвирланган) расмларни битта умумий сўз билан номлаш. Масалан: олма, анор, узум, бехи, шафтоли, анжир, лимон ёки уларнинг расмлари кўрсатилади ва савол берилади. «Бу кўрсатилган предметларни бир сўз билан қандай номлаймиз?». расмлардан фойдаланган холда уларнинг харакати билан номлаш таклиф этилади. Болага расмларни кўриш таклиф этилади, бунда бола расмдаги предмет қандай харакат қила олишини айтиб бериши лозим (самолёт учаяпти, қалдирғоч учаяпти, қўғирчоқ ўтирибди, бола югуряпти, қиз сузяпти). қуйидаги саволлар билан болага мурожаат этиш мумкин: «Бола нима қилаяпти?» ва хоказолар: предметнинг белгисини аниқлаш. Осмон қандай? (хаво ранг), пальто кимники? (онамники) синоним ва антонимларни танлаш: иссиқ- совуқ, ширин-аччиқ, баланд-паст, йўғон-ингичка; бир ўзакли сўзларни билиш (боғ, боғча, боғбон);- отлардан сифат хосил қилиш (Стол ёғочдан қилинган). қандай стол? (ёғоч стол). Гуручли таом. қандай таом? (гуручли). Болалар нутқининг грамматик томонини ўрганиш Бунинг учун болаларга қуйидаги вазифаларни бажариш таклиф этилади: сюжетли расмлар асосида хикоя тузиш; предметли расмлардан фойдаланган холда бирликдаги отлардан кўпликдаги отларни хосил қилиш

www.arxiv.uz (копток-коптоклар, қалам-қаламлар, китоб-китоблар ва хоказо); отлардан кичрайтириш-эркалатиш шаклларини хосилқилиш. Масалан: уй-уйча, стол- столча; отлардан сифат ясаш: Бунда асосий эътибор гапларнинг тузилишига қаратилади. Болага расмлар ёки давомли расмлар асосида хикоя қилиб бериш, оддий ва мураккаб мазмунли матнларни сўзлаб бериш таклиф этилади. Бунда сўзларни боғлаб, матнни қай даражада сўзлаб бериши ва ундаги камчиликлар хисобга олиб борилади.Бола нутқининг активлик даражаси, унинг монологик ва диалогик нутқдан фойдаланиш имкониятлари белгилаб борилади. Бундан ташқари, боланинг нутқий муомалада ташаббускорлиги, шеър, ашула билиш-билмаслиги хам хисобга олинади. Боланинг фақат нутқи эмас, балки унинг психологик хусусиятлари, шахсининг характерли томонлари, ақлий холати хам ўрганиб борилади.Логопед текшириш жараёнида болани фақат кузатиб, у бажарган вазифаларни бахолабгина қолмай, балки керак бўлганда болага ёрдам бериши лозим. Текшириш жараёнида бола фаолияти, унинг қизиқиши, муваффақият ва муваффақиятсизликдан таъсирланиши, қийинчилик характери ва уни бартараф этиш усуллари, йўл қўйилган хатоларни тўғрилаш қобилиятини хисобга олиш лозим.Болани чарчатиб қўймаслик, шунингдек, бола фаолиятининг активлик даражасини пасайтирмаслик учун текшириш вақтида иш турлари ўзгартириб турилади. Текшириш жараёнида болага ва унинг ота-онасига бўлган муносабат мехрибонларча, текшнриш психотерапевтик таъсир этиш асосида бўлиши керак.Текшириш усуллари бир қолипда бўлиши мумкин эмас, улар хамма вақт индивидуал йўналишдадир.Тўғри ташкил этилган текшириш ишлари дифференциал диагностика масалаларини хал этишга имкон беради, шунингдек тузатиш-тарбиявий иш методларини тўғри танлашда катта ахамиятга эгадир.Болаларнинг боғланган нутқини текширишда қуйидаги топшириқларни бериш мумкин: а) сюжетли расмлар ёрдамида ran тузиш;

www.arxiv.uz б) ўқиган текстини сўзлаб бериш; в) давомли сюжетли расмлар ёрдамида хикоя тузиш. Хамма топшириқ она тилида бажарилади. Текшириш учун материаллар Предмет модели, муляж, тарқатма материаллар (расмлар, конструкторлар). Зондлар, шпатель, ойна (девор ва стол ойнаси).Дидактик материаллар: ўйинчоқлар тўплами, стол устида ўйналадиган ўйинчоқлар (лото, домино).Альбомлар ёқи расмлар тўплами, предметли, иборали, сюжетли, давомли, қирқма расмлар.Турли катталикдаги ва турли хил саноқ материаллари, мазайка, оптик-фазовий тасаввурларини аниқлаш учун турли ранг ва формадаги предметлар тўплами.Турли ўлчамдаги предметлар ёки уларнинг расмлари.Овозли ўйинчоқлар тўплами: барабан, най, пианино, овоз чиқарадиган хайвон-ўйинчоқлар.Расмлар тўплами (ўйинчоқлар): мебель, кийим, идиш-то воқлар, транспортлар, уй ва ёввойи хайвонлар, сабзавотлар, мевалар.Фонематик идрокни текшириш учун махсус қўлланмалар: жуфт предметли расмлар, бўғинлар, сўзлар. Вариантлар: Болаларда нутқнинг умумий ривожланмаганлиги (3 даражаси), унинг мотор анамея билан биргаликда келиши; Болаларда нутқнинг умумий ривожланмаганлиги(2 даражаси), унинг дизартрия билан бнргаликда келиши. Нутқи тўлиқ ривожланмаган болаларнинг таълим ва тарбиясини ташкил қилиш Нутқ камчиликларини тадқиқ қилишда нутқнинг ривожланишини ўрганишга изчил ёндошиш принципи қўлланилади. Бу эса нутқи унча ривожланмаган болаларни мактабда ўқитишнинг илмий асосларини ишлаб чиқишга (P.E.Левина 1961, 1964, 1968 й., Г.А.Каше 1962, Н.А.Никашина 1965, Г.В.Чиркина 1965, Л.Ф.Смирова 1975, 1980), шунингдек, мактабгача ёшдаги болалар билан ўтказиладиган машғулотлар мазмунини аниқлашга

www.arxiv.uz (Н.С.Жукова, Е.М.Мастюкова, Т.Ю.Филичева, 1973) имкон берди.Бу ишларда болаларнинг нутқ талаффузини, луғат таркибини, грамматик тузилишини, равон гапиришни ўрганишлари ва эгаллаб олишлари, нутқни тузатиш жараёнида болаларнинг ўзбек тилининг маънавий ва талаффуз томонларини билиб олишларининг ўзига хослик тафсилотлари келтирилади. Нутқ муомаласи боланинг тўлиқ рухий ривожланишидаги зарур шартдир. Нутқ бузилганда, айниқса, нутқнинг тўлиқ ривожланмаслиги камчилигида болаларни махсус ўқитмай туриб бутун тил системаларининг шаклланиши жуда қийин ва умуман мумкин эмас. Кичик ёшдаги болаларнинг нутққа нисбатан сезгирликлари туфайли, нутқи бузилган болаларнинг нутқини яхшилаш ишларини ташкил қилиш жуда мухим. Нутқни тузатиш учун ўқитишдан мақсад - болаларда ўртача баландликда овоз чиқариб тўғри ва равон сўзлаш малакасини ошириш, бунда уларнинг ўз она тилларидаги сўз бойликлари ва нутқларицинг тараққиёт даражаси ёшларига монанд бўлиши кўзда тутилади. Нутқни тузатиш-тарбиялаш ишларида болаларнинг тил омиллари, рухий фаолиятлари хисобга олинади. Болаларни ўқитишда уларда диққат, хотира, ўзларини тута билиш кўникмаларини тарбиялаш билан узвий боғлаб олиб бориш ишлари кўзда тутилади. Логопедик иш қуйидаги йўналишларда олиб борилади: — мавзу жихатдан бирлаштирилган пассив ва актив луғат (сўз) бойлигини шакллантир и ш; — талаффуз кўникмаларини шакллантириш; — фонетик идрокни, товушни тахлил ва синтез қилиш кўникмаларини ривожлантириш; — сўз тузишни, равон нутқда хар хил гаплар тузишни ўргатиш. Сўз бойлигини ошириш ва нутқни грамматик жихатдан тўғри тузишга қаратилган логопедик иш айни вақтда она тилидаги нутқнинг лексик- грамматик таркибини хамда фонетик таркибини такомиллаштиришга ёрдам беради, бу эса ўзбек болаларининг умумий таълим мактабларида она тилларида хам, рус тилида хам ўқий олишларига шароит яратади.Нутқи

www.arxiv.uz бузилган болалар учун мўлжалланган мактабгача ёшдаги болалар муассасалари ва гурухлари - дудуқ, нутқи тўлиқ ривожланмаган, нутқи фонетик жихатдан ривожланмаган мактабгача ёшдаги болаларнинг махсус муассасаларидир. Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар гурухларқда ўқитишдан мақсад - нутқдаги камчиликни ва ривожланмаслик натижасида келиб чиққан иккиламчи аломатларни йўқотиш ёки ўрнини қоплаш. Нутқни тузатиш, болаларни тарбиялаш ва ўқитиш ишларини логопед, тарбиячи, музика рахбари боланинг ота-онаси билан узвий мулоқотда амалга оширади. Махсус мактабгача тарбия болалар муассасалари қуйидаги вазифаларни хал қилишлари лозим: — махсус изчил таълим ва тарбия олувчилар қаторига қўшилган болаларни чуқур ўрганиш жараёнида уларга бирламчи диагноз қўйиш; — педагогик шарт-шароит яратиб бериш ва тарбияга комплекс ёндошиш туфайли болаларга бир хил имконият яратиш хисобига уларнинг хар томонлама ривожланишини таъминлаш; — нутқнинг бузилиши характери ва камчиликнинг қандайлигини хисобга олиб тузатиш-педагогик, тарбия ишларини изчил амалга ошириш, болаларни мактабда ўқитишга тайёрлаш. Мактабгача ёшдаги нонормал болаларни тарбиялашнинг хрзирги талқини қуйидагиларга асосланади: — мактабгача ёшдаги болаларнинг рухий-жисмоний имкониятларини ва рухий функцияларининг шаклланишидаги сезгирлик даврларини хисобга олиш; — Камчиликнинг қандайлигини, қачон пайдо бўлганлигини, болаларнинг ахсий хусусиятларини хисобга олиб, умумий ривожланиш ишларини тузатиш-тарбиялаш ишлари билан уйғунлаштириш; — Болаларнинг ўсишини муттасил ўрганиш ва мақсадли педагогик таъсир натижасида пайдо бўладиган янги рухий ўзгаришларни аниқлаш; — Хар қайси ёш гурухида таълимни бир хиллаштириш учун шароит яратиш;

www.arxiv.uz — дидактик қоидаларга риоя қилишда мактаб билан изчил алоқани таъминлаш: хар бир навбатдаги ёш босқичда талабларни кучайтириб юбормаслик; — Мактабгача ёшдаги болаларни ўқитиш ва тарбиялашга фаоллик билан ёндошиш,бу эса болалар фаолиятидаги етакчи омиллар маромидаги тарбия- таълим ва (ўйинлар, расмлар ва чизмалар чизиш, мехнат, ўқув фаолиятининг оддий хиллари) тузатиш-тиклаш ишларининг барча турларини ўтказишни тақозо қилади; — нутқни ривожлантиришга нутқ фаолиятининг турли хилларини шакллантирадиган омил деб қараш. Генетик принципдан фойдаланиш (бунга сабаб генетик принципнинг логопедик тадқиқотлар методикасидаги ролидир), яъни рухий ривожланишдан болалар нутқининг нормал ривожланиш умумий қонуниятларини очувчи восита сифатида фойдаланиш. Бунинг мохияти нутқ ривожланишининг турли босқичларида статик хулосалар ўтказиш эмас, балки турли даражаларни қайд қилишдир. Энг асосийси, бу принципдан фойдаланишнинг мохияти шундаки, нутқ ривожланишининг антигенетик жараёнларига асосланиб, тажриба таълими мобайнида болаларни нутқ ривожининг бир сатхидан иккинчисига (юқорисига) ўтказиш ва амалда нутқнинг ривожланиш йўли, воситалари ва мазмунини аниқлаш керак. Нутқнинг бир даражадан иккинчи даражаға яхшиланиши таълим жараёнида юз бериши туфайли биз юқорида айтиб ўтган маънодаги генетик принцип сифат жихатидан ривожлантириш ва тўлдириши зарурлигини тақозо қилади. Биз «болани ўрганар эканмиз, уни ўргатиб хам борамиз». Бу холдан логопедик текшириш методикасида, сўнгра нонормал бола нутқини яхшилаш жараёнида хар хил кўринишда ва аниқ фойдаланиш лозим. Шундай қилиб, тадқиқот «амалиётида» назария билан амалиёт орасида алоқа, бирликка замин яратилади. Логопедик-тузатиш ишларининг асосий йўналишлари

www.arxiv.uz Нутқни тузатиш тарбия ишларининг самарадорлигини, болаларнинг боғчада бўлиш вақтларини аниқ режалаштириш, кун мобайнида ўтказиладиган тадбирларни тўғри тақсимлаш, логопед билан тарбиячининг ишларини бир-бирига тўғри мувофиқлаштириш билан белгиланади. «Нутқи бузилган мактабгача тарбия ёшидаги болалар муассасалари хақидаги низом»га мувофиқ хар қайси махсус гурух учун бир ставкали логопед ва икки ставкали тарбиячи тасдиқланади. Логопеднинг иш тартиби ва машғулотлар тури болаларнинг шахсий хусусиятларига, шунингдек, таълим ва тарбия жараёнида хал қилинадиган нутқ тузатиш вазифаларига боғлиқ. Машғулотларнинг қуйидаги хиллари кўзда тутилади: — равон нутқни шакллантиришга доир машғулотлар; — талаффузни шакллантиришга доир машғулотлар. Бу машғулотларнинг сони таълим даврига қараб ўзгариб туради. Таълимнинг I даврида тилнинг лексик-грамматик воситаларини шакллантириш ва равон нутқни ривожлантиришга доир кичик гурухдаги умумий машғулотлар хафтасига беш марта ўтказилади. Товушни талаффуз қилишга доир ишлар хар бир бола билан алохида-алохида ўтказилади. Таълимнинг II даврида болаларнинг нутқи яхшиланиб боради: тилнинг лексик-грамматик воситаларини шакллантириш ва равон нутқни ривожлантиришга доир умумий машғулотлар хафтасига 5 марта ўтказилади. Таълимнинг III даврида эътибор болаларнинг равон нутқларини мустақил ривожлантиришга қаратилади, фақат айтилган товушларни мустахкамлашга эмас, балки болаларнинг ювушни тахлил ва синтез қилишни эгаллаб олишларига доир ишлар хам фаоллаштирилади. Бундай умумий ишлар хафтасига 6 марта ўтказилади: 4 марта - тилнинг лексик-грамматик воситаларини шакллантириш ва равон нутқни ривожлантиришга доир; 2 марта товушни тўғри талаффуз қилишни шакллантиришга доир. Тахминий кун тартиби Туриш, эрталабки ювиниш 7.30-8.30

www.arxiv.uz Нонуштага тайёрланиш, нонушта Машғулотларга тайёрланиш Кичик гурухлар ва якка тартибдаги логопедик ва тузатиш-тарбия машғулотлари Сайрга тайёргарлик, сайр Сайрдан қайтиш Тушликка тайёргарлик, тушлик Уйқуга тайёргарлик, кундузги уйқу Туриш, кеч тушки овқат, логопед топшириқ-ларини бажариш Ўйинлар, мехнат Сайр Сайрдан қайтиш, ўйинлар Тарбиячи машғулоти Кечки овқатга тайёргарлик, кечки овқат Тинчлантирувчи ўйинлар Уйқуга тайёргарлик, Уйқу 8.30-8.55 8.55 - 9.00 9.00-13.00 10.00-12.00 12.30-12.40 12.40-13.10 13.10-15.00 15.00-16.00 16.00-16.30 16.30-18.00 18.00-18.20 18.20-18.40 18.40-19.10 19.10-20.30 20.30 -7.30 Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар хаётини ташкил қилиш ва уларни тарбиялаш Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар катта гурухига 5 ёшли болалар, тайёрлов гурухига эса 6 ёшдан катта болалар қабул қилинади. Гурухда 12 киши бўлиши лозим. Мактабгача тарбия ёшидаги болалар муассасаларида, шунингдек, оммавий болалар боғчаларининг нутқи тўлиқ ривожланмаган болаларга мўлжалланган айрим гурухларда нутқ тузатиш ва таълим-тарбия ишлари хал қилинади. Логонед, тарбиячи ва музика рахбари нутқ тузатиш- тарбиялаш ишларига хам, таълим ишларига хам жавобгардирлар. Нутқ тузатиш ва тарбия вазифаларига болаларнинг рухий-жисмоний холатларини хисобга олган холда, уларнинг умумий хулқ-атворлари ва нутқлари яхшиланиб бориши, сўзлашув кўникмалари шаклланиши кўзда

www.arxiv.uz тутилади.Нутқи тўлиқ ривожланмаган болалар билан нутқ тузатиш-тарбия ва умумий таълим ишларини амалга ошириш учун хар-хил машғулотлар ўтказилади, ўйинлар, қувноқ кечалар, кўнгил очиш тадбирлари ташкил қилинади, кун тартибидаги кун-далик ишлар; кийиниш, ечиниш, навбатчилик, енгил-елпи мехнат, ўз-ўзига хизмат кўрсатиш ва шунга ўхшаш юмушлар бажарилади. Логопед болалар нутқидаги камчиликларни тузатишда умумий машғулотлар, кичик гурухлардаги ва якка машғулотлардан фойдаланади. Бу машғулотларнинг асосий вазифаси - болаларнинг нутқини ривожлантириш, уларнинг умумий хулқ-атвори ва нутқидаги камчиликларини бартараф этишдан иборат. Логопед болаларнинг нутқини ривожлантиришга доир умумий машғулотлар сонини даврга қараб аниқлайди. Улар 20 - 25 минут давом этади. Нутқни ривожлантиришга доир кичик гурухлардаги машғулотларни логопед хар куни ўтказади. Кичик гурухлардаги: машғулотлар хам 20 - 25 минут давом этади. 12 кишилик гурух 6 кишилик икки кичик гурухга бўлинади. Биринчи кичик гурухдаги машғулот 10 минутлик танаффусдан кейин бошланади. Машғулотдан кейин 1 кичик гурух болалари машғулотга киришади. Якка машғулотларни логопед хар куни ўтказади, бунинг учун у бўш қолган вақтларидан фойдаланади. Якка машғулотларга логопед битта, иккита ёки учтадан болани жалб қилади. Бир бола билан олиб бориладиган якка машғулот 10- 15 минут давом этади. Болалар боғчаси педагогика жамоаси болаларга бир хил талаблар қўйиб яқин алоқада ишлагандагина болалардаги нутқ камчилигини бартараф қилиш мумкин. Шунинг учун логопед, тарбиячилар ва музика рахбарининг хамкорлиги ўзига хос хусусиятларга эга. Уларнинг асосийси белгиланган мавзуни ўтишда вазифаларни тўғри тақсимлаб олишдир. Тарбиячи ўз машғулотини логопеднинг навбатда белгилаган мавзуига мослаб тузади, унинг машғулотидаги вазифалар логопед машғулотидаги вазифалар билан хамоханг бўлади. Тарбиячи ва логопеднинг бир мавзудаги машғулотлари бир вақтда ўтказилади.

www.arxiv.uz Оммавий (оддий, умумий) болалар боғчасидаги каби тарбиячи қуйидаги умумий таълим масалаларини хам хал қилади: сайр пайтидаги кузатишлар асосида экскурсияларда атроф-мухит ва табиат билан танишиш вақтида маълум бир мавзуда болалар тушунадиган тарзда билим беради, болаларнинг сўз бойлигини ошириш, фаолиятини фаоллаштиришга оид ишлар олиб бориб, уларнинг нутқини ривожлантиради, уларни нарсаларнинг расмини чизиш, пластилиндан хар хил буюмлар ясаш, аппликация, лойихалаш усуллари ва кўникмаларига ўргатади: бу ишларни болаларнинг нутқини ривожлантиришга усталик билан боғлайди. Булардан ташқари, тарбиячи махсус нутқ тузатиш ишларини олиб боради. Тарбиячилар хал қиладиган нутқ тузатишга доир асосий вазифалар болаларда умумий хулқ-атвор ва нутқни яхшилаш кўникмаларини шакллантириш, нутқни ривожлантириш ва қулай, мустақил сўзлаш кўникмаларини шакллантиришдан иборат. Тарбиячи болаларни бўлажак логопед машғулотларига тайёрлашда фаол иштирок этади. Барча машғулотларда ва улардан ташқарида тарбиячи болаларнинг сўз бойлигини оширишга кўп вақт ажратади. Атрофдаги борлиқни кузатишаётганда тарбиячи болаларни янги сўзлар билан таништиради, уларнинг мазмунини тушунтиради, уларнинг хар хил вазифаларда такрорланишига эришади, фаоллаштиради. Музика машғулотлари (хафтасига икки марта) болаларда куйга монанд харакатлар қилиш, куй ва охангни фарқ қилиш қобилиятини ўстирибгина қолмай, музика ёрдамида болалар диққатини ростлаш, берилган харакатларни изчиллик билан такрорлаш, музика мазмунининг характери, маромини харакатлар орқали ифодалаш, бир харакатдан иккинчисига равон ўтиш ва хоказоларга хам ёрдам беради. Логопед, тарбиячи, музика рахбари хамоханг ишлашлари учун улар ишни биргаликда режалаштиришлари: мавзуга доир машғулотлар мазмунини ўз вақтида танлаш, хар бирининг вазифаларини ва машғулотлар ўтказиш навбатини келишиб олишлари керак .

www.arxiv.uz Логопед машғулотлари Махсус болалар боғчасидаги логопед машғулотлари нутқ тузатишга доир таълимнинг асосий шакли хисобланади: бу машғулотларда нутқдаги барча нуқсонлар муттасил бартараф қилиб борилади.Нутқ тузатишга доир аниқ вазифалар ва босқичларга қараб, логопеднинг (умумий) машғулотлари қуйидаги хилларга бўлинади: I . Тилнинг лексик-грамматик воситаларини шакллантиришга оид машғулотлар: а) сўз бойлигини яратишга оид машғулотлар;б) грамматикага (гап тузишга) доир машғулотлар. Бу машғулотларнинг асосий мақсади болаларни нутқни тушунишга, уларнинг сўз бойликларини аниқлаш ва кенгайтиришга, умумлаштирувчи тушунчаларни шакллантириш, сўз: тузиш ва сўзни ўзгартириш амалий кўникмаларини шакллантириш, кенг тарқалган оддий гапларни хамда мураккаб ва синтактик тузилишдаги гапларнинг баъзиларини гапира олишга ўргатиш. II. Сўзларни талаффуз қилишга доир машғулотлар. Бундай машғулотларнинг асосий мақсади: товушларни тўғри талаффуз қилишга ўргатиш; сўзларни эшитиб идрок қилишни ривожлантириш; хар хил товуш - бўғинли сўзларни талаффуз қилиш кўникмаларини хосил қилиш; нутқнинг тушунарли ва ифодали бўлишини назорат қилиб туриш; товушларни тахлил ва синтез қилишга доир оддий кўникмаларни ўзлаштиришдан иборат. III. Равон сўзлаш малакасини ривожлантиришга доир машғулотлар. Бу машғулотларнинг асосий вазифаси болаларни ўз фикрларини мустақил изхор қилишга ўргатишдир. Нутқ тузатишга оид

www.arxiv.uz таълим жараёни бошдан-оёқ фикр алмашинув тарзида ташкил қилинади. Тилнинг ўрганилаётган хар қайси босқичи бевосита мулоқотга асосланиши керак. Болаларни ўрганган сўзлари ва гапларини бошқа шунга ўхшаш ёки янги вазиятларда ишлата олиш, олган кўникмаларини хар хил фаолиятларида ижрдий қўллай билишга ўргатиш жуда мухимдир. Логопеднинг тилнинг лексик-грамматик воситаларини шакллантириш ва равон гапиришни ривожлантиришга доир машғулотлари умумий педагогика ва мактабгача тарбия ёшидаги болалар педагогикаси, шунингдек махсус таълим талабларини хисобга олиб ташкил қилинади: машғулотлар мавзуи ва мақсадини аниқлаш; лексик ва грамматик материални танлашда машғулотлар мавзуи ва мақсадини, нутқ тузатиш таълими босқичини, хар бир боланинг нутқий ва рухий имкониятини алохида-алохида хисобга олиш; машғулотларнинг асосий босқичларини белгилаб олиш,. уларнинг бир-бирига боғлиқлигини ва алоқасини кўрсатиш ва хар бир босқичнинг мақсадини баён қилиш; машғулотларга турли-туман ўйинлар ва дидактик машқларни қўшиб, буларни мусобақалашиш тарзида ўтказиш; программа материалини танлашда болаларнинг фикрлаш, идрок қилиш, тасаввур қила олиш қобилиятларини хисобга олиш; болаларга алохида-алохида ёндошилганда уларни фаол сўзлашишга жалб қиладиган усулларни кўзда тутиш; нутқни ривожлантирлшга доир ўзлаштирилган материални мунтазам такрорлаб боришни хам хисобга олиш. Хар қайси машғулотда берилган товушни (бўғинлар, сўзлар, гаплар ва матнлар ёрдамида) тўғри талаффуз қилиш, идрок қилиш хиссини ривожлантириш, оддий тахлил ва синтез қилиш кўникмаларини ривожлантиришга доир машқлар кўзда тутилади. Барча машғулотлар бир неча босқичдан иборат бўлиб, логопед уларнинг хар қайсисига аниқ ва қисқа йўл-йўриқ беради. Умумий машғулотлардан фақат тўғри талаффуз қилинаётган товушлар ажратиб олинишини хисобга олиб, машққа 3 минутдан ортиқ вақт сарфламаслик тавсия қилинади. Нутқ товушларини

www.arxiv.uz фарқлаш учун шартларни аста-секин мураккаблаштира бориш кўзда тутилади. Логопеднинг якка-якка машғулотлари Логопеднинг хар қайси бола билан якка-якка ўтказадиган машғулотлари самарадорлигини ошириш учун уларни аниқ ташкил қилиш, хар бир боланинг нутқ даражасини ва шахсини яхши билиш лозим. Нутқ нонормаллигининг шакли билан мавжуд нуқсоннинг ўзига хос томонларини (алалия, дизартрия, ринолалия ва хоказо) хисобга олиш жуда мухим. Мунтазам нутқ камчиликларининг аломатлари хар хил бартараф қилинади ва шу туфайли нутқ тузатиш таълимининг турли босқичларида турлича намоён бўлади. Уларни бартараф қилишнинг энг қулай муддатларини аниқлаш керак. Якка-якка машғулотларнинг асосий мақсади нутқнинг товушни талаффуз қилиш томонини дастлабки шакллантиришдир, бу эса ўз ичига талаффузга оид тайёргарлик машқлари мажмуини, нотўғри айтилган товушларни талаффуз қилишни, бўғинларни тўғри кўчиришни, сўзларни идрок қилиш хиссини ривожлантиришни ўз ичига олади. Якка-якка машғулотларнинг ўзига хос томони умумий логопедик машғулотларда ўрганилгунга қадар товушлар талаффузини олдиндан ишлаб чиқиш ва уларни дастлабки фарқлашдан иборат. Зарур фонетик материал дастурга мувофиқ даврларга бўлиб тақсимланади. Тузатиш-логопедик ўқитиш I давр (сентябрь, октябрь, ноябрь). Фонематик эшитув ва нутқ нафасларини тарбиялаш ва ривожлантириш, овоз кучини бошқаришни ўргатиш, интонацион ифодали овоз аниқ дикцияни ривожлантириш; оғзаки нутқни тушунишни ривожлантириш, ўзига қаратилган нутқни эшитишга ўргатиш, айтилган предметларни белгиларига кўра ажратиш, умумлаштирувчи сўзлар маъносин и тушуниш.

www.arxiv.uz Сўзларни сон ва келишикда мослаштириш, жониворлар ъа уларнинг болаларини ифодаловчи отларни нутқда бирлик ва кўпликда ишлатишни, отнинг қаратқич келишиги шаклини, уюшиқ бўлакли гаплар тузишни ўргатиш. Расмларга қараб оддий, қисқа хикоя тузишни ўргатиш. қуйидаги темалар асосида луғат бойлигини мустахкамлаш ва ўзлаштириш. «Боғча биноси», «Ранглар», «Куз», «Сабзавотлар», «Мевалар», «Тана қисмлари», «Уйинчоқлар», «Кийимлар», «Оёқ кийимлари». Талаффуз бўйича индивидуал машғулотлар хар куни планлаштирилади ва унда қуйидаги мақсадлар амалга оширилади: — тўғри талаффуз этилган товушларни мустахкамлаш: а , у, о, э, и, у, м, н, т, л, ф, в, б. — нутқда ноаниқ талаффуз этилган товушларни ва йўқ товушларни тузатиш, уларни нутқга қўйиш ва автоматлаштириш: к, г, х, л, й, с, э, р. — унли ва ундош товушларни ажратиш; талаффузда тушириб қолдириладиган товушларни қўйиш, автоматлаштириш: л„ б, д, г, с, з, ш, р, ж, к, г, х. — бўғин тузилилшни ва сўзларда товуш-бўғин тузилишини ўзлаштириш; — жарангли ва жарангсиз товушларни аниқ ажратиш асосида фонематик малакаларни шакллантириш; — товушларни анализ-синтез қилишнинг бошланғич малакаларини шакллантиришга тайёргарлик кўриш. Машғулотларнинг тахминий тақсимланиши Луғат бойлиги ва грамматик тузилишини шакллантириш бўйича 14 машғулот.II давр (декабрь, январь, февраль, март).Нутқнинг грамматик тузилишини шакллантириш. Болаларни хар хил ran турлари (содда, қўшимча) тузишга ўргатиш. Отнинг келишиги ва содда турланишини (боғча, боғчага, боғчада, боғчанинг); феълнинг буйруқ майли (бер, ол, кет кабилар); Айрим жониворларнинг болалари, предметлар, идиш-товоқлар номларини бирлик ва кўпликда айтишни ўргатиш.

www.arxiv.uz Айрим сўзларни ясалиш усулларига эътибор бериш (қанд - қанддон). Бир ўзакли сўзлар (мушук - мушукча) ясашга ўргатиш. Вазиятли ва сюжетли расмларга қараб хикоя тузишни ўргатиш. Қуйидаги темалар асосида луғат бойлигини бойитиш: «Кийимлар», «Уй ва ёввойи хайвонлар», «Паррандалар», «қиш», «Янги йил», «8 март», «Наврўз», «Бахор», «Хафта кунлари». Индивидуал машғулотда: I даврнинг индивидуал машғулотларида товушларни тўғрилаш, тўғри товушлар талаффузини мустахкамлаш; ноаниқ талаффуз қилинаётган товушларни тузатиш. Тарбиячининг вазифалари қаторига болалар жамоасида хайрихохлик мухитини яратиш, болаларнинг ўз имкониятларига узларини ишонтириш, нутқи ривожланмаслик билан боғлиқ бўлган салбий кечинмалардан халос қилиш машғулотларга қизиқиш уйғотиш хам киради. Бу вазифаларни амалга ошириш учун эса болаларнинг ёшларига ва шахсиятларига хос рухий-физиологик хусусиятларини билиш шарт. III давр (апрель, май, июнь). Болаларни содда ва мураккаб гаплар тузишга ўргатишни давом эттириш. Барча сўз туркумларидан фойдаланишга ўргатиш. Гаплардан отларни сонларга (стол устида бешта нок, қизил лента, қизил кўйлак) мослаш. Кўплик сонидан фойдаланиш кўникмасини такомиллаштириш. Турланмайдиган отлар (кофе, пальто, пианино) фойдаланиш кўникмасини шакллантириш. Бир ўзакли сўзлар ясашга ўргатишда давом этиш. Болаларнинг турли усуллар билан сўзлар ясаши. Нутқда сифатдошларни қўллашга ўргатиш. Расмга қараб хикоя тузишни, эртакни гапириб беришни мустахкамлаш. қуйидаги темалар асосида луғат бойлигини бойитиш ва мустахкамлаш: «Бахор», «Наврўз», «1 Май байрами», «Ёз», «Боғ», «Транспорт», «Ўқув қуроллари». Умумлаштирувчи сўзлар маъносини шакллантириш ва мустахкамлаш. Очиқ бўғинларда товушларни ўзлаштириш. Хосил бўлиш ўрнига (с-ш) ва овознинг иштирокига кўра товушларни (с-з) фарқлаш.

www.arxiv.uz Очиқ ва ёпиқ бўғинли сўзларда товушларни анализ-синтез қилиш малакаларини шакллантириш. Машғулотларнинг тахминий тақсимланиши. Грамматик тузум ва луғат бойлигини шакллантириш бўйича - 17 машғулот. Боғланган нутқни ривожлантириш бўйича - 33 машғулот. Тарбиячининг машғулотлари Нутқи бузилган болалар боғчасининг тарбиячиси умумий таълим вазифаларини блжариш билан бирга болалар нутқидаги кичик камчиликларни бартараф қилишга қаратилган тадбирларни хам бажаради. Бунда тарбиячи ўз эътиборини нафақат боланйнг ақлйй ва жисмоний камчиликларини йўқотишга, уларнинг атрофидаги нарсалар хақидаги тасаввурларини бойитишга, балки болаларда сақланган анализаторлар фаолиятини янада ривожлантириш ва такомиллаштиришга қаратади. Машғулотларнинг тахминий тақсимланиши. Луғат бойлиги ва грамматик тузумини шакллантириш бўйича - 14 машғулот. Боғланган нутқни ривожлантириш бўйича - 12 машғулот. Нутқни ривожлантириш Тарбиячининг болалар нутқини ривожлантириш сохасидагй асосий вазифалари: атрофдаги нарсалар хақидаги тасаввурларини чуқурлаш- тириш асосида болаларнинг нутқ бойлигини кенгайтириш ва фаоллаштириш; болаларда хар хил муомала вазиятларида шаклланган равон сўзлаш малака ва кўникмаларини қўллай олиш қобилиятларини ўстириш; логопедик машғулотлар дастурига мувофиқ болаларнинг бемалол муртақил сўзлашларйни, сўзларни тўғри талаффуз қилишларини, нутқнинг грамматик жихатдан (товуш-бўғинларига риоя қилиб) тўғри тузилишини таъминлаш (автоматлаштириш, яъни ўз-ўзидан тутилмай гапирадиган қилиш). Тарбиячи боланинг нутқ фаоллигини, айтилган ва тузатилган товушлардан, ишлаб чиқилган грамматик шакллардан тўғри фойдаланишни кузатиб туради.Тарбиячининг нутқи равон, тушунарли, ифодали, нутқи

www.arxiv.uz ривожланмаган болалар ўрнак оладиган бўлиши лозим.Тарбиячи машғулотларда болаларда сўз бойлигини ошириш ва гапларни грамматик жихатдан тўғри тузиш кўникмаларини босқичма-босқич шакллантириши керак: болалар ўрганилаётган ходиса билан бевосита танишадилар; тарбиячининг равон нутқи ёрдамида болалар бу ходисаларни сўз билан ифодалашга ўргатилади; тарбиячи болаларни тўғри ва равон сўзлашни машқ қилдириб кўради, бунда ходисаларни сўз билан ифодалаш кўникмалари пишитилади. Хар қайси ўқув даври учун юқорида айтилган босқичларнинг ахамияти турлича. Олдинига тарбиячининг хикояси ва ўқиши, суратларни кўрсатиши ва саволлар бўйича сухбатлар, тарбиячи тузиб чиққан дидактик ўйинлар тарзидаги баёний хикояларни такрорлаш каби босқичлар етакчи хисобланади. Болаларнинг саволларига аниқ жавоб (бир сўз билан ёки тўлиқ) беришга ўргатишга алохида ахамият берилади. Хар қайси мавзуни ўргатишда логопед билан биргаликда болалар тушуниши ва амалда қўллай олиши лозим бўлган луғат минимуми белгилаб олинади. Умумий тузатувчи машқлар Болаларда мотор ривожланиш хусусиятлари махсус машқлар ва умумқабул қилинган жисмоний тарбия усуллари орқали тўғрилаб борилади. Тузатиш мускуллар тонусни нормал холатга келтиришга, нотўғри харакат холатини тўғрилаш, чидамликларни ривожлантиришга, мувозанатни, харакат суръатини яхшилашга, нутқ ва харакат орасидаги ўзаро боғлиқликни тенглаштиришга, харакатлар актини эслаб комил сўз (кўрсатмаларига) бўлган реакцияларни тезлаштиришни тарбиялашга, нозик харакатнинг мувофиқлигини ривожлантиришга, ёзув малакаларини тўлиқ шакллантиришга қаратилган бўлиши зарур. Болалар боғчаси дастурининг «жисмоний тарбия» бўлимида белгиланган машқлар катта гурух болаларининг деярли хаммасига тавсия этилади. Асосий диққат майда қўл мускулларини ривожлантиришга қаратилади.

www.arxiv.uz Бунга қуйидаги машқлар тавсия этилади: — резина коптокни ёки теннис коптокчасини сиқиш; — бармоқларни навбатма-навбат муштум холатига келтириш ва яна очиш; — берилган суръат бўйича бармоқларни столга кетма-кет уриш; — тортилган резинка ёки арқончани турли бармоқлар билан тортиш; — навбатма-навбат хар бир бармоқ билан теннис коптокчасини итариш; — хар хил катталикдаги коптокларн иилиб отишни машқ қилиш; — қўлни ва бармоқларни хар хил холатларга келтириш; — кичик, манда предметларни бармоқлар билан илиш; — қаламни бармоқлар билан юмалатиш; — майда (гугурт чўни, мозайка) предметлардан мураккаб бўлмаган геометрик нақшларни бажариш. Юқорида кўрсатилган машқларни аввал секин суръатда, аста-секин тез суръатда бажариш тавсия этилади. Шу билан бирга вазифанинг тўғри бажаришини диққат билан кузатиб туриш керак.

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1.П.М. Пўлатова “Олигофренопедагогика” Тошкент 2005 йил. 2. В.С. Рахманова “Махсус педагогика” Тошкент 2004 йил. 3.Вы г отский. Л. С. «Проблема у отсталости» Москва 1956 йил. 4.Под ред. Дульнева. Г.М. “ Коррекционная роль обучения в школе ” М . 1971 й. 5. М. Аюпова “Логопедия” Тошкент, 2007 йил. 6. М. А. Павалёва “Справочник логопеда” Ростов-на-Дону, 2007 год.

Похожие

Нутқнинг фонетик – фонематик томонидан ривожланмаганлиги ва уни коррекциялаш

Алалия ва афазия нутқ камчиликларини коррекциялаш

Дудуқланиш ва уни коррекциялаш методлари

Овоз камчиликлари ва уларни коррекциялаш

Дислалия нутқ бузилиши ва уни коррекциялаш