Дислалия нутқ бузилиши ва уни коррекциялаш - Педагогиka - Рефераты

Дислалия нутқ бузилиши ва уни коррекциялаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

www.arxiv.uz Р ЕЖА : 1. Дислалия хақида тушунча. 2. Механик дислалия. 3. Ф ункционал дислалия. 4. Дислалия турлари.

www.arxiv.uz Т аянч сўзлар : ( Механик дислалия , Функционал дислалия , Прогения , Очи қ прикус , Прогнатия , Сигматизм , Ротацизм , Ламбдацизм , Мономорф дислалия ) Овоз ва шовқиннинг иштирок этиш даражасига кўра тилдаги фонемалар иккига бўлинади: унли фонемалар ва ундош фонемалар. Унли фонемалар ун найчаларининг тебраниши билан пайдо бўлади. Унли товушларни талаффуз қилганимизда ўпкадан чиқадиган хаво оқими оғиз бўшлиғида бирор дуч келмасдан чиқади. Ундош товушлар унли товушлардан қуйидагича фарқ қилади: ундошлар оғиз бўшлиғида пайдо бўлади ва шовқиндан иборат бўлади ёки уларда қисман шовқин қатнашади: ундошларнинг талаффуз ўзида ўпкадан чиқадиган хаво оқими бўғиздаги ун найчаларини баъзан титратиб, баъзан титратмай ўтади: оғиз бўшлиғидаги аъзоларнинг тўсиғига дуч келади. Бунинг натижасида хаво оқими портлаб ёки сирғалиб чиқади. Кишилар ўртасида муомаланинг асосий воситаси нутқ хисобланади. Инсон нутқ ёрдамида ўз фикрини, хис-туйғуларини изхор қилади ҳамда бошқаларнинг хиссиётларини билиб олади. Демак, нутқ фаолияти алоқа ўрнатиш воситасидир. Инсон нутқи товушлари муайян аҳамиятга эгадир. 4- 5 ёшли болаларнинг кўпчилигида товушлар талаффузи тил нормадагига яқинлашган бўлади. Айрим болалар товушларни бузиб талаффуз этадилар. Улар бир товушни иккинчи товушдан фарқ кила олмайдилар, айрим товушларни талаффуз ўзда қўллай олмайдилар ёки нутқда бошқа товушларга алмаштирадилар. Бу холатлар дислалия термини билан аталувчи нутқ бу зилишларини юзага келишига сабаб бўлади. Дислалия термини грекча сўздан олинган бўлиб, ДИС-б у зилиш , ЛАЛИА - нутқ деган маънони англатади. Дислалия нутқ б у зилишлари орасида энг кўп тар қ алган камчиликдир. Хозирги вақтда дислалия нутқ аппаратининг инерцияси са қ ланган ва эшитиш нормада бўлганда товушлар талаффуз у зидаги

www.arxiv.uz камчилик деб тал қ ин этилади. Этиологик белгиларга к ў ра дислалия 2 турга б ў линади: механик ва функционал дислалия. Механик дислалия переферик нутқ аппаратининг органик бузилиши натижасидир. Тил тагидаги этнинг калталиги механик дислалияга сабаб бўлади. Бу камчилик тил ҳаракатини қийинлаштиради, тил тагидаги этнинг хаддан таш қ ари калта б ў лиши тилнинг ю қ ори томон к ў тарилишига им қон бермайди. Бундан таш қ ари тилнинг хаддан ташқари кичик ва тор б ў лиши ҳам дислалияга олиб келади. Бундай холларда т ў ғри артикуляция қийинлашади. Жағ т у зилишидаги камчиликлар прикус нонормалликларга олиб келади. Нонормал прикуслар бир неча хил к ў ринишда бўлади. Прогнатия-ю қ ори жағ олдинги томони чи ққ ан бўлади. Бунинг натижасида пастки олдинги тишлар юқоридаги олдинги тишлар билан бирлашмайди. Прогения-пастки жағ олдинга чиккан бўлади. очиқ прикус- юқори ва пастки жағлар бирлашганда улар орасида оралик масофа колади. Ёки очиқ прикус ў нг томонли, чап томонли ва икки томнли б ў лиши мумкин. Тишларнинг нот ў ғри т у зилиши ҳам дислалияга сабаб бўлади. Танглайнинг нот ў ғри ту зилиши ҳам товушларнинг т ў ғри талаффуз у зига хала қ ит беради. Тор, баланд, паст, ясси танглай кўпчилик товушларнинг тўғри артикуляциясига имкон бермайди. Лабларинг калинлиги, ингичка ва кам ҳаракатчанлиги ҳам лаб ва лаб-тиш товушларини аник талаффуз ўзига халал беради. Функционал дислалияда переферик нутқ аппаратининг артикуляцион қисмида хеч қандай органик бузилишлар, камчиликлар кузатилмайди. Функционал дислалиянинг кенг тарқалган сабабларидан бири оилада бола нутқини нот ў ғри шакллантиришдир. Айрим оилаларда катталар бола нутқига тақлид қиладилар. Болани суйиб, у билан бола тилида сўзлашадилар. Бунинг натижасида болада товушларнинг т ў ғри талаффуз ўзи кеч ривожланади. Дислалия болаларда тақлид асосида ҳам юзага келиши мумкин. Товушлар талаффуз у зи ҳали

www.arxiv.uz етарли т ў ғри шаклланмаган кичик ёшдаги болалар билан тили чучук ёки ноани қ тез шош и б гапирадиган кишилар билан доимо муло қ отда б ў лиш бола нутқига таъсир к ўрсатади. К ўпинча бола оилада товушларни нот ў ғри талаффуз у з этувчи киши нутқига тақлид этади. Оиладаги икки тиллилик, пндагогик каровсизлик ҳам функционал дислалияга сабаб бўлади. Бунда товушлар талаффузига эътибор бермаслик, боладаги камчиликларни т ў ғриламаслик, т ў ғри ва ани қ талаффуз ўз намуналарини бермаслик холлари кўзда тутилади. Дислалия яна артикуляцион аппарат аъзоларининг ҳаракатчанлигидаги камчиликлар натижасида ҳам содир бўлади. Бу хол боланинг тилни керакли холатда ушлаб тура олмаслиги ёки бир ҳаракатдан иккинчи ҳаракатга тез ў та олмаслигида намоён бўлади. Дислалия функционал эшитувнинг пасайиши натижасида ҳам пайдо бўлиши мумкин. талаффуз у зидаги камчиликлар ўз ҳарактерига, маълум товушлар гурухига тегишли б ў лишига к ў ра дислалия қ уйидаги турларга ажратилади: 1. Сигматизм. Бунда сирғалувчи ( с, з, ц ) ва шов қ индан иборат ( ш, ж, ч ) товушлар талаффуз у зидаги камчиликлар к у затилади. С ирғалувчи ва шов қ инли товушларни бош қ а товушларга алмашиниши парасигматизм деб юритилади. Масалан, соат-тоат, жужа- дуда. 2. Ротацизм -Р товушининг талаффуз у зидаги камчиликлардир. Р товушини бошқа товушлар билан алмаштирилиши параротацизм дейилади. Масалан, ракета-якета, ром-лом, ручка-цучка. 3. Ламбдацизм -Л товушининг талаффуз ўзидаги камчиликдан иборат. Л товушининг бошқа товушларга алмаштирилиши параламбдацизм деб юритилади. Масалан, лола-йойа, гал-гуй. 4. Тил ор қ а товушларидаги камчиликлари: каппацизм - к товушининг йу қ лиги, паракаппацизм к товушининг алмаштирилиши. Масалан, копток- топто, китоб-титоб. Гамацизм -г товушининг йу қ лиги, парагаммацизм - г товушининг алмаштирилиши. Масалан, гул-дул, гилам-дилам. Хитизм - х

www.arxiv.uz товушининг нутқда йўқлиги, парахитзм х товушининг алмаштирилиши. Масалан, хат-тат, хуроз-туроз. Йотациз й товушининг нутқда йўқлиги, парайотацизм - й товушининг алмаштирилиши. 5. Жаранглатиш нуқсонлари- жарангли ундош товушлар талаффуз у зидаги камчиликлар. Бу камчиликлар жарангли ундош товушларни жарангсиз ундош товушларга алмаштирилади: б-п, д-т, в-ф, з-с, ж-ч, г-к ва бошқалар. С, З товушлари. Бу товушлар сирғалувчи товушлар гурухига киради. Уларнинг талаффуздаги камчиликларни т ў ғрилаш, юқорида қ айд этилганидек, болада бу товушларни эшитиб, уларни бир-биридан фарқлаш малакаларини ривожлантиришдан бошланади , сўнгра артикуляцион машқлар ў тказилади. Кейин эса шу товушларнинг т ў ғри артикуляцияси ў ргатилади. Сигматизмларни бартараф этиш учун камчилик ҳарактерига қ араб турли методларни қ ў ллаш мумкин. 1. Тиш лар аро сигматизмни баратараф этишда логопед болага юқори ва пастки тишларни бир-бирига я қ инлаштирилиб, тилнинг учини пастки тишлар ор қ асига қў йиб с товушини талаффуз этишни буюради ва с товуши ани қ эшитилмаса унга ёрдам б е ради. Бунда логопед зонд ёки шпатель билан тилнинг учини пастки тишлар ор қ асига босиб туриб, с товушини айттириб кўради. Шунда с товуши ани қ хосил бўлади. С товуши ани қ , т ў ғри хосил бўлганидан сўнг з товушинин талаффуз этишга ў тилади. Бунда с товушига овоз қў шиб айтилса з товуши хосил бўлади. 1. Лаб ва тиш сигматизмини бартараф этиш учун логопед болага лабларни юқори ва пастки томонга йўналтиришни ташкил этади. Бунинг учун у боланинг пастки лабини бармо ғ и билан пастга тортади ва илжайишни буюриб туриб, с товушини талаффуз қ илдиради. 2. Тил олди сигматизминин бартараф қилиш учун логопед икки усулдан фойдаланади: а) хаво оқиминин юқори ва пастки тишлар орасидан чиқариш в)тилнинг учини кенг ёйиб юқори ва пастки тишлар орасига олиш ва хаво оқимини чиқариш.

www.arxiv.uz 3. Шовқинли сигматизмни бартараф этиш учун юқорида кўрсатиб ўтилган тил олди сигматизмини бартараф этишнинг в пунктидаги усулдан фойдаланиш мумкин. 4. Ён сигматизни бартараф этиш учун эса бир неча усуллар тавсия этилади: А) логопед ойна олдида тақлид қилиш усули билан болага т ўғ ри товуш талаффузини ў ргатади. Бунда асосан тақлид қилиш усулидан фойдаланилади. Б) логопед механик усулда фойдаланган холда т ў ғри товуш талаффузини хосил қилади. Бунинг учун логопед зонд ёки гугурт ч ў пи билан тилнинг олдинги қ исмини пастга босиб туриб, хаво оқимини чи қ аришни буюради, шунда товуш хосил бўлади. В) товушнинг т ў ғри артикуляциясини хосил қилиш учун тиш лар аро сигматизм хосил қилинади. Бунинг учун хаво оқимини тил ў ртасидаги ари қ чадан чи қ аришга уриниб к ў рилади, шунда товуш хосил бўлади. 6. Бурун сигматизмини бартараф қилишда хаво оқими оғиз бўшлиғидан ў тказилади. Бунинг учун турли уйин машқларидан фойдаланилади. Масалан, бурундан нафас олиб, оғиздан чиқариш, оғиз билан нафас олиб, нафас чи қ аришда ёниб т у рган шамни пуфлаб ў чириш кабилар. Сирғалувчи товушларда бўлган камчиликлар шовқинли товушларда ҳам учрайди. Бундан ташқари, шовқинли товушлар сирғалувчи товушлар билан алмаштирилади. Масалан, ш товуши с товуши билан, ж товуши з тоуши билан алмаштирилиши мумкин. Бундай алмаштириш сирғалувчи сигматизм дейилади. Бундай камчиликларни бартараф қилиш учун қуйидаги усуллардан фойдаланиш мумкин. Ш товушини хосил қилиш учун тақлид усулидан фойдаланиш мумкин. Бунда болага тақлид натижа бермаса, механик усулдан фойдаланиш мумкин. Бунда болага с товушини айттириб, шу вақтнинг ўзида махсус зонд ёрдамида тил бир оз юқорига кўтарилиб, орқага бир оз итарилади. Шу вақтда с товуши ў рнига ш товуши, з товуши ўрнига ж товуши хосил бўлади. Қ ориши қ ч товушини хосил қилиш учун логопед болага ж

www.arxiv.uz товушини талаффуз этишни таклиф қилади. Бола товушларни бир неча марта талаффуз этиш вақтида логпед махсус зонд ёрдамида тил учини ор қ ага бироз итаради, шунда ж товушини ўрнига ч товуши хосил бўлади. Ч товуши бўғинларда мустахкамлангач, уни сўзларда, шеър ва хикояларда мустахкамлаш тавсия этилади. Ротоцизмни тузатиш. Р товушининг тўғри артикуляциясини хосил қилиш учун кўпчилик холларда тайёрлов машқларидан фойдаланилади. Уларни биз шартли равишда 2 турга ажратишимиз мумкин. Биринчи тур машқлар тилни керакли тўғри холда ушлаб туришга, керакли холатларга келтиришга қаратилган бўлса, 2 чи тур машқлар тилда тебраниш хосил қилишга қаратилгандир. Р товушини хосил қилишда бир нечта усуллардан фойдаланиш мумкин. 1 усул логопед ойна олдида ўтирган болага оғзини катта очишни ва тил учини юқори тиш орқасига кўтариб з товушини талаффуз этишни таклиф этади ва ўзи махсус зонд ёрдамида тил юганчасини тебратиб р товушига ухшаш товушни хосил килдиради. 2 усул логопед р товушини хосил қилиш учун болага юқоридаги усулни қўллаган холда ж товушини айттиради ва бунда механик воситалардан фойдаланилади. 3 усул логопед болага бир нафас чи қ аришда д товушини баланд овозда айтишни таклиф қилади. талаффуз вақтида боланинг ўзи тилининг учини тепа қаттиқ танглайга урилиб туришини ойна орқали к у затиб туриши лозим. Тил тепа учининг тебраниши натижасида р товуши хосил бўлади. Л товушини хосил қилиш учун бир нечта усуллардан фойдаланилади.

www.arxiv.uz 1 усул логопед бола билан бирга ойна олдига утириб, унга тилини ясси холатда юқори ва пастки тишлар орасига олишни ва тил учини енгилгина тишлаган холда овоз чиқаришни таклиф этади. 2 усул логопед болага тилни янада ясси холатга келтирб, тишлар орасига олиши ва тил учини енгилгина тишлаб и товушинин талаффуз ўз этишни таклиф этади. Шунда л товуши хосил бўлади. 3 усул логопед болага а товушини талаффуз ўз қилишни ва шу захотиёқ тилнинг учини кенгёйиб енгилгина тишлашни таклиф этади. Бунда л товуши аник хосил бўлади ва жумлаларда, шеърларда мустахкамланади. талаффуз ўз вақтида к товуши хосил бўлмаса каппатизм, г товуши хосил бўлмаса гамматизм, х товуши хосил бўлмаса хитизм деб аталади. Каппатизмни тузатиш. К товушини хосил қилишда болага та-та-та бўғинни айтиш таклиф этилади, шу вактнинг ўзида махсус зонд ёрдамида тилнинг учи босилиб, орқага бир оз итарилади. Бунда тил ор қ а томон сурилган сари ка-ка-ка бўғини эшитилади. Қ товушини хосил қилишда асосан тақлид қилиш усулидан фойдаланиш тавсия этилади. Бунинг учун бола қарғанинг қағиллашига (қа-қа-қа), томоқнинг қаттиқ қиришга тақлид қилиш лозим. Бу жараённи логопед аввал болага кўрсатиб беради, сўнг бола логопедга тақлид қилиб, уни қайтаради. Хитизмни тузатиш. Х товушини хосил қилишда болага са-са-са бўғинни айтиш таклиф этилади, шу вактнинг ўзида зонд ёрдамида тилнинг учи бир оз босилиб, орқага бир оз сурилади. Бунда аввало ся, сўнгра тил бир оз ичкариро қ итарилганда ха бўғини эшитилади. Гамматизмни тузатиш.

www.arxiv.uz Г товушини хосил қилишда болага да-да-да бўғинни айтиш таклиф этилади, шу вақтнинг ўзида махсус зонд ёрдамида тилнинг учи босилиб, орқага бир оз итарилади. Бунда тил ичкарироқ итарилганда га бўғини эшитилади. Г товуши артикуляцияси аниқ хосил бўлгандан сўнг механик воситалар ёрдамисиз г товушини талаффуз этиш тавсия этилади. Ғ товушини хосил қилишда аввал тақлид қилиш усулидан фойдаланиш тавсия этилади. Бунда бола томоқ чайиш, машинанинг ғириллаши ва ғозларнинг ғағиллашига тақлид қилади. Бу жараён аввал логопед томонидан кўрсатиб берилади, сўнг бола логопедга тақлид қилиб уни қайтаради. Агарда тақлид қилиш орқали ғ товуши хосил бўлмаса, унда ғ товушини қуйидаги усул билан хосил қилиш тавсия этилади. Логопед боладан х товушини аниқ талаффуз этишни сурайди ва х товушини талаффуз қилиш вақтида овоз қўшиб талаффуз қилиш буюрилади, бунда х товуши ўрнига ғ товуши хосил бўлади. Хосил бўлган х товуши бўғинларда, сўзларда, гапларда ва шеърларда мустахкамланади. Ундош товушлар таснифи. Овоз ва шовқиннинг иштирокига кўра Артикуляция (хосил бўлиш усулига кўра) Артикуляция (хосил бўлиш ўрнига кўра) Лаб уундошлари Тил ундошлари Бўғин ундошлари Лаб лаб Лаб – тиш Тил олди Тил ўрта Чуқур тил орқаШовқинлар Жарангли Портловчи Соф портловчилар Б Д Г Жарангсиз П Т К Қ Жарангли Қоришиқ портловчилар Ж Жарангсиз Ч Жарангли Сирғалувчи В В Ж,З У,Ў Ғ Жарангсиз Ф Ф С,Ш Ҳ Сонорлар Портловчи, сирғалувчи Бурун товушлари М Н Н (НГ) Ён товушлари Л Титироқ товушлар Г

www.arxiv.uz ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР: 1.П.М. Пўлатова “Олигофренопедагогика” Тошкент 2005 йил. 2. В.С. Рахманова “Махсус педагогика” Тошкент 2004 йил. 3.Вы г отский. Л. С. «Проблема у отсталости» Москва 1956 йил. 4.Под ред. Дульнева. Г.М.»Коррекционная роль обучения в школе»М . 1971 й. 5. М. Аюпова “Логопедия” Тошкент, 2007 йил. 6. М. А. Павалёва “Справочник логопеда” Ростов-на-Дону, 2007 год. 7 . Алмазова.Е.С. Логопедическая работа по восстановлению голоса у детей. 8 .Правдина.О.В. Логопедия 1969 йил 9. www.pedagog.uz

Похожие

Дизартрия нутқ бузилиши ва уни коррекциялаш

Алалия ва афазия нутқ камчиликларини коррекциялаш

Дудуқланиш ва уни коррекциялаш методлари

Нутқнинг фонетик – фонематик томонидан ривожланмаганлиги ва уни коррекциялаш

Овоз камчиликлари ва уларни коррекциялаш