Баҳоуддин Нақшбанд - Педагогиka - Рефераты

Баҳоуддин Нақшбанд

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

Баҳоуддин Нақшбанд Муҳаммад ибн Муҳаммад Фазл Бухорий – Баҳоуддин Нақшбанд ҳижрий 718 (милодий 1318) йилда Бухоро шаҳрига яқин Кўшки Ҳиндувон (қасри Орифон) қишлоғида туғилади. Нақшбанд унинг лақаби бўлиб, ота касби - кимхоббофлик билан шуғулланганлиги учун берилган бўлса керак. Муҳаммаднинг бобоси сўфийлар билан яқиндан муносабатда бўлганлиги учун ҳам, унда тасаввуф илмига қизиқиш болаликдан пайдо бўлади ва шу йўлда тарбият топади. Муҳаммад ибн Муҳаммад тариқат сулукига оид илк сабоқларни Шайх Ҳожа Муҳаммад Бобойи Самосий ва Саййид Амир Кулолдан олади. Аммо Ҳазрат Ҳожа Баҳоуддин Ҳожа Абдулҳолиқ Ғиждувонийни ўзига устоз билиб, унинг йўлини қабул қилади. Баҳоуддин Нақшбанд ҳақидаги “Мақолот”ларда унинг Саййид Кулол билан бир қаторда, Ориф Деккироний, Кусам Шайх ва Халил оталардан ҳам тасаввуф таълимоти бўйича сабоқ олганлиги қайд қилинган. Муҳаммад ибн Муҳаммад Фазл Бухорий икки марта ҳаж қилади. Ҳаж сафаридан Бухорога қайтгач, бутун умрини шу ерда ўтказади. Амир Кулолнинг васиятига кўра унинг халифаси бўлиб қолади. Баҳоуддин Нақшбанд ҳижрий 791 (милодий 1389) йилда вафот этиб, қасри Орифон қишлоғида дафн этилади. Унинг муридларидан энг машҳурлари Ҳожа Алоуддин Аттор ва Ҳожа Муҳаммад Порсодир. Баҳоуддин Нақшбанд ваъз ва панд-насиҳатларни ўз ичига олган “Ҳаётнома” номли шеърий тўплам ва тасаввуфга оид “Далил ал-ошиқин” номли китоб ёзган. Бироқ мазкур асарлар бугунги кунга қадар топилган эмас. Баҳоуддин Нақшбанд Нақшбандия тариқатининг асосчисидир. Баҳоуддин Нақшбанд таълимоти унинг ҳаётлик чоғидаёқ Мовароуннаҳрда фақат шаҳар ҳунармандлари орасидагина эмас, балки кўчманчи туркий қабилалар орасида ҳам кенг тарқалган.

Нақшбандия тариқати Ислом динидаги суннийлик йўналиши ғояларига асосланган бўлиб, унинг маънавий силсиласи бир томондан, Абу Бакр Сиддиқ (632-634 йиллар) ҳамда иккинчи томондан, Али ибн Абу Толибга бориб тақаладиган 12 тариқатнинг бири саналади. Бу силсила «Силсилат аз-заҳаб» («Олтин силсила») деб номланади. Тариқат маънавий жиҳатдан Абу Бакр, жисмоний жиҳатдан эса Али ибн Абу Толиб орқали пайғамбар Муҳаммад Алайҳис-салом фаолияти негизида шаклланган. Нақшбандия сулукининг бошқа сулуклардан фарқи нималардан иборат? Аввало, Нақшбандия сулуки ҳалол меҳнат қилиш орқали кун кечириш ғоясини тарғиб қилади. Баҳоуддин Нақшбанд томонидан илгари сурилган “Дил ба ёру, даст ба кор” (Дил ёрда, қўл иш (меҳнат)да) шиори фикримизнинг ёрқин исботидир. Шунинг учун ҳам Нақшбандия сулукига кирган кишилар меҳнат қилиш эвазига ҳаёт кечирар эдилар. Туну кун тоат- ибодат билан шуғулланиб, оила, жамият юмушларини тарк этиш эмас, балки оилани фаровон, мамлакатни обод этиш йўлида меҳнат қилиш талаб этилар эди. Ушбу талаб ҳадислар мазмунида олға сурилган ғояларга тўла мос тушади. Баҳоуддин Нақшбанднинг ўзи ҳам оддий, пок инсон бўлиб, меҳнат қилиш эвазига кун кечирган. Нақшбандия тариқатининг бошқа сулуклардан яна бир фарқи шу эдики, бошқа сулукларнинг тарафдорлари пир олдига йиғилиб, “Зикри алония”ни амалга оширалар, яъни, овоз чиқариб зикр тушсалар, Нақшбандия тариқатининг тарафдорлари “Зикри хуфия”ни амалга оширганлар, яъни, улар томонидан Оллоҳга қилинаётган тоат-ибодат овоз чиқармасдан бажарилар эди. “Зикри алония”нинг моҳиятига кўра Аллоҳ исми ёки “Ло илоҳа иллоллоҳ” калимаси бор овозда оҳанг ёрдамида айтилиб, рақсу самоъ асосида бажарилган. Аҳмад Яссавий сулукида зикрнинг мазкур шакли “Зикри арра” деб юритилар эди. Мазкур амални адо этиш чоғида зикр қилаётганларнинг овози ёғоч кесаётган вақтда аррадан чиқадиган овозига ўхшар эди. “Мақомати Нақшбандий” асарида келтирилишича, Жалолиддин

Румий асос солган Мавлавия сулукидагилар ҳам ана шу одатга амал қилганлар. “Зикри хуфия” амалини бажариш вақтида эса муридлар бир жойга тўпланишлари шарт эмас, ҳар ким ўз уйида тинч, осуда, шовқин-суронсиз, рақсу самоъсиз Аллоҳнинг исми ва муқаддас сўзларни дилда ёд этиб, кундузлари ўз иши билан машғул бўлаверади. “Зикри хуфия” амалини Ҳазрати Ҳожа Баҳовуддин Нақшбандий юқорида қайд этиб ўтилганидек, Абдулҳолиқ Ғиждувонийдан ўзлаштирган. Мутафаккирлар - Абдураҳмон Жомий ва Алишер Навоийлар ҳам шу сулук вакиллари саналганлар. Учинчи фарқ шундан иборат эдики, Нақшбандия сулукининг валийлар бемордан ўзларига касалликни тортиб олиб, сўнгра касалликни ўз вужудларидан чиқариб ташлаш хислатига эга бўлганлар. Тўртинчи фарқи, Нақшбандия сулукидаги авлиёлар бошқа баъзи авлиёлардек, кароматфурушликка йўл қўймаган. Ҳар бир муриднинг Аллоҳга етишиши ҳамда ваҳдат ҳосил қилиши учун маънавий ва руҳий покланиш мақсади йўлида унинг ҳар қандай бидъатга қарши курашиши талаб этилган. Авлиёлик куч-қувватини эса фақат эзгу ишлар: илм-маърифатни ривожлантириш, шунингдек, халқнинг маънавий жиҳатдан покланишини таъминлаш йўлида ҳар қандай зулм ва бидъатга қарши курашишга сарфлаган. Ушбу сулук валийлари шу каби эзгу амаллари билан халқ орасида бевосита обрў қозонган. Буни биз “Мақомати Ҳожа Нақшбанд” асарида баён этилган воқеалар ва Ҳазрати Ҳожа Баҳовуддин Нақшбандий томонидан ифода этилган ҳикоятлар мазмунидан ҳам англаш мумкин. Хусусан, Баҳоуддин Нақшбанд мусулмонликнинг моҳиятини қуйидагича ёритган эди: “Мусулмонлик - бу иложи борича ҳукмларга бўйсуниш, тақвога риоя қилиш, амални бажаришга интилиш ва бекорликдан узоқ бўлиб, буларнинг ҳаммаси нури сафо ва раҳмат ҳамда валоят даражасига етишиш воситасидир. Авлиёларнинг азиз манзили ва мақомларига мана шу сифат ва парвариш орқали етилади” 1 . Ушбу фикрнинг мантиқий давоми сифатида ўз 1 Абул Мущсин Мущаммад Бо³ир ибн Мущаммад Али. Бащоуддин Балогардон. - Тошкент, Ёзувчи, 1993. 75-78-бетлар

тариқатининг мақсадини Ҳазрати Ҳожа Баҳовуддин Нақшбанд яна шундай баён этади: “Бизнинг тариқамиз жаҳрия зикри-ю, рақс эмас, бизнинг тариқамиз, анжуманда хилват (хилват дар анжуман), ватанда сафар (сафар дар ватандир. Хилватда шуҳрат бор, шуҳрат эса офатдир. Жамъиятда хайрият бўлади, жамъият эса суҳбатда бўлади. Агар бу йўл толибларидан бир гуруҳи бир-бировлари билан ҳамсуҳбат бўлсалар, бу суҳбатда хайру барака кўп бўлади. Умид борки, бу ишга доимо амал қилинса, охири ҳақиқий иймон билан якунланади” 1 . Демак, Баҳоуддин Нақшбанд инсон баркамол бўлиши учун, аввало, иймонли бўлиши зарур деб билади. Маълумки, тариқат йўли одобдан иборат, ҳар бир мақомнинг ўз одоби бўлганидек, Нақшбандия тариқатининг ҳам ўз хулқ-одоб талаблари бор. “Кимки ана шу одобни ушласа, уни балоғат аҳлининг балоғатига етказади. Адаб бу – хулқни чиройли қилиш, сўзни ва феълни соз қилишдир. Хизмат одоби улуғ бахтдан яхшироқ, унинг белгиси - амалнинг қабули, туғён эса амалнинг бузуқлигидир. Адабни сақлаш-муҳаббат самараси, яна муҳаббат дарахти, яна муҳаббат уруғи ҳамдир”. Бу ҳикматлардан кўриниб турибдики, Нақшбандия тариқати одоб- ахлоқ тариқати, чунки бу тариқат айнан инсоннинг маънавий-ахлоқий камолга етиши унинг хулқ-одоб талаблари моҳиятини англаши, ушбу қоидаларга амал қилишига боғлиқдир. Буни биз Ҳазрат Баҳоуддин Нақшбанднинг маънавий-ахлоқий қиёфасидан ҳам билсак бўлади. “Мақомати Ҳожа Нақшбанд” асарида шундай дейилади: “Уларнинг ахлоқларидан бир шингили шуки, агар улар бирор дўст ёки дарвешнинг уйига бориб қолсалар, уларнинг барча фарзандлари ва яқинларининг ҳамда хизматкорларининг аҳволини сўрар ва ҳар бирининг кўнглини бир йўл билан топар эдилар. Дўст ҳамсоялар ва дарвеш ошинолардан ҳамиша рози ва хушнуд бўлардилар. Уларнинг бу лутфи ҳар бир кишига тўғри йўл учун далолат қилувчи эди” 2 . 1 Ыша китоб, 78-бет 2 Ыша китоб, 56-57 бетлар.

Нақшбандия тариқати асосида ҳар бир инсоннинг ҳалол, пок бўлиши, ўз меҳнати билан ҳаёт кечириши кераклиги, сабр-қаноатли бўлиши, камтар, самимий бўлиши, иймон ва эътиқодини мустаҳкам тутиши, дилда худони жо этиб, амалда халқ билан бирга бўлиш каби олижаноб хислатларни таркиб топтириш ётади. Бу хислатларни ўзлаштириб бориш жараёнида инсон поклана боради ва руҳан Аллоҳга етишига ўзини тайёрлайди. Нақшбандия тариқати кишиларни меҳр-оқибат, самимийлик, ҳалоллик, меҳнатсеварлик, ростгўйлик, сабр-қаноатга эга бўлиш сари йўллар экан, уларда ёмон иллатлар: ҳаром ишлар, яъни, ўғрилик, нопоклик, хасислик, ёлғончилик, фирибгарлик, таъмагирлик, бойликка ҳирс қўйиш кабиларни қоралайди. Буни биз Ҳазрати Ҳожа Баҳоуддин Нақшбанднинг қуйидаги фикрларидан ҳам билсак бўлади: “Шамга ўхшагин, токи ҳаммага равшанлик бағишла, ўзинг эса қоронғида бўл, “Ҳою ҳавас ва нафс аҳллари тутган ишлар асосининг барчаси залолат (адашув)дан иборатдир. Ишларда ниятни тўғри қилиш энг муҳим нарсадир”, “Киши ўзининг нафсига туҳмат қилиши керак. Кимки Ҳақ субҳонаҳу инояти билан ўз нафсининг ёмонлигини таниган, унинг ҳийла- найрангини англаган бўлса, бундай қилиш унга осон бўлади. Бу йўлдан юрувчиларда ўзгаларнинг гуноҳини ҳам ўзларидан деб билиш ҳоллари кўп бўлади”. Бу ҳикматларда комил инсонни тарбиялаш услублари ҳам баён этилган: “Суҳбатимизга етишадиган гуруҳлардан баъзилари шундайки, уларнинг кўнгилларида муҳаббат уруғи бор, аммо халақит берувчи хасу ҳашаклар туфайли ўсолмайди, бизга эса уни поклаш лозим. Баъзиларида муҳаббат уруғи йўқ, бизга эса уни пайдо қилиш лозим”; “Муршид толибнниг ўтган, ҳозирги ва келажак каби уч ҳолидан бохабар бўлиши керак, шундагина уни тарбия қила олади”; “Толиб амал қилиши зарур бўлган шартлардан бири шуки, у Ҳақ Таоло дўстларидан бири бўлган дўст билан ҳамсуҳбат бўлиб, ўз ҳолидан воқиф бўлиши зарур. Суҳбат замонини ўзининг ўтмиш замони билан солиштириб кўрсин, нуқсондан камол сари кетаётганини ўзида мушоҳада

қилса, бу азизнинг суҳбатида мулозаматда бўлишни ўзи учун фарзи айн ҳисобласин”. Хулоса қилиб айтганда, Нақшбандия тариқати икки муҳим тариқат: Абдулхолиқ Ғиждувоний ҳамда Аҳмад Яссавийларнинг йўлини бирлаштирди ва ҳаётга мослаштирди. Нақшбандия сулуки (Худога яқинлашиш йўли) ўн битта ахлоқий қоидани ишлаб чиқди ва амалиётга тадбиқ этди. Сўфийнинг покланиш ва худога етишиш даражаси маънавий мураббий-шайх, муршид ёки пир томонидан амалга оширилади. Ва ниҳоят, муршид билан мурид ўртасидаги маънавий-руҳий алоқанинг пайдо бўлиши муриднинг камолотга етишганлигини кўрсатади ва муршид муридга ўз ҳирқасини ечиб беради. Бу йўл муроқаба, мушоҳада, мусоҳаба каби уч босқичдан иборат бўлади. Нақшбандия сулукига кирган инсон ўзини ҳам руҳан, ҳам жисмонан чиниқтириши, маънавий поклаши ва қалбга сайқал бериши лозим. Нақшбандиянинг асосий йўли Ҳаққа етишга интилиш, хуфия зикр қилиш бўлиб, баъзи бидъатларни рад этади. Масалан, дарбадарлик, қашшоқлик, мусиқа чалиб, ашула ва рақс тушиб, зикр тушиш (самоъ) ва овоз чиқариб (жаҳр) зикр қилиш ва бошқалар. Азиз-авлиёлар, уларнинг мозорларига сиғиниш ман этилиб, ҳар қандай мададни фақат Аллоҳдан сўраш кераклиги таъкидланади. Руҳан покланиб, манманлик, кибру ҳаводан воз кечиб, оддий ўз меҳнати билан кун кечиришга даъват этади. Демак, Нақшбандия тариқатининг асосини инсоннинг ҳам руҳан, ҳам жисмонан покланиши ташкил этиб, бу жараён ҳозирги даврда ҳам ўз аҳамиятини йўқотмаган. Бугунги кунда ёш авлодни етук инсон этиб тарбиялашда Нақшбандия тариқатининг ахлоқий тизими, йўл ва усуллари қўл келади. Зеро, ақлий, ахлоқий, жисмоний камол топган шахсни шакллантиришда мазкур тариқат ғоялари муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Ҳақиқий сўфийлик таркидунёчилик ғоясини илгари сурмайди, у инсонни маънавий покланишга йўллайди. Лекин баъзи жоҳил ва нодон

кишилар (ҳатто дин пешволари ҳам) инсоннинг руҳан худо билан бирлашиши, “Анал ҳақ”лик, яъни “Мен худоман” деган ифоданинг моҳиятини тушунмасдан, уларни таъқиб этдилар. Аслини олганда, сўфийлик - бу мурувват, саховат, меҳнат, қаноат ва диёнатдир. Улар инсон хулқида мавжуд бўлган иллатларга қарши курашувчилардир. Сўфийлар ҳаётни қабоҳат ва разолатдан тозалаш йўлида ҳар бир инсоннинг маънавий жиҳатдан пок бўлишини таъминлаш учун курашганлар. Хулоса қилиб айтганда, Ислом ер юзида кенг тарқалган динлардан бўлиб, у мусулмон маданиятининг таркиб топишида муҳим роль ўйнади. Ислом таълимотининг муқаддас китоби - “Қуръон”да илгари сурилган хулқ- одоб, турмуш тарзига оид қарашлар мусулмонлар ахлоқий тарбиясининг шаклланишига асос бўлиб хизмат қилди. Барча мусулмон мамлакатларида “Қуръон”нинг шарҳловчилари томонидан шариат қонун-қоидалари, ахлоқий талабларини тарғиб этилиши кейинчалик мусулмон адабиётида ахлоқий- дидактик мазмундаги асарларнинг пайдо бўлишига туртки бўлди. Ислом барча мусулмон мамлакатларида бўлгани каби Хуросон ва Мовароуннаҳрда ҳам асосий дин ҳисобланади. Шунинг учун халқ ҳаётида Ислом таълимотида ифодаланган хулқ-одоб қоидалари моҳиятини чуқур ўрганиш асосида ёш авлодда маънавий-ахлоқий хислатларни тарбиялаш мақсадга мувофиқдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 8-9 бетлар 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 137-140-бетлар. 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 1993, 204 бет 4. www . ziyonet . uz

Похожие

Касбий педагогик фаолият, унинг тузилиши ва мазмуни

Кадрлар тайёрлаш миллий модели асосида ижтимоий фаол шахсни шакллантириш

Ислом. Ислом тарихини ўқитишнинг методолгик асослари

Педагогика фанининг предмети, мақсади ва вазифалари

Маънавият соҳаси ривожи