Ислом. Ислом тарихини ўқитишнинг методолгик асослари - Педагогиka - Рефераты

Ислом. Ислом тарихини ўқитишнинг методолгик асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

159 KB

Ислом. Ислом тарихини ўқитишнинг методолгик асослари Жоҳилия сўзи араб тилида жоҳиллик, билимсизлик, нодонлик маъноларини беради. Бу сўз Арабистоннинг исломдан олдинги даврига нисбатан ишлатилади. Чунки бу даврда араблар орасида ал-Васаниййа - кўпхудолик ҳукм суриб, улар яккахудолик эътиқодидан бехабар эдилар. Бундан ташқари халқ орасида қизларни тириклайин кўмиш, майхўрлик ва бошқа ахлоқий бузуқликлар кенг ёйилган эди. Ислом дини келганидан кейин бундай жоҳилона одатларга чек қўйилди ва ундан олдинги давр «жоҳилия даври» деб атала бошланди. Баъзи тадқиқотчилар жоҳилия даври юз эллик - икки юз йил давом этган деган фикрни билдирадилар. Бироқ ушбу даврнинг қанча муддат давом этганлигини аниқлаш жуда мушкул. Арабистон аҳолиси юртларининг жуғрофий жойлашуви жиҳатидан икки қисмга бўлинади: Ўтроқ араблар – Яман, Ҳадрамавт ва Уммон каби жанубдаги унумдор минтақаларда жойлашган бўлиб, уларни жануб араблари ҳам дейилади. Кўчманчи араблар – Нажд, Ҳижоз каби марказий ва шимолий ҳудудларнинг аҳолиси бўлиб, шимол араблари ҳам деб юритилади. Арабларда насаблар тарихи билан махсус шуғулланадиган тарихчилар бўлиб, улар арабларнинг келиб чиқишини Иброҳим пайғамбар ўғли Исмоил (а.с.)га олиб бориб боғлайдилар. Уларнинг Исмоил ҳақидаги ривоятлари Тавротда у ҳақда баён қилинган ривоятларга ўхшаб кетади. Арабистонда ҳар хил худоларнинг тимсоли – санамлар қачон пайдо бўлганлиги ҳақида муайян тарихий маълумотлар йўқ. Бироқ, баъзи тарихчиларнинг хабар беришларига қараганда, Арабистонга биринчи бўлиб санам келтирган ва унга ибодат қилишни тарқатган шахс Амр ибн Луҳай исмли киши эди. У Шомга тижорат мақсадида тез-тез сафар қилиб турар эди. Шомда эса ИСЛОМ ДИНИ ЖАҲОН ДИНИ БЎЛИБ, VII АСРДА АРАБИСТОН ЯРИМ ОРОЛИДА ПАЙДО БЎЛГАН. 172 МАМЛАКАТНИНГ 1, 3 МИЛЛИАРД АҲОЛИСИ ИСЛОМ ДИНИГА ЭЪТИҚОД ҚИЛАДИ ИСЛОМ ДИНИНИНГ АСОСЧИСИ – МУҲАММАД ИБН АБДУЛЛОҲ ИБН АБДУЛМУТАЛЛИБ ИБН ХОШИМ ИБН АБДУМАННОФ

бутпараслик, турли санамларга сиғиниш одатлари аввалроқ шаклланган эди. Арабистоннинг турли ерларида муайян санамларнинг қароргоҳи мавжуд бўлиб, улар зиёратгоҳлар сифатида маълум эди. Макка Арабистоннинг диний марказига айлангач, у ердаги Каъба санамлар тўпланган жойга айланиб қолди. Ислом арафасида араблар орасида бутпарастлик шунчалик авжида эдики, ҳатто ҳар хонадоннинг ўз санами бор эди, дейиш мумкин. Сафарга отланган киши бундай санамни қўли билан ишқаб, сўнг йўлга тушарди, сафардан қайтгач эса, биринчи навбатда у яна санамини силаб- сийпарди. Ибн ал-Калбийнинг араб кўпхудолигига бағишланган «Китоб ал-асном» асарида тилга олинган датлабки 5 санамнинг номи (Вадд, Сувоъ, Ёғус, Ёъуқ, Наср) Қуръонда ҳам зикр қилинган (Нуҳ, 22-23-оятлар). Уларнинг тасвири кўпчиликка маълум эди. Вадд – эркак киши, Сувоъ – аёл киши, Ёғус – шер, Ёъуқ - от ва Наср – бургут қиёфасида ифодаланар эди. Қуръонда зикр қилинган энг қадимги санамлар жумласига Манот, Аллот ва ‘Узза ҳам киради. Жоҳилия арабларининг тасаввурида бу уччала санам ҳам аёл худолар бўлган. Исломдан олдин Арабистоннинг кўп жойларида яҳудий жамоалари мавжуд бўлгани ҳақида маълумотлар кўп. Яҳудийлар билан бирга Арабистон ярим оролига яҳудий дини ҳам кириб келди. Арабистон яҳудийлари ҳақида, асосан, Қуръон, ҳадис, тафсир, Сира ва тарих китоблари хабар беради. Бу мавзуга аниқлик киритадиган ҳозирга қадар топилган ҳужжатларнинг энг қадимийси – Янги Бобил подшоҳи Набонидга (мил. ав. 555-539) тегишли хроникадир. Унда айтилишича, милоддан аввалги 552-542 йиллар Шимолий Арабистондаги Тейма шаҳрини ўзига пойтахт қилиб олган Набонид бу ердаги шаҳарларни ўзлаштириш мақсадида Бобилдан талайгина аҳолини кўчирган; улар орасида кўпчиликни яҳудийлар ташкил қилди. Маълумки, бундан олдинроқ (мил. ав. 586 й.) Навуходоносор II Қуддусни забт қилганида салкам 30 минг яҳудийни асир қилиб, Бобилга келтирган ва «Бобил асирлиги» 50 йил давом этган. Шундан сўнг ҳам баъзи яҳудийлар Фаластинга қайтмай Бобилда қолиб кетганлар. Арабистон ярим оролида яҳудийлик билан бир қаторда христианлик дини ҳам тарқалган эди. Христианлар бу ерда кенг тарғиботчилик ишларини олиб борар эдилар. Улар Арабистонга қачон кириб келганлиги номаълум. Тарихий манбаларда хабар берилишича, қул савдоси бу ерга христианларнинг кириб келишида асосий омиллардан бири бўлган. Византия вилоятлари ва Ўртаер денгизи оролларидан келтириладиган оқ танли эркак-аёл қуллар одатда уй ишлари ва хунармандчилик ишларига жалб қилинар эди. Шаҳар бойлари чиройли христиан қизларни ўзларига жорияликка олар, улар она бўлганларидан кейин озод қилар эдилар. Масалан, Маккадаги Бану Махзум уруғининг бойлари қўл остида юнонистонлик жориялар кўп бўлган. Ҳижоз шаҳарларига христианлар, асосан, Византиянинг вилотларига айланиб қолган Фаластин ва Шомдан кўчиб келганлар. Ислом вужудга келиши арафасида Думат ал-Жандал, Эйлат, Тийма шаҳарлари ва ҳатто Ясриб, Макка ва Тоифда ҳам талайгина фаластинлик ва суриялик христианлар бор эди. Жоҳилият жамиятида ўзларининг катта боболари Иброҳим алайҳиссалом динини сақлаб қолган бир жамоа кишилар ҳам мавжуд эди. Уларни ҳанифлар деб атар эдилар. Улар санамларга

сиғинмас эдилар, балки ягона худога ибодат қилар эдилар. Ҳанифлар очиқдан-очиқ бутпарастларни танқид қилар эдилар. Бу танқидлар, табиийки, зодагонларга ёқмас эди. Шунинг учун ҳам улар бир ерда муқим турмай, ўлка бўйлаб дайдиб юришга ва қаландарона ҳаёт кечиришга мажбур бўлдилар. Ушбу тоифа кишилардан Зайд ибн Амр, Варақа ибн Навфал, Убайдуллоҳ ибн Жаҳш ва Усмон ибн Ҳувайрис, Қусс ибн Сайидоларни келтириш мумкин. Имом ал-Бухорий ҳанифлардан Варақа ибн Навфал, Убайдуллоҳ ибн Жаҳш ва Усмон ибн Ҳувайрисларнинг кейинчалик христианликни қабул қилганликларини ривоят қилади. Макка атрофидаги Укоз савдо маркази ҳар йили бир марта жанг қилиниши тақиқланган ойларда очилар ва бу ерда шеърий анжуманлар, мушоиралар ўтказилар эди. Бу мусобақаларга ўша даврнинг йирик шоирларидан бўлган Нобиға аз-Зубёний ҳакамлик қилар эди. У ўзига теридан бир чодир қурдириб олган эди. Мусобақада томошабинларнинг таҳсинига сазовар бўлган энг яхши қасидалар олтин ҳарфлар билан ёзилиб, Каъба деворларига осиб қўйилар эди. Муҳаммад алайҳиссалом ислом динининг пайғамбари. Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ибн Абд ал- Мутталиб Арабистон тарихида “Ф ил воқеаси ” номи билан машҳур жангдан 50 кун кейин таваллуд топдилар. Мисрлик мунажжим Маҳмуд подшонинг аниқлашича, Пайғамбаримизнинг таваллуд топишлари милодий сананинг 571 йил 21 апрел кунига тўғри келади. Оталари Абдуллоҳ Муҳаммад алайҳиссалом туғилмасларидан олдин савдо иши билан Шомдан қайтаётиб Ясриб (Мадина)да вафот этдилар ва ўша ерга дафн этилдилар. Оналарининг исми Омина бинт Ваҳб бўлиб, Бану Зуҳра уруғидан эди. Пайғамбарнинг туғилишлари пайтида турли мўъжизалар рўй берди. Ушбу ҳодисалар ҳақида кўплаб тарихчилар ўзларининг асарларида ривоят қилганлар. Пайғамбар алайҳиссалом нинг оналари ҳомиладор бўлганида тушида «Сен бутун инсонларнинг улуғига ҳом и ладор бўлдинг, у дунёга келгач, исмини Муҳаммад қўйгин» деган овоз эшитди. Шунга кўра туғилган пайтларида боболари Муҳаммад «ғоят мақтовли» деб исм қўйдилар. Муҳаммад алайҳиссаломни биринчи бўлиб амакилари Абу Лаҳабнинг чўриси Сувайба исмли аёл эмизди. Арабларда бола соғлом ва зийрак бўлиб ўсиши учун саҳройи аёллардан сут-она топиб эмизиш одати бор эди. Ана шу одатга кўра, Бакри қабиласидан бир гуруҳ аёл гўдак излаб шаҳарга келади. Муҳаммад алайҳиссаломга сут-она бўлиш Абу Зуайбнинг қизи Ҳалимага насиб этди. Ҳалиманинг эри чорвадор Абу Кабша эди. Қурайш халқи пайғамбаримизни масхаралаб кулганда у кишини Абу Кабшага мансуб қилиб: «Бу Абу Кабшанинг ўғли нуқул осмондан гапиради», дейишарди. Расулуллоҳни 4 йилдан ортиқ вақт ичида эмизган Ҳалиманинг оиласига барака ёғилиб турди. «Ша ққ ас-садр» воқеаси ана шу даврда юз берди (Қуръони каримнинг 94-сураси). Бу воқеа «Шаққ ас-садр» деб ҳам номланади. Ривоят қилинишича, Расулуллоҳ Ҳалиманинг қўйларини яйловда боқиб юрганларида икки оппоқ кийимли киши келиб у кишининг кўкракларини ёришади- да, ичларидан бир нарсани олиб ташлаб, кесилган жойни тикиб қўйишади. Муҳаммад алайҳиссаломни икки оқ кийимли киши олиб кетишаётганини кўрган акалари ўз оналарига бу хабарни етказишганида биби Ҳалима воқеа содир бўлган жойга зудлик билан етиб келадилар. Бу вақтда кичкина Муҳаммад алайҳиссалом бир ҳолатда турган эдилар. Кейин уларга бўлган воқеани

ўз оғизлари билан гапириб берадилар. Шундан сўнг бировнинг фарзандига бирор шикаст етиб қолишидан қўрққан Ҳалима болани ўз оналарига топширади. Пайғамбар алайҳиссалом 5 ёшларида оналари Омина билан биргаликда Ясрибга оталари қабрини зиёрат қилиш учун борадилар. Бу сафардан қайтиб келаётганларида Абво деган жойда оналари вафот этди. Маккага оталарининг чўриси Умму Айман ҳамроҳлигида етиб келдилар. Шундан сўнг 8 ёшгача боболари Абдулмутталиб қўлида тарбияландилар. Боболари ёш Муҳаммадни жуда яхши кўрар эди. Шунинг учун ўзи хасталаниб, ўлим тўшагида ётган пайтда ўғиллари орасида энг саҳоватли ва меҳрибон бўлган Абу Толибни чақириб Муҳаммадни ўз қарамоғига олишни буюради ва вафот этгач амакилари Абу Толиб отасининг васиятига биноан Муҳаммад алайҳиссалом ни ўз қармоғига олди. Ё шлик чоғларида 2 марта Шомга, бир марта Яманга карвон билан сафарга чиққанлар. Биринчи марта 12 ёшларида, иккинчи марта 25 ёшларида Шомга, 17 ёшларида Яманга сафар қилдилар. Ё шлари 12 га етганда амакилари Шомга сафарга отланди. Энг яқин кишисидан айрилиб қолиш Муҳаммад алайҳиссалом га қаттиқ таъсир қилиб маъюсланиб қолдилар. Буни кўриб Абу Толиб болани бирга олиб кетишга жазм қилди. Шом йўлида жойлашган Бусро номли мавзеда карвон тўхтади. Яҳудийларнинг олимларидан Буҳайро исмли бир роҳиб узоқдан карвоннинг келишини кузатиб турар эди. Кўрдики, карвон билан бирга бир булут ҳам келаяпти. Карвон бир дарахт остига тўхтади. Булут ҳам ўша дарахт тепасига қўнди. Буҳайро дарҳол бир зиёфат тайёрлади. Абу Толибни шериклари билан ибодатхонага таклиф қилди. Муҳаммад алайҳиссалом аҳволларини билиб олиш учун бир неча савол сўради. Олган жавобларидан ҳайратланган Буҳайро Муҳаммад алайҳиссаломнинг икки кураклари ўртасидаги пайғамбарлик муҳри (хотам ан- нубувват)ни очиб кўрди. Шундан сўнг Абу Толибга Муҳаммад алайҳиссалом нинг порлоқ келажак эгаси эканлигини, бўлажак пайғамбар эканлигини башорат қилди ва уни эҳтиёт қилишни уқтирди. 25 ёшга тўлганларида Бану Асад уруғидан бўлган бой аёл Хадича бинт Хувайлид у кишидан ўзининг савдо карвони билан бирга Шомга сафар қилишни сўради. Бу савдодан катта фойда тушди. Муҳаммад алайҳиссалом нинг тўғрисўз, ҳалол, садоқат каби юксак инсоний фазилатларини кўрган Хадича ёшлари анча катта бўлишига қарамай, таомилга зид равишда унга совчи қўйди. А макилари Абу Толиб, Хадича томонидан амакиваччаси Варақа розилик бериб никоҳ ўқилди. Муҳаммад алайҳиссаломнинг шу хотинлари у кишининг етти фарзандларидан (Мориядан туғилган Иброҳимдан бошқа) 6 таси (Зайнаб, Умму Кулсум, Руқия, Фотима, Қосим, Абдулло)нинг онаси бўлган. 35 ёшга кирганларида маккаликлар Каъбани таъмир этишади. Уни қайта қуриш жараёнида муқаддас саналган «Ҳажар ал-асвад» (қора тош)ни ким ўрнига қўяди деган масалада тортишиб қоладилар. Шунда улардан бири - «эрталаб Сафо эшигидан ким биринчи кириб келса ўша бизга ҳакамлик қилсин» дейди. Эрталаб Сафо тарафидан Муҳаммад (а.с.) кириб келадилар. Уни кўрган оламон «Муҳаммад ал-Амин (ишончли Муҳаммад) келди» деб хурсанд бўлишади. У зот чопонларини ечиб, «қора тош»ни қўйиб, барча қабила бошлиқларини чопонни бараварига

кўтаришга буюрадилар ва ўзлари Қоратошни жойига қўядилар. Муҳаммад алайҳиссалом ўзларининг зукколиклари билан қабилалар ўртасида чиқиши мумкин бўлган низонинг олдини олдилар. Ислом сўзи арабча «Аллоҳга ўзини топшириш», «итоат этиш», «таслим бўлиш», «бўйсуниш» маъноларини беради. Исломнинг асосий манбаси бўлмиш Қуръони карим VII асрда нозил бўлган бўлса-да, Ислом таълимотига кўра, бу дин, ер юзида инсоният пайдо бўлибдики, бутун башариятга нозил қилинган. Муҳаммад алайҳиссалом аввалги пайғамбарлар ишини давом эттирган, улар динини қайта тиклаган, қиёмат олдидан юборилган охирги пайғамбар – Набий ва Расул деб тан олинади. Набий – араб тилидан таржимаси “хабарчи”, “хабар етказувчи” маъноларини беради. Пайғамбарлар орасида уларга Аллоҳ томонидан алоҳида китоб ва шариат нозил қилинмаган ва аввалги пайғамбарнинг китоб ва шариатини инсонларга тарғиб қилганлари набийлар деб аталади (Исмоил, Исҳоқ, Ё қуб, Закари ё каби). Расул – араб тилида элчи маъносини англатади. Аллоҳ томонидан алоҳида китоб ва шариат берилган пайғамбарлар расуллар даражасига эришган ҳисобланади. Масалан, Иброҳим, Мусо, Исо кабилар. Иброҳимга юзта саҳифа, Мусога Таврот ва Исога Инжил номли китоблар нозил қилинган бўлиб, бу билан бирга ўзларига хос шариат ҳам берилган. Муҳаммад алайҳиссалом ҳам китоб ва шариат берилган пайғамбарлардан бўлиб, унга Қуръони карим нозил қилинган ва унда махсус шариат берилган. Имон сўзининг луғавий маъноси ишонмоқ, тасдиқламоқ бўлиб, истилоҳда эса «Ла илаҳа иллаллоҳу Муҳаммадур расулуллоҳ» («Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ ва Муҳаммад унинг пайғамбари») ИСЛОМДА БЕЛГИЛАНГАН БЕШ ФАРЗ НАМОЗ РЎЗА ИМОН ЗАКОТҲАЖ

калимасини тил билан айтиб, дил билан тасдиқлаш демакдир. Имоннинг етти шарти бор: Аллоҳнинг борлиги ва бирлигига имон келтириш, яъни Аллоҳнинг барча исмлари ва сифатларига имон келтириш. Фаришталарнинг борлигига имон келтириш. Илоҳий китобларга имон келтириш. Пайғамбарларнинг ҳақлигига имон келтириш ва ҳоказо. Қуйидаги жадвалга қаранг: ИСЛОМ ДИНИДА БЕЛГИЛАНГАН ИМОННИНГ ЕТТИ ШАРТИ 1 Аллоҳнинг борлиги ва бирлигига имон келтириш 2 Фаришталарнинг борлигига имон келтириш 3 Илоҳий китобларга имон келтириш 4 Пайғамбарларнинг ҳақлигига имон келтириш 5 Охират кунига ишониш 6 Тақдирга эътиқод қилиш 7 Ўлимдан кейин қайта тирилиш муқаррарлигига ишониш Аллоҳ таоло инсонларга тўғри йўлни кўрсатиш учун пайғамбарлар юборган. Қуръонда 25 пайғамбарнинг номлари зикр этилган. Ҳадисларда пайғамбарларнинг умумий сони 124 минг эканлиги баён қилинган. Охират кунига ишониш. Дунёнинг ибтидоси бўлгани каби унинг интиҳоси ҳам бор. Ислом таълимотига кўра, бу дунё бир синов майдонидир. Бу дунёда қилинган савоб ишлар учун мукофот, гуноҳ ишлар учун жазо бериладиган охират ҳаёти мавжуд. Тақдирга - инсон бошига тушган яхшилик ва ёмонлик Аллоҳдан эканига эътиқод қилиш. Ўлимдан кейин қайта тирилиш. Ислом таълимотига кўра, қиёмат куни бўлганда барча инсонлар қабрларидан турадилар ва маҳшаргоҳ майдонига йиғиладилар. У ерда барча одамлар дунёдаги амалларига қараб мукофот (жаннат) ёки жазо (дўзах)га маҳкум этиладилар. Қуръони к арим. Қ уръони к арим – Аллоҳ таоло тарафидан 23 мобайнида Пайғамбар Муҳаммад алайҳиссалом га оят-оят, сура-сура тарзида нозил қилинган илоҳий китобдир. Бу китоб Ислом динининг муқаддас манбаси ҳисобланади. 1. Макка даври (610 - 615 й й. ). Бу даврда юксак адабий ижод намуналари б ў лган сажъ жанридаги суралар ўқ илган. Европа олимлари уларга «Назмий суралар» деб ном берганлар. 2. Макка даври (616 - 619 й й. ) . Му ҳ аммад (с.а.в.) ва уларнинг издошлари доимий таъ қ иб остида яшаган ва к ў пчилик Ҳ абашистонга кетган му ҳ итда ўқ илган. Бу сураларда А лло ҳ нинг «Ра ҳ мон» сифатида к ў п тилга олинганлиги сабабли Европа олимлари уларни «Ра ҳ мон суралари» деб атаганлар. 3. Макка даври (610 йил бошларидан 622 йил сентябригача). Бу даврда ҳ ам Му ҳ аммад (с.а.в.) ва унинг издошлари таъ қ иб остида яшаганлар, махфий равишда, к ў пинча ша ҳ ардан таш қ арида ибодатга т ў планганлар. Бу давр сураларида исломнинг а қ оид таълимотига кенг ў рин берилгани сабабли, европалик олимлар буларга

«Қуръон» - арабча «қара’а» (ўқимоқ) феълидан олинган. Қуръон суралардан иборат. Сура Қуръондан бир бўлак бўлиб, энг ками учта ёки ундан ортиқ оятларни ўз ичига олади. Қуръонда жами 114 та сура мавжуд. Оятлар сони эса, Қуръон ма тн ларини тақсимлашнинг турли йўлларига кўра, 6204 та, 6232 та, ҳатто , 6666 тагача белгиланган. Бу ҳар хиллик Қуръон нусхаларининг бир-биридан фарқли эканлигини эмас, балки ундаги оятларнинг турлича тақсимланганлигини билдиради. Исломшунослик ва Қуръоншунослик хулосалари асосида сураларнинг хронологик тартибини қуйидаги шаклда тасаввур қилиш мумкин: 1. Макка даври (610-615 йиллар). Бу даврда юксак адабий ижод намуналари бўлган сажъ жанридаги суралар ўқилган. Европа олимлари уларга «Назмий суралар» деб ном берганлар. 2. Макка даври (616-619 йиллар), Муҳаммад алайҳиссалом ва уларнинг издошлари доимий таъқиб остида яшаган ва кўпчилик Ҳабашистонга кўчиб кетган муҳитда ўқилган. Бу сураларда Оллоҳнинг «Раҳмон» сифатида кўп тилга олинганлиги сабабли Европа олимлари уларни «Раҳмон суралари» деб атаганлар. 3. Макка даври (610 йил бошларидан 622 йил сентябригача). Бу даврда ҳам Муҳаммад алайҳиссалом ва унинг издошлари таъқиб остида яшаганлар, махфий равишда, кўпинча шаҳардан ташқарида ибодатга тўпланганлар. Бу давр сураларида исломнинг ақоид таълимотига кенг ўрин берилганлиги сабабли, европалик олимлар буларга «Пайғамбарлик суралари» деб ном берганлар. Тарихий воқеалар аниқроқ кўзда тутилган ҳолда Мадинада туширилган 24 та суранинг нозил бўлиш даврини беш босқичга ажратиш маъқулроқдир: I давр (622 йил октябрдан 624 йил гача). Муҳаммад алайҳиссалом Мадинага кўчиб келганидан маккаликлар билан биринчи йирик тўқнашув - Бадр жангигача ўқилган 4 сура бу даврга киради. II давр (624 йил мартидан 625 йил мартигача). Бадр жангидан кейин Уҳуд жангигача ўтган бир йил ичида ўқилган 3 сурани ўз ичига олади. III давр (625 йил мартида - 627 йил мартигача). Уҳуд жангидаги мағлубиятидан кейин Хандақ жангигача ўтган икки йил ичида 5 та сура ўқилган. IV давр (627 йил апрелидан 630 йил январигача). Хандақ жангидан сўнг Макканинг олинишигача ўтган салкам уч йил ичида ўқилган 8 сура шу даврга киради. V давр (630 йил февралидан 632 йил майигача). Макка олинганидан кейин Муҳаммад алайҳиссалом пайғамбарнинг вафотигача ўтган икки йилдан ортиқроқ давр ичида ўқилган 4та сура шу даврга киради. Қ уръон суралардан иборат. Сура қ уръондан бир б ў лак б ў либ, энг ками учта ёки ундан орти қ оятларни ў з ичига олади. Қ уръонда жами 114 та сура мавжуд. Оятлар сони эса, қ уръон ма т нларини та қ симлашнинг турли й ў лларига к ў ра, 6204 та, 623 6 та, ҳ атто 6666 тагача

Муҳаммад алайҳиссалом ҳаётлик чоғларида яна ваҳй тушиб қолар деган умидда Қуръон жамланиб, китоб ҳолига келтирилмаган эди. Пайғамбар вафотларидан кейин Қуръон кишиларнинг хотирасида ва ёзган нарсаларида сақланиб қолди. Пайғамбардан сўнг мусулмонларга Абу Бакр (572- 634) бошлиқ этиб сайланди. Унинг халифалик даврида (632- 634) муъминлар ва муртад(диндан қайтган)лар ўртасида шиддатли жанглар бўлиб ўтди. Ушбу жангларда Қуръонни тўлиқ ёд олган қорилар кўплаб шаҳид бўлдилар. Шунда Умар ибн ал-Хаттоб (585-644) Абу Бакрга «барча қорилар шу зайлда ўлиб кетаверса , Қуръон нуқсонли бўлиб қолиши мумкин, шу сабабли уни жамлаб китоб ҳолига келтириш зарур» деган маслаҳатини беради. Аввалига Абу Бакр иккиланиб туради, чунки бу иш Пайғамбар ҳаётлик пайтларида қилинмаган эди. Кейинроқ Абу Бакр ҳам Қуръонни китоб шаклига келтириб қўйиш зарурлигини англаб етди ва Зайд ибн Собит исмли саҳобани чақириб бу ишни унга топширади. Чунки, Зайд Пайғамбар алайҳиссалом билан жуда кўп бирга бўлган, Қуръонни жуда ҳам яхши ёд олган ва Расулуллоҳ ҳузурларида ёзган.Шундай қилиб, Зайд ва Умар машаққатли уринишлардан кейин Қуръонни кийик терисидан бўлган саҳифаларга ёзиб чиқдилар ва боғлаб Абу Бакрнинг уйида сақлаб қўйдилар. Бу «суҳуф» - саҳифалар деб номланди. Абу Бакр оламдан ўтгандан кейин саҳифалар Умар ибн ал-Хаттоб уйига, у оламдан ўтгандан сўнг, унинг қизи - Пайғамбар алайҳиссалом аёллари Ҳафсада қолди. Вақт ўтиши билан кўплаб халқлар мусулмонликни қабул қилиши натижасида мусулмонларнинг сони кўпая борди. Турли тиллар ва шевалар ўртасида мавжуд фарқларга кўра Қуръонни қандай ўқиш кераклиги борасида ихтилофлар чиқа бошлади. Бу ҳолатни кўрган ўша вақтда халифалик қилган Усмон ибн Аффон (644-656) Ҳафса бинти Умардан Абу Бакр ва Умар давридаги суҳуфларни сўраб олиб олтита нусха кўчиришга буйруқ беради. ПАЙҒАМБАР МУҲАММАД АЛАЙҲИС-САЛОМ ВАФОТ ЭТГАНЛАРИДАН КЕЙИН ҲУКМРОНЛИК ҚИЛГАН ХАЛИФАЛАР 1 АБУ БАКР СИДДИҚ (623-634) 2 УМАР ИБН АЛ ХАТТОБ (634-644) 3 УСМОН ИБН АФФОН (644-656) 4 АЛИ ИБН АБУ ТОЛИБ (656-661) Қуръон суралари икки қисмга бўлинади: 1)“Макка суралари” – ҳижратдан олдин нозил бўлган (610 - 622 йй. 90 та сура). 2)“Мадина суралари” – ҳижратдан кейин нозил

Халифа Усмон ибн Аффон топшириғига биноан Зайд ибн Собит барча Қуръон сураларини йиғиб, таққослаб чиқиб қайтадан Қуръон матнини жамлаган. Қуръоннинг биринчи расмий нусхаси 651 йил тақдим этилди. У асл нусха ҳисобланиб яна учта, баъзи манбаларга кўра еттита нусха кўчиртирилиб, йирик шаҳарлардан - Басра, Дамашқ, Куфага жўнатилади. «Имон» деб номланган асл нусха эса Мадинада, халифа Усмон ҳузурида қолди. Кўчирилган нусхалар «Мусҳафи Усмон» деб аталди. Араб тарихчиларининг хабар беришларича, халифа Усмон Қуръонни мутоала қилиб ўтирганларида ўлдирилган. У кишининг қони Қуръонга тўкилган. Шу туфайли ҳам Усмон Қуръони асл нусхалиги ва халифа қони тўкилганлиги билан мусулмон дунёсида муқаддас китоб ҳисобланиб, алоҳида эътиборга сазовордир. Биздаги, яъни Тошкент шаҳридаги Усмон Қуръонида ҳам қон излари бўлиб, шу нусха халифа Усмонга тегишли деган фикрлар мавжуд. Усмон Қуръони руслар Ўрта Осиёни босиб олгунча Самарқандда, Хожа Аҳрор мадрасасида сақланар эди. Қуръонинг Самарқандга келтирилиши ҳақида ҳам халқ ўртасида ҳар хил ривоятлар мавжуд. Улардан бирида муқаддас китобни Абу Бакр ал-Қаффол аш-Шоший (976 йили вафот этган, Тошкентда дафн қилинган) Бағдоддан олиб келган деб ҳикоя қилинади. Авлодлар оша Абу Бакр Қаффол Шоший меросхўрларидан Хожа Аҳрор қўлига ўтган ва у китобни ўзи қурдирган Қ уръон сураларининг нозил б ў лиш хронологи яси Макка даври Мадина даври 1. 610-615 йиллар Сажь жанридаги суралар 1. 622-624 йиллар, 4 та сура (2, 98, 64, 62) 2. 616-619 йиллар Ра ҳ мон суралари 2. 624-625 йиллар, 3 та сура (8, 47, 3) 3. 620-622 йиллар а қ оид ёки «Пай ғ амбарлик суралари» 3. 625-627 йиллар, 5 та сура (61, 57, 4, 65, 59) 4. 627-630 йиллар, 8 та сура (33, 24, 63, 58, 22, 48, 66, 60) 5. 630-632 йиллар, 4 та сура (110, 49,9,5) Жами: 28 та сураЖами: 86 та сура

мадрасага қўйдирган. Иккинчи бир ривоятда эса Хожа Аҳрор муридларидан бири Маккадан ҳаж қилиб қайтаётганида Истамбулга киради ва бориб Султонни оғир хасталикдан даволайди. Султон миннатдорчилик билдириб, унга Қуръонни тортиқ қилади. Бизнинг ва арабшунос олимларнинг фикрича, бу Қуръон соҳибқирон Амир Темур томонидан Басрадан кўплаб қўлёзма китоблар ва бошқа ўлжалар билан бирга Самарқандга келтирилган ва машҳур Темур кутубхонасига қўйилган. Темурийлар давридаги ўзаро келишмовчиликларда Темур кутубхонаси ёндириб юборилган. Тасодифан шу нусха омон қолган. Қуръонни чуқур илмий тафтиш этган Санкт-Петербурглик шарқшунос олим А.В.Шебунин фикрича, Қуръон Басрадан Соҳибқирон Темур томонидан Самарқандга келтирилган. Чунки, Шебунин Париж, Берлин ва Маккадаги бошқа нусхаларига солиштириб, биздаги Қуръоннинг Басра нусхаси эканлигини исботлаб берди. 400 йил давомида бу муқаддас китоб Самарқандда сақланади. Минг афсуслар бўлсинким, 1868 йилда рус аскарларининг Самарқандга бостириб кириши билан халқимизнинг моддий, маънавий бойликларига тажовуз бошланди. Албатта бу тажовуздан муқаддас ҳисобланган қабр тошлари, мақбара ичидаги ёдгорликлар ҳам, мусулмонлар диний эътиқодининг шоҳона мулки Усмон Мусҳафи ҳам четда қолмади. Мусулмонлар Қуръонини тезликда яширинча равишда Бухорога жўнатмоқчи бўладилар. Бироқ бу хабар Зарафшон ўлкасининг бошлиғи, генерал Абрамов қулоғига етиб,«фан учун бундай нодир, бебаҳо, қадимий ёдгорликни қўлдан чиқармаслик учун ҳамма чора кўрилсин» деб полковник Серовга буйруқ беради. Серов Қуръонни генерал Абрамовга келтиради. Абрамов эса уни зудлик билан Туркистон генерал- губернатори К.Н.Кауфманга етказади. У ўз навбатида зудлик билан 1869 йил 24 октябрда Петербургга – Император кутубхонасига алоҳида кузатувчилар билан юборади. Октябрь тўнтаришидан сўнг Бутунроссия мусулмонлар жамияти номидан Усмон Тўқумбоев Оят (араб. илоҳий белги, мўъжиза) – Қуръон сураларининг бандлари. Оят Аллоҳнинг ўз элчиси Муҳаммад (с.а.в.)га ваҳий қилиб, бандаларга қўлланма сифатида юборган мўъжизаси. Энг қисқа оятлар “Тоҳо” ва “Ёсин”. Энг узун оят “Бақара” сурасининг 282- ояти. Сура (араб. тизма, қатор, қўрғон,манзил ва шараф маъносида) – Мадина суралари нозил бўлишининг беш даври: I давр (622 й . октябрдан 624 й . гача). Му ҳ аммад (с.а.в.) Мадинага к ў чиб келганидан маккаликлар билан биринчи йирик т ўқ нашув - - Бадр жангигача 4 та сура . II давр (624 й . мартидан 625 й . мартигача). Бадр жангидан кейин У ҳ уд жангигача ў тган бир йил ичида 3 та сура . III давр (625 й . мартида н - 627 й . мартигача). У ҳ уд жангидаги ма ғ лубиятидан кейин Ханда қ жангигача 5 та сура. IV давр (627 й . апрелидан 630 й . январигача). Ханда қ жангидан с ў нг Макканинг олинишигача 8

РСФСР Халк Комиссарлари Советига мурожаат қилиб, муқаддас Усмон Қуръони ўз эгаларига, яъни мусулмонларнинг Ўлка съездига топширилишини талаб қилади. РСФСР ХКС томонидан мусулмонларнинг талаби қондирилиб, Қуръон мусулмонлар ихтиёрига берилади. 1917 йил 29 декабрь куни Петербургдаги подшо кутубхонасининг «нодир қўлёзмалар» бўлимидан олиниб, Бутунроссия мусулмонлар жамияти раиси У.Тўқумбоев жавобгарлиги остида Уфа шаҳрига жўнатилади. Қуръон 1923 йилгача Уфада сақланади. 1923 йил 23 июлда Бутуниттифоқ Марказий Ижроқўми Усмон Қуръонини Туркистонга қайтаришга қарор қилади. Муқаддас ёдгорликни Уфадан Тошкентга махсус комиссия кузатувида олиб келинади. 1923 йил 18 августда Тошкентдан Сирдарё диний идорасига қарашли Хожа Аҳрор жомеъ масжидига топширилади. Муқаддас ёдгорликни ўз элига келтириш учун Уфа шаҳрига махсус комиссия юборилди. Комиссия таркибида Султонхўжа Қосимхўжаев шарқшунос олим, профессор А.З.Шмидт ва дин пешволаридан 3 вакил бор эди. Комиссия махсус вагонда, қуролли кучлар қуршовида, Қуръонни Тошкентга келтирдилар. Шундан кейин Қуръон 1923 йил 18 августда Сирдарё диний идорасига қарашли Хожа Аҳрор жума мачитига топширилади. Лекин кўп ўтмай Қуръонни эски шаҳар музейига келтирадилар ва у махсус пўлат сандиқда сақлана бошланади. Эски шаҳар музейи Биринчи ўзбек музейига айлантирилди. Музей 1926 йилнинг 1 январидан очилди. 1926 йилнинг фақат бир ойи ичида музейни 4000 киши келиб кўрган. Ҳозирги кунда ушбу Мусҳаф Тошкентдаги Ҳазрати Имом мажмуасидаги Мўйи Муборак мадрасасида сақланади. Қуръонга Шарқнинг жуда кўплаб олимлари томонидан турли тафсир (шарҳ, изоҳ)лар ёзилган. Қуръон ХII асрдан бошлаб Европа халқлари тилларига, жумладан, лотин тилига таржима қилина бошлаган. ХVIII аср бошларида Европа халқлари тилларидан, XIX аср ўрталарида арабча асл нусхасидан рус тилига таржима қилинган. Г.С.Саблуковнинг арабчадан дастлабки таржимаси Қозонда 3 марта (1878, 1894, 1907) нашр қилинган. Академик И.Ю.Крачковский томонидан амалга оширилган Қуръоннинг илмий изоҳлари билан рус тилидаги адекват (сўзма-сўз) таржимаси машҳурдир. Бу таржима унинг вафотидан кейин (1962) ва 1986 йилларда нашр этилган. Мамлакатимиз мустақил бўлганидан сўнг ўзбек тилига давлат мақоми берилди. Давлат иш қоғозлари, кўплаб дарслик ва қўлланмалар ўзбек тилида ёзила бошланди. Шу қатори Қуръони каримни ҳам ўзбек тилига таржима қилишга киришилди. Ўзбекистон мусулмонлари идораси вакиллари Қуръоннинг ўзбек тилидаги таржимасини нашр этиш учун бир қанча таржималар билан танишиб чиқиб, Алоуддин Мансур таржимасини танладилар. Қуръонга ўзбек тилида тафсир ёзиш ишлари шу билан тўхтаб қолмади. 2001 йилда таниқли олим Абдулазиз Мансур томонидан Қуръони карим маъноларининг изоҳли таржимаси тайёрланди. Исломнинг илк давридан то шу кунга қадар Қуръони каримга турли тилларда, ҳар хил йўналишларда (ақида, фиқҳ, тасаввуф, тарих, грамматика ва ҳ.к.) минглаб тафсирлар битилган. Бироқ, ушбу тафсирлар Қуръоннинг мазмунини тўла қамраб олган деб айтиш мумкин эмас.

Бинобарин, вақт ўтиши билан Қуръоннинг янгидан-янги маънолари кашф этила боради. Бу билан бирга янги тафсирлар майдонга келаверади. Ҳадиси шариф. Ҳадис – Муҳаммад алайҳиссаломнинг айтган сўзлари, қилган ишлари, тақрирлари (кўриб қайтармаган ишлари) ёки у кишига берилган сифатларни ўзида мужассам қилган хабар ва ривоятлардир. «Ҳадис» сўзининг луғавий– сўз; хабар; ҳикоя; янги каби маънолари бўлиб, истелоҳда эса – «ал-ҳадис ан-Набавий» яъни, Пайғамбар сўзларидир. Ҳадислар Қуръондан кейинги асосий манба ҳисобланади. Ҳадислар икки қисмдан: айнан хабар берувчи матн ва уни ривоят қилган ровийлар занжири – исноддан иборат. Ҳадис икки хилдир: - ㄴ ал-ҳадис ал-қудсий (бу каби ҳадисда, маъно Аллоҳдан, лафз эса Пайғамбардан бўлади); - ㄴ ал-ҳадис ан-набавий (бунда эса, маъно ҳам лафз ҳам Пайғамбарникидир). Ҳадислар илк даврда фақат оғзаки равишда авлоддан-авлодга узатилар эди. Ёзма равишда ҳадисларни тўпламаслик ҳақидаги Пайғамбарнинг кўрсатмалари асосан илк ислом даврига тааллуқли эди. Пайғамбар а.с. ўз сўзларини ёзиб олишдан саҳобаларни қайтаришларига сабаб ҳадисларнинг Қуръон оятларига аралашиб кетмаслиги учун эди. Чунки ваҳй нозил бўлиб турган пайтда баъзи кишилар Қуръон оятларини ёзиб борар эдилар. Бошқа ҳадисда эса Пайғамбар а.с.: «Бу оғиздан – дея ўз оғизларига ишора қилдилар – фақатгина ҳақ сўз чиқади» – деб, ўз сўзларини ёзиб олишга буюрганликлари ҳақида ривоят қилинган. Абу Довуд ўзининг «Сунан» асарида икки ҳадисни кетма-кет келтиради – улардан бирида Пайғамбар ўз сўзларини ёзиб олишдан қайтарган бўлсалар, иккинчисида унга буюрадилар. Кейинчалик эса бу ёзувлар катта тўпламларга асос бўлди. Шундай илк тўпламлардан бири Мадинадаги ‘Урва ибн аз-Зубайрга (в. 94/712 ёки 99/717 й.) ва иккинчиси Сурияга кўчиб кетган Муҳаммад ибн Муслим аз-Зуҳрийга (в. 124/741 й.) тегишли. Ҳадис кўпинча сунна сўзи билан ҳам ёнма-ён келади. Сунна сўзининг луғавий маъноси – одат, тариқа – йўл бўлиб, Исломдаги истелоҳий маъноси – Пайғамбар одатлари, тутган йўллари, тақрир (кўриб қайтармаган) ва буюрган ишларига нисбатан ишлатилади. Бундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, ҳадисларнинг замирида сунна ётади. Ислом таълимотида эътиқoд мезонларини белгилаш ва фиқҳий масалаларни ҳал этишда Қуръондан кейин суннага асосланилади. III-IX аср асосан мавжуд ҳадис тўпламлари қайта ишлаган ҳолда уларни боблар бўйича тасниф қилиб, мусаннафлар ёзиш даври бўлди. Бу эса ҳадислардан фойдаланиш учун анча қулай бўлди. Ислом оламида шундай мусаннафлардан олтитаси алоҳида эътиборга молик саналади. Улар – энг катта обрўга эга бўлган Имом ал-Бухорий ва Имом Муслимнинг (в. 261/875) «ал-Жомиъ ас- Саҳиҳ» тўпламлари, ундан кейинги энг муҳим асарлар – Абу Довуд, ат-Термизий (в. 279/892 й.), ан-Насо’ий (в. 303/915 й.) ва Ибн Можжанинг (в. 273/886) «ас-Сунан» асарларидир. «ал-Жомиъ ас- Саҳиҳ» китоблари ўз ичига биографик маълумотлар, Қуръон оятларига тафсирлар, диний қонун- қоидалар, ижтимоий ва шахсий ахлоқ мезонларини ҳам қамраб олди. «ал-Жомиъ ас-Саҳиҳ»нинг ишончлилик даражаси бошқа тўпламлардан кўра анча юқори ҳисобланади.

Яна бу муҳаддислар қаторида ‘Абдуллоҳ ибн ‘Абд ар-Раҳмон ад-Доримий Самарқандийни (181/798-255/869) ҳам айтиб ўтиш лозим. У олим Самарқандда яшаб, ижод этган бўлиб, ҳадис илмини ривожлантиришга ўзининг катта ҳиссасини қўшган. Имом Доримий «Сунан ад-Доримий» асари муаллифидир. Ҳадислар орасида Пайғамбар номидан айтилган тўқима сўзлар кўп учрайди. Уларда Арабистондан узоқдаги фатҳ қилиниши лозим бўлган ва ҳатто Пайғамбар даврида ҳали асос солинмаган шаҳарлар ҳақида сўз боради. Илк ислом даврида вужудга келган хорижий, муржи ’ ий, қадарий, жаҳмий каби оқим ва гуруҳлар ҳақида гапирилади. Умавийлар (661-750) ва Аббосийларнинг (749-1258) бенуқсон халифаликлари зикр қилинади. Бундай ҳадисларни Пайғамбардан келган деб қабул қилиш жуда қийин. Турли кишиларнинг ҳадис тўқишга бўлган уринишлари ҳадисларнинг нақадар катта аҳамиятга эга бўлганлигини кўрсатади. Шунинг учун ҳам ихтирога уста кишилар ўз ғояларини тарғиб этиш мақсадида ундан унумли фойдаландилар. XI - XII асрларга келиб Мовароуннаҳрда ҳадис соҳасида анча олға силжишлар бўлди. Бу даврда яшаган олимлар фақатгина маълум бир чегараланган доира ижод қилиш билан кифояланмай, балки имкон қадар илмнинг кўпроқ қирраларига эга бўлишга интилганлар. Шунга кўра бирор-бир олим масалан, фақатгина муфассир ёки фақиҳнинг ўзи эмас, балки бир вақтнинг ўзида муҳаддис ҳам бўлган. Чунки бу даврда, юқорида айтиб ўтилгандек, диний ихтилофлар кучайган эди. Шунга кўра уламолар бу ихтилофларни олдини олиш, бартараф этиш учун ҳар тарафлама кучли билимга эга бўлишлари лозим эди. Ҳадис соҳасида кейинчалик компилятив (кўчирма) ишлар ҳам амалга оширилди. Улар мазкур олти тўплам даражасига кўтарилмасада, асосий манба сифатида фойдаланиларди. Улардан ад-Доримий, ад-Дорақутний ва ал-Байҳақийларнинг асарларини зикр этиш мумкин. Ҳадис китобларига шарҳлар ёзилди.. Худди шу ўринда ҳадис илми тараққиётида аёлларнинг алоҳида таъкидлаш лозим. Ҳадисларни ривоят қилган ровийлар ҳақида хабар берувчи илм илм ар-рижол (кишилар ҳақидаги илм) деб аталсада, бу соҳада зикр этилган ҳадис ривоятчилари орасида кўплаб аёллар учрайди. Ҳадисларни танқидий ўрганиш бўйича тез орада олти тўпламда учраган бир қатор махсус терминлар гуруҳи вужудга келди. Имом ат-Термизий бу соҳада салмоқли ишни амалга оширди. У фақатгина ҳадисларни тўплаш билангина чекланиб қолмасдан, уларни таҳлилига ҳам алоҳида бўлим ажратди. Имом ат-Термизий биринчилардан бўлиб ҳадисларни саҳиҳ, ҳасан ва заиф гуруҳларга ажратган олимдир. Вақт ўтиши билан ҳадис илмидаги терминлар тараққий этиб борди ва бу соҳада умумий қабул қилинган шаклга келди. Ҳадислар саҳиҳ (соғлом), ҳасан (яхши), та‘иф (заиф) ва сақим (касал) турларга ажратилди. Саҳиҳ ҳадислар даражалари бўйича етти хилга бўлинди:

1) Имом Бухорий ва Муслим келтирган; 2) фақат Имом Бухорий келтирган; 3) фақат Имом Муслим келтирган; 4) иккала муҳаддис ҳам келтирмаган, балки уларнинг шурутлари (шартлари) бўйича ривоят қилинган; 5) Имом Бухорий шурутлари бўйича ривоят қилинган; 6) Имом Муслим шурутлари бўйича ривоят қилинган; 7) бошқа уламолар томонидан тасдиқланган ҳадислар. Қуйидаги иснодга тегишли техник терминлар барча уламолар томонидан бир хилда талқин қилинмасада, барқарор истилоҳга айланиб қолди. Уларни ўрганиш қулай бўлиши учун уларни беш гуруҳга бўлиб кўрсатиш мумкин. 1. Ровийларнинг сонига кўра: мутавотир, машҳур, мустафит, ‘ азиз, ғариб, фард, шозз, оҳод; 2. Исноднинг табиатига кўра: муттасил марфу‘, муттасил мавқуф, муснад, мақту‘, мунқати‘, мунфасил, му‘аллақ, мурсал, му‘аллал ёки ма‘лул; 3. Матн ёки исноднинг асосий хусусиятларига кўра: зийодот ас-аиқот, му‘ан‘ан, мусалсал, мудаллас, мубҳам, мақлуб, мудраж, мутиариб, иснод ‘оли; 4. Ҳадисларнинг қабул қилишга яроқлилигига кўра: ма‘руф , мункар , мажҳул , мақбул , маҳфуз; 5. Ҳадисларнинг инкор этилишига кўра: мункар , мардуд , матрук , матруҳ турларга бўлинади. Ҳадисларни ўрганиш фани «Улум ал-ҳадис» («Ҳадис илмлари») деб аталади. Бу соҳада кўплаб асарлар яратилди. Улар орасида энг аввалги даврда ёзилган бошқаларига нисбатан ҳар томонлама мукаммал ҳисобланган асар Абу Муҳаммад ар-Ромаҳурмузийнинг (в. 360/971 й.) етти жилдли «ал- Муҳаддис ал-фосил байн ар-рови ва-л-вўи» китобидир. Ундан кейинги ўринда Ал-Ҳоким ан-Нисобурийнинг «Ма ‘ рифат ‘ улум ал-ҳадис», Ибн ас- Салоҳнинг « ‘ Улум ал-ҳадис» номли асарлари туради. Бу фан ҳадислар ва ровийлар таснифи, саҳоба ва тоби ‘ ийларни билиш, ҳадисларни ривоят қилиш, ёзиб олиш, улардаги хатоликларни тўғрилаш, иснодда келган биринчидан тортиб охирги ровийгача яшаган йилларини ўрганишдан иборат жуда катта билимлар мажмуасини ўз ичига олади. Мустақилликдан кейин Ватанимизнинг илмий, маданий, маънавий ва диний тарихини чуқур тадқиқ этишга кенг йўл очилганидан сўнг мамлакатимизда ҳадисларни ўрганиш бўйича талайгина ишлар амалга оширилди. «Ахлоқ-одобга оид ҳадис намуналари», «ал-Адаб ал-муфрад»,

«Минг бир ҳадис», IV жилддан иборат «Ҳадис» номли «ал-Жоми‘ ас-саҳиҳ»нинг таржимаси ҳадис тўпламлари сифатида нашр этилди. Юртимиз тадқиқотчи-олимлари томонидан Имом ал-Бухорий, Имом ат-Термизий, Имом Муслим каби бир қатор муҳадд ис лар ҳаёти, илмий фаолиятларини ёритиб бериш йўлида илмий изланишлар олиб борилмоқда. Республика Вазирлар Маҳкамасининг буюк муҳаддис Имом ал-Бухорий илмий-диний меросининг халқимиз маънавий руҳий ҳаётидаги беқиёс ўрнини ҳисобга олиб, жамиятнинг баркамол кишиларини тарбиялашда ундан оқилона фойдаланишга шарт-шароит яратиш мақсадида 1997 йил 29 апрелида «1998 йилда Имом ал-Бухорий таваллудининг ҳижрий қамарий тақвим бўйича 1225 йиллигини мамлакатимизда кенг нишонланиши ҳақида» қарор қабул қилди. Бу қарор асосида буюк муҳаддис юбилей тўйи бутун мамлакатимиз миқёсида нишонланди. Тасаввуф (сўфийлик) - мусулмонларни ҳалолликка, покликка, тенгликка, инсон қадр-қимматини ерга урмасликка чорловчи, ҳар кимни ўзининг ҳалол меҳнати билан яшашга, ўзгаларнинг кучидан фойдаланмасликка даъват этувчи таълимот. Тасаввуф ўрта асрлар мусулмон Шарқида кенг тарқалади. Бу таълимот дастлаб VIII аср ўрталарида Ироқда юзага келган. Тасаввуф таълимоти асосида инсон фаолияти ва унинг камолоти ётади. Туркистон ва Мовароуннаҳрнинг турли ўлкаларида тасаввуфнинг турли тариқатлари пайдо бўлади. Туркистонда Х II асрда Яссавия, Х II аср охирида Хоразмда Кубравия, Х IV асрда Бухорода Нақшбандия ва бошқалар вужудга келади. Мовароуннаҳрда кенг ёйилган тасаввуф Яссавия тариқати бўлиб, унга Аҳмад Яссавий асос солади. Тариқатнинг асослари Яссавийнинг машҳур “Ҳикмат” асарида баён этилади. Аҳмад Яссавийнинг фикрича, шариатсиз тариқат, тариқатсиз маърифат, маърифатсиз ҳақиқат бўла олмайди. Уларнинг ҳар бири иккинчисини тўлдиради ва такомиллаштиради. Яссавий тариқатининг асосида камолотга узлат ва таркидунёчилик орқали етишиш ғояси олға сурилади. Унга фақат бу дунё роҳати ва фароғатидан воз кечиб, узлатда тоат ва ибодат йўлида заҳмат чекиб, машаққатли меҳнат қила олган кишигина етиб боради. Хуллас, Яссавий тариқатида машаққатли меҳнат ва азият шариат йўлида бўлмоғи ҳамда таркидунёчилик тарғиб этилса-да, инсон зоти шариф даражасида улуғланади. Инсоннинг ҳар қандай мол-дунёдан ва давлатдан устун туриши таъкидланади.

Тасаввуф таълимотининг буюк сиймоларидан яна бири Нажмиддин Кубро (1145-1221) эди. У Хоразмда "Кубравия" тариқатига асос солади. Яссавий тариқатидан фарқли ўлароқ, Кубравия тариқати таркидунёчиликни рад этади. Камолот йўлида олиб бориладиган машаққатли меҳнат жараёнида бу дунё ноз-неъматларидан баҳраманд бўлишнинг жоизлиги ғояси илгари сурилади. Кубравия тариқатида халққа ва Ватанга бўлган муҳаббат ниҳоятда кучли бўлиб, ҳар қандай оғир дамларда ҳам омма билан бирга бўлиш, Ватанни мудофаа қилиш ва унинг муцақиллиги учун курашга даъват этилади. Тасаввуф Х IV асрда нақшбандия тариқатида янада ривож топади. Унга Баҳоуддин Нақшбанд асос солади. У 1318 йилда Бухоро яқинида Қасри Ҳиндувон қишлоғида матоларга нақш босувчи ҳунарманд оиласида дунёга келади. Ёшлигида ўқиш ва таълим олиш билан бир қаторда кимхоб матога гул босишни пухта ўрганиб, ота касби наққошликни эгаллаган. Хожа Баҳоуддин "Ҳаётнома" ва "Далил ал-ошиқин" номли асарлар ёзиб, ўз тариқатини яратади. Нақшбандия тариқати Мовароуннаҳр, Хуросон ва Хоразмда кенг тарқалади. Нақшбандия тариқати инсонларни ҳалол ва пок бўлишга, ўз меҳнати билан кун кечиришга, муҳтожларга хайр-эҳсон беришга, СЎФИЙЛИКДА РУҲИЙ КАМОЛОТГА ЭРИШИШ БОСҚИЧЛАРИ ШАРИАТ ТАРИҚАТ МАЪРИФАТ ҲАҚИҚАТ

софдил ва камтар бўлишга чақиради. Унинг "Дил ба ёру даст ба кор" ("кўнгил Аллоҳда бўлсин-у, қўл иш билан банд бўлсин") деган ҳикмати Нақшбандия тариқатининг ҳаётий моҳиятини ифодалайди. У таркидунёчиликни рад этиб, меҳнатсеварлик, одиллик ва билимдонликни тарғиб этади. Нақшбандия таълимоти тараққиётига кейинги асрларда Алишер Навоий, Абдураҳмон Жомий, Хўжа Аҳрор каби буюк алломалар катта ҳисса қўшадилар. Мустақиллик шарофати билан Аҳмад Яссавий, Баҳоуддин Нақшбанд, Нажмиддин Кубро сингари бобокалонларимизнинг азиз номлари тикланди, қадамжолари обод этилди. Асарлари чоп этилиб, уларнинг бебаҳо маънавий меросларидан ҳозирги авлодлар баҳраманд бўлмоқдалар.

Похожие

Ислом динининг маърифий ва маданий тараккиётдаги урни

Ўқитишнинг психологик асослари ўқитувчининг ўқув фаолияти

Ислом дини ва ҳадисларнинг инсон маънавий камолотининг таркиб топишидаги ўрни

Ислом Каримовнинг “Юксак маънавият енгилмас куч” асарининг мазмун ва моҳияти

Ўрта махсус касб хунар ўқув юртларида ўқитишнинг назарий асослари