Ислом динининг маърифий ва маданий тараккиётдаги урни - Педагогиka - Рефераты

Ислом динининг маърифий ва маданий тараккиётдаги урни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

129.5 KB

Ислом динининг маърифий ва маданий тараққиётдаги ўрни Режа: 1. Ислом динининг маърифий ва маданий тараққиётдаги ўрни 2. Мирзо Улуғбекнинг илмий мероси қомусий амалларнинг меъёрий педагогик қарашлари 3. Улуғбекнинг ўқувчилик йиллари. 4. Мирзо Улуғбекнинг маданий-маърифий фаолияти. 5. Мирзо Улуғбекнинг таълим-тарбия, мактаб ҳақидаги қарашлари. 6. Улуғбек ўқитувчи ҳақида.

Соҳибқирон ҳар бир ишни аввало ўз диний пирлари, саййидлар билан маелаҳатлашиб, шу билан бирга Қуръондан фол- очдириб сўнгра бажарар эди. Амир Темур ўз диний пири Зайниддин Абубакр Тоябодий билан маслаҳатлашганда пир давлатни бошқариш ҳақида қуйидаги маслаҳатни берган: «Абдулмансур Темурбек! Салтанат ишларида тўрт нарсага амал қилғил. 1. Кенгаш. 2. Машварат ва маслаҳат. 3. Қатъий қарор, тадбиркорлик ва ҳушёрлик. 4. Эҳтиёткорлик. Амир Темур мусулмонларга диний масалалардан таьлим бериб, шариат ақидалари ва ислом дини илмлари – «тафсир», «Ҳадис» фикҳдан дарс берсинлар деб ҳар бир шаҳарга олимлар ва мударрислар тайян қилган. Соҳибқирон пиричинг: "Кимки Муҳаммад динини қўллаб-қувватласа сен ҳам уни қўллагин. кимки Муҳаммад динини хор қилса сен ҳам уни хор тутгин» деган насиҳатига доимо амал қилган. Салтаьат қонун-қоидаларуни ислом дини ва кишиларнинг энг хайрлиси (Ҳазрати Муҳаммад) нинг шариатига боғлаб, иззату ҳурматглаш вожиб бўлган янхазратнинг авлоди ва саҳобаларига мухаббат билдирган ҳолда уларни мусгаҳкамлади. Шуьинг учун ҳам салтанат узоқ вақт мустаҳкам турди. Амир Темур бола тярбияси, ота-она ва фарзанд ҳақидаги ҳадисни яхши билган. У ҳадисдаги «Фарзандларингизни иззат-икром қилиш билан бирга ахлоқ-одобини ҳам яхшилангизлар». «Оила нафақасидаги тежамкорлик тежммкорликнинг ярмига тенг», «Сизларнинг яхшшларингиз ўз аҳлу аёлига (яъни оила аъзоларига) хушмуомлада

бўладиганларингиздир», «Ота-оналарнинг кексалик вақтида хар иккаласини ёки бўлмаганда бошқасини рози қилиб, жаннатий бўлиб олмаган фарзанд хор бўлсин, хор бўлсин ва яна хор бўлсин», «Отага итоат қилиш - тангрига итоат қилишдир", «Ота-онаси қарғаганни тангри қарғайди» ибратли ўгитларни ҳар доим ёдда тутган. Ҳадисда ота-онани, оила ва қариндошларни ҳурматлаш ҳақидаги ғояларни Соҳибқирон ўзининг дастур ул амлаи деб тушунган. Ҳадисдаги «Аввало онангга, яна онангга ва яна онангга, сўнг отангга яхшилик қил», «Тангридан қўрқингнлар ва фарзандаларинигазни бир хил меҳрда бўлинглар» деган ғояларга ўзи амал қилган. Мирзо Улуғбекнинг илмий мероси қомусий амалларнинг меъёрий педагогик қарашлари Муҳаммад Тарағай Улуғбек грек, араб, немис, итальян олимлари ҳон классик маданияти тарихида ўчмас из қолдирди. У.ғасс, Н.Коперник, Тиизо Браге каби олимлар билан бир сафда машҳурдир. Улуғбек ўз замонида XV асрдаёқ машҳури жаҳон бўлди. Бу ҳақда Алишер Навоий «Темурхон наслидан Султон Улуғбек» Шоир Саккокий Улуғбекнинг фалакиёт илмининг забардаст билағони деб атар, энди ушай зот қачон келгай деб хито5 қилади. Шоир Абдураззоқ Самарқандий Улуғбек хусусан ҳандаса (геометрия) илмида тенги йўқ олим бўлганлигани айтади:

Хандаса илмида у Улуғек Мирзодек олимни, Минглаб мадрасадан ҳам излаб топмасан, Дарҳақиқат, Улуғбек риёзат, математика, илми нужум (астрономия) фанларидан тенги йўқ олим эди. У нафақат подшо, балки илм-фан ва маданият тараққиётида ўзининг бебаҳо асарлари билан тарихда абадий ном қолдиради. Муҳаммад Тарағай Улуғбеук (796 йил жумада ул аввал ойининг 19 кунида (1394 й.) 23 март) дунёга келган. Унинг болалик йиллари Соҳибқирон Амир Темурнинг Тўхтамишга қарши, Ҳиндистон учун, Боязидга қарши ва бошқа бир қатор ҳарбий юришлари даврида, жангу- жадал суронли йилларда ўтади, Гарчи Улуғбек туғулишидан бир оз заиф бўлган бўлса-да, ҳарбий юришлар даврида чиниқиб ўсади. Унинг отаси Шохруҳ Мирзо Уқимишли, андишали ва вазмин киши бўлган. Амир Темур набираси Улуғбекни ўткир зеҳни, ақлу фаросати учун жуда севарди, «Кўзимнинг нури, салтанатимнинг умидли ниҳоли» деб эркалатарди. Лекин бахтга қарши Улуғбек Мирзо нозик бўлиб ўсди, бунинг устиг кўп вақгини китоб мутола қилиш билан ўтказар эди, давлат ишларига рағбати йўқроқ кўринар эди. Улуғбек ёшлигидан бошлабоқ бобосининг ўтказган кенгашларида қатнашар ва бошқа кўнгил очар ишларида иштирок қилар эди. 1409 йил ноябрь Улуғбек: Мсвароуннаҳр ва Туркистонга қоким этиб таййнланди. Улуғбек, ҳукмронлик қилган замон бир томонидан фан ва маданият юксалган давр бўлса, иккинчи томонидан темурийлар империяси инқирозининг бошланғич даври эди. Шохруҳ қанчалик ҳаракат қилмасин, барибир ички ва ташқи зиддиятларни бартараф қила олмай, феодал ва шаҳзодаларнинг ажратувчилик ҳаракатлари темурийлар инқирозини тезлаштирди.

Шу билан бирга, Мовароуннаҳрда ижтимоий-иқтисодий-сиёсий ва маданий ҳаётда анча ижобий ўзгаришлар рўй берди. Самарқанд Шарқда муқим савдо, маданият, илм-фан маркази сифатида кўпдан бери маълум эди. Хитой, Ҳиндистон ва Шарқий Оврупа билан савдо муносабатлари ўлкада ишлаб чиқаришнинг ривожлантиришда катта роль ўйнади. Ҳунармандчилик, тўқимачилик, металл ишлаш, бинокорлик ва кулолчилик етакчи ўринда эди. Ип-газлама, олача парча духоба ва бошқаларни ишлаб чиқарувчи ҳунармандлар бўлган. Улуғбекнинг ўқувчилик йиллари. Улуғбек Темур даврида асос солинган қиссахон (сарой мактабида) Темур қиссахонинининг жияни Хамза ибн Али раҳбарлигида бошланғич маълумотни олади. Хамза ибн Али Улуғбекдан 12 ёш катта, саводи чиққан ва кўп нарсаларни ўқиб олган йигит эди. Урта асрлардан қолган китобларда баъзи тартиблар баён қилинган. Шулардан бири Шаҳзодалар ва Хонзодалар билиши зарур бўлган «Сулук-ул мулк» (Подшоҳларга қўлланма) китобидир. Ана шу тоифадаги китобларда келтирилган маълумотларга қараганда, подшҳлар, хонлар ва йирик феодалларнинг саройида амалдаги русумга биноан шаҳзода ва бекзодлар тарбияси ёшлигиданоқ «Уларни муҳофаза қилиш, ахволини кузатиб бориш юқори остоналик ва давлат нишонлик» амирларнинг қўлига топширилган. Улардан бири оталиқ деб аталган. Оталиқлар тўла умидворлик ва шаҳзодаларнийнг тизимида ғайрат кўрсатиб, ҳамиша ҳайриҳоҳлик ва хизматкорлик камарини белларига боғлаб, уларни тарбиялаш аҳдини қўлдан бермаганлар. Тарихчи олим Б.Аҳмедовнинг ёзишича, Улуғбекка оталиқ қилиб туркларнинг билкут қабиласидан чиққан йирик амир Шоҳмалик тайинланган.

Улуғбекнинг биринчи муаллими Хамза ибн Али эди. У кейинчалик шайх Озарий (1382--1462) номли билан шуҳрат топган эди. У Амир Темур қиссахонининг жияни, Байҳақ сарбадорларининг етакчиларидан Алт ибн Турсийнинг ўғли эди. Мирзо Улуғбекнинг маданий-маърифий фаолияти. Улуғбек Самарқандда фалакиёт илмининг ривожланишига катта ҳисса қўшди. У кутубхона ташкил этди. Унда 15.000 жилд китоб сақланган. Унинг фожиали ўлимидан сўнг кутубхона таланган, бир қисми Истамбулга олиб кетилган. Мадрасаларда диний илмлар билан дунёвий билимлар ҳам ўқитиларди. Улуғбек расадхонаси. Мирзо Улуғбек Қозизода Румий, ¢иёсиддин Жамшид билан обдон келишиб Самарқанд расадхонасини қуради. Расадхона Сардиатик деб аталмиш жойда қад кўтарди. Расадхона олимлар Тарозу юлдузи, Сухо, Насри Тойир, Сурайё каби юлдузларни ва бошқа осмон сайёраларининг ҳаракати, йўналишини ўрганишга киришшди. Самарқанд Академияси. «Академия» номи милоддан аввалги IV асрдан маълум ва машҳур файласуф Афлотунга тегишли. Ушанда у асос солган фалсафа мактаби шу ном билан аталганди. Хорун-ар-Рашид (786-809) ва ал-Маъмун (813-833) даврида Боғдодда ташкил топган ва «Байт-ул-ҳикмат» номи билан шуҳрат қозонган илмий муассаси ҳам ўз замонасининг академияси ҳисобланган. X асрнинг биринчи ярмида Мутсул шаҳрида таъсис этган. «Дарул- илм" (Илм уйи), 1010 йили Хоразимнинг-қадамий пойтахти Гурганж

ташкил топган «донишмандлар уйи» ҳам ўзига хос академия эди. Худди шундай муассаса XV асрда Самарқандда ҳам яратилди. Самарқандда Улуғбек теварагига уюшган 100 дан ортиқ олим ва расадхона академия вазифасини ўтади. Мадраса билан расадхона орасида мустаҳкам алоқа бор эди. Расадхонада ишлаб турган илмий ҳодимларнинг бир қисми мадрасада мударрислик қилишган. Улар орасида ¢иёсиддин Жамшид Кошоний ва Мирзо Улуғбекнинг ўзи ҳам бўлган. 1437 йилда Улуғбек бир умр орзу қилган Зижи жадиди Қурағоний (Улуғбек Қурағонийнинг янги астрономик жадвали) асарини ёзиб тугатди. Китоб Самарқ,анд расадхонасининг кўпчилик меҳнати самараси, шарқ классик астрономиясининг назарий ва амалий масалаларини ўзида мужассамлаштирган асардир. Унга Улуғбек бош-қош бўлган. «Зижи» Самарқанд астрономлари қозонган оламшумул мувафаққиятларидир. «Зижи» жадиди Қурағоний асосан 4 қисмдан «кенг муқаддима ва 1018 собита юлдузнинг ўрни ва ҳолати аниқлаб берилган жадваллардан иборат эди. Муқаддиманинг ўзи 4 мустақил қисмни ташкил этган. Етти бобдан иборат биринчи қисмида («Тарих, яъни Хронологиянинг маърифати») астрономиянинг муҳим пойдеворларидан ҳисобланган сана ва ёки йил ҳисоби, яъни юнонлар, араблар, эронликлар ҳамда уйғурлар қабул қилган йил ҳисоблаш усуллари, уларнинг миллий байрамлари, шунингдек бу саналарнинг келиб чиқиш манбаълари баён этилган. «Вақтлари ва унга таалуқли нимарсалар" деб номланган иккинчи қисмида (22 бобдан иборат) осмон буржларининг муроддил аннаҳордан оғиши ҳатти-ҳаракати, унинг чиқиш ўрни, юлдузларнинг чиқиши ва ботиш жойлари, Нисор ан-наҳор соатининг расад ўрин бўлмиш Самарқанд кенглигига нисбатан Нахичеван, Булғор, Мадонн, Боғдод, Басра, Козорун, Истахр, Хамадон, Рум Рай, Домғон, Марв, Бадахшон, Гургани, Қашқар,

Чин, Олмалиқ, Бешбалиқ, Самарқанд, Тарз, Хўжанд каби шаҳарларнинг (ҳаммаси бўлиб 683 жой) координаталари, етти иқлим ва унинг маърифати сингари масалалар ҳақида гап боради. Ун уч бобни ўз ичига олган учинчи қисмда («Юлдузларнинг равшанлиги ва ўрни» юлдуз ва сайёраларнинг Қуёш атрофидаги ҳаракати зўр билим ва маҳорат билан шархланган. «Юлдузларнинг доимий ҳаракати" деб аталмиш 4-чи қисм эса астрология масалаларига, яъни юлдузларнинг ҳолати катига қараб тақдирини белгилаш масалаларига бағишланган. «Зижи жадиди Қурағоний» нинг 2-бўлими астрономия ва тригонометриянинг амалий масалаларига бағишланган. Унда 1017 собида юлдузнинг ҳолати аниқ кўрсатилган. Айниқса, Улуғбек зинжида учинчи даражали алгебраик тенгламага олиб келгани тригонометрик жадваллари катта илмий аҳамиятга эга. Улуғбек расадхонаси жуда кўп олимлар учун малака ошириш, мактабига айланди. ¢иёсиддин Жамшид, Қозизода Румий. Али қушчи шу мактабнинг кўзга кўринган намояндаларидан эди. Мирзо Улуғбекнинг “Тарих ва араб улус” китоби. Улуғбек меросининг ўрганган Д.Ж.Гривс, Т.Хайд. Ф.Бейди, В.В.Бартольд, Б.ЛВяткин, Т.Н.Қори-Ниёзий ва бошқалар унинг аниқ фанлар ҳақидаги: астрономия, метематикага оид таьлимотларини тадкид қилганлар. Бу ҳам хали тўлиқ эмас. Урта асрнинг турли манъбаларидан. Улуғбек аниқ фанлар билан бир қаторда классик адабиётшунослик, тилшунослик, музика ва тарихни ҳар томонлама пухта билган аллома сифатида таърифланади. Улуғбек раҳбарлигида, иштирокида (Манголь давлатининг тарихи ҳақида яратилган «Улус-и араб» (Тўй улус, «Улус-и арабий Чингизи» («Чингиз улуси» ёки

«Тарихий араб улус») «Тўрт улус тарихи» китоби унинг тарих ҳақида пухта билимга эга эканлигини кўрсатади. В.В.Бартольд Улуғбекнинг бу китобини монгол империяси, унинг пайдо бўлиши ва инқирози ҳақидаги тарихни билишга ёрдам беради, деб ёзган эди. (Еартольд В.В. "Улуғбек ва унинг даври". Тан.асар. II т.2 қисм. И., 1964-бет), Тарихчи Хондамир (1475-1534 й.) ўзининг темурийлар сулоласи даври ҳақидаги «Хулосат ал-ахбор" асарини ёзишда Улуғбекнинг тарихий меросидан фойдаланган. XVII аср энциклопедист -олими Маҳмуд ибн Вати «Бахр-ал асрор фи манакиб ал-ах йар» (Олийжанобликни нисбийлиги сирлари нисбийлиги сирлари), «Узбекистонда ижтимоий фанлар» ж.1969 II -сон, 62-бет.) китобида Олтин Урда, Чиғатой, улус, Хулагу-давлати ҳақидаги билимлар Улуғбекнинг китобидаги фактларга асосланиб ёзилган. Мирзо Муҳаммад Хайдар (XV аср охири XVI аср бошларида Донишманд Мирзо Улуғбек тарих ёзиб унга «Улус-и арба» деб ном берди. Улуғбекнинг «Тарихи араб улус» асари коллектив асар бўлиб, у Улуғбек бошчилигида ёзилган. Бу китоб Англия ва Британия музейида Ҳиндистон ва АҚШ нинг Гарвард кутубхонасида сақланмоқда. Китобда улуғ юрт (Монгол ва Шимолий Хитой) Жўжл улуси (Олтин Урда) Хулагунд Чингизхон набираси ва Чиғатой улуси XIII-ва XIV асрнинг (ярим Қашқар, Урта Осиё ва Еттисув) тарихи ёритилган. Мирзо Улуғбек Балх жангчиларини ва Жалолиддин раҳбарлигидаги Хоразмлик шоҳ сулоласининг сўнгги вакилларининг арз-додларига қулоқ солмаган (1220-1231 й.) халқни қирғинбарот қилганлигини ёзган. Китобда Улуғ юрт тарихи Угадайхондан (1227-1241 й.) то Урдайҳоқон, Ариқ буқа авлодигача давр ёритилган. Шу билан бирга китобдан Чингизхон ўлимидан кейин то Амир Темур подшолигигача 21 ҳоқондан 17 таси ўтганлиги ҳақида маълумот берди.. Угадай ҳоқон Қуюнхон Манги ҳоқон, темур ҳоқон Хиранд, Ҳутбулай ҳоқон, Тўхта,

Нуширвон ҳоқон Туғли Темур ва бошқалар уларнинг ҳоқонлик тарихи ҳақида маълумот берилган. Китобда дашт-қипчоқ, (Олтин Урда) да хонлик қилан Жўжи (Чингизхоннинг катта ўғли) дан бошлаб Олтин Урданинг 29 та хони ҳақида ҳам материал бор. Китобнинг қиммати яна шундаки, ундан «Узбек» тушунчасининг маьноси ҳақида маълумот берган. Узбек ҳақидаги атама баьзи олимларнинг фикрича Олтин Урданинг ўзбек хонидан бошланнан деб тушунтирилса, баъзиларида «Оқ-Урдадаги» (Олтин Урданинг шарқий қисмидаги турк- монгол қабиласидан бошланган деб ҳисобланади. Булардан «Узбек» атамаси XIV асрнинг 60 йилларида турк-монгол аҳолисига тааллуқлидир. Мирзо Улуғбекнинг таълим-тарбия, мактаб ҳақидаги қарашлари. Улуғбекнинг бу соҳадаги мероси ўқитувчилар ва илмий ҳодимлар орасида кам маълум бўлган соҳадир. Узбекистон таълимни ислоҳ қилишга киришди, ана шу ишда Мовароуннаҳрда яшаб ижод этган ва ўз таълимоти билан бу ишга таьсир ўтказа оладиган алломалар меросини ўрганиш катта аҳамият касб этади. Улуғбек педагогикага оид масалалар билан махсус шуғулланган эмас. Бироқ унинг маориф таълим ва тарбия ҳақидаги мулоҳазалари, шунингдек, маьрифатчилик тажрибаси олимнинг бу соҳадаги қарашларини аниқлаш имконини беради. Улуғбек юқорида эътироф этилгандек, ўзидан олдин ўтган юнон олим-файласуфлари ва ўз юртдошларининг илғор педагогик ғояларини ўзлаштирди. Улуғбек одамларнинг маьрифатли, ўкимишли бўлишлари, айниқса ёшлар томонидан илмий билим ўзлаштирилишининг тарафдори эди. У

ёшларнинг ҳар томонлама ривожланган-комил инсон бўлишларини орзу қилди ва инсон ақл-заковатига, қудратига катта ишонч билан қаради. Фақат фан ва маданиятнинг тараққийсигина билиш учун йўл очишига, ақл-идрокни ривожлавтиришга ишонди. Давлат арбоби ва олим сифатида бу ғояларнинг кенг қўламда рўёбга чиқиши учун катта ишларни амалга оширди. Бу соҳада ўз замонасидан шу қадар олдинга одимладики, ватандошлари қалбида қарама-қарши ҳиссиётлар уйғонишига сабаб бўлди. Подшо ва олим сифатида Улуғбек ўз давлатида 3 та олий -мактаб қурди. Булар Бухоро, ¢иждувон, Самарқандда. Унинг қурилишига замонасининг машҳур олимларини, рассомларини, меьморларини жалб этди. Улуғбек мадрасасидаги ўқув хоналари кенгроқ, ёруғроқ бўлди. Деворлар нақшинкор, санитария-гигиена коидаларига мос қурилди. Мадрасалар ёнида ҳаммом, сартарошхона, емокхоналар бунёд этилди. Атрофига дарахтлар экилиб, соя-салқин жойлар яратилди. Бу муллабаччаларнинг ўқишлари учун яратилган қулайлик эди. Мадрасалар ҳамма синф болалари учун очиқ эди. Толибларни вақф даромади ҳисобидан моддий таъминлаш ташкил этилди. Бу амалдорларга, вақф даромадини ўзлаштириб келган мударрисларга ёқмасди. Мусулмон таълими тизими 100 йиллар давомида ўзгаришсиз қолиб келди. Улуғбек унга катта ўзгаришлар киритди, дунёвий ва амалий фанлар ўқитилди. Зеро мадрасада олинган билимни ватан равнақига сарфлаш имконияти яратилди ўқув режасига математика (риёзият), астрономия (фалакиёт), тиббиёт, жуғрофия, тарих каби фанлар киритилди. Уқитишнинг хилма-хил усул ва услубиятлари орасида мударриснинг жонли сўзига Улуғбек алоҳида эътибор берган. Унинг жонли сўзи-баёни эркин, фикрлар тўлиқлиги, қиска ва лўндалиги, мазмун ифодасининг мантиқий изчиллиги билан ажралиб туриши керак, дейди. Асосий ғоялар, баённинг хулосаси ишонарли ва исботланган бўлишини таъкидлайди.

Ҳар қандай догматик қотиб қолган ва қуруқ баённи Улуғбек инкор этади. Улуғбек ўқув материалини баён этишда ёрқин ва ишончли мисоллар келтириб, эслаб қолишни таъминловчи тасвирлардан фойдаланишни тавсия этади. Мавзудан ташқари, унга боғланмаган нарсалар ҳақида суҳбат қилишни қатьий ман этади. Толибнинг илм олиши мустақил мутолаа билан боғлиқ деб билган Улуғбек ўкувчиларнинг мустақил китоб ўқишига катта эътибор берди. Унинг фикрича мустақил ўқиш ўқув материалини мустаҳкамлаб, илмий доиранинг кенгайишини таъминлайди мустақил фикрлаш кўникмасини ўстиради. XV аср фанни алоҳида тармоқларига мувофиқ ихтисослашиш расман жорий этилмаган бўлса ҳам, Улуғбек талабалар-шогирдлар диний таълимот билан бирга ҳар ким ўз қобилиятига мувофиқ бирор соҳани: табиий ёки гуманитар фанлар соҳасини ўрганиши керак деб талаб қилади. Улуғбек ўқув юртларида кам натижа берадиган якка ўқитиш тартиби бекор этилиб, "жамоа" услубида ўқитиш йўлини ишлаб чиқилди, оқибатда бир мударрис бир вақтда 10-15 шогирд гуруҳи билан ишлайдиган бўлди. Улуғбек ва унинг ҳамкорлари ишлаб чиқкан бу услубни қўллаш туфайли мударрис ва халифанинг вақти иқтисод бўлиб, сабоқ олиб бориш ва уни қайтариб, мустаҳкамлаш имконияти кўпаяди. Бир хил китоб билан ишлайдиган ўқувчилар ягона гуруҳ қилиниб, бир мударрис бириктирилди, у шу гуруҳ талабалари шогирдларининг ҳулқи, одоб-ахлоқи, ўзлаштириш учун ҳам жавобгар қилиб қўйилди (М: Лутфийни ўрганиш ёки Қуръон тавсифи в.ҳ.). Мадрасаларда маърузалар ҳам уюштирилди. Бунда дарсхонада жуда кўп сонли тингловчилар йиғилади. Шуни айтиш керакки, Улуғбек мадрасасида уюштириладиган мударрис маърузасига бошқа мадраса муллабаччалари-шогирдлар ҳам қатнашиши мумкин бўлган.

Дарсхона ва ундан ташқарида ўқиб ўрганишнинг, билим олишнинг энг самарали ва муҳим методи-услуби мунозара ва мусобаҳа бўлган. Бу услуб машғулотни жонлантиради, шогирдларни манбаларини синчиклаб, пухта ўрганишга ундар, уларда топқирликни ривожлантириб, зеҳн, фаҳмни ўткирлаштириб, идрокли, хотираси яхши, нутқи ва тафаккур мантиқ кучи бўлган одамни вояга етказишга хизмат қилади. Улуғбек кўрсатмали воситалардга катта эътибор беради. М: астрономия машғулотларида шогирдлар расадхона деворига туширилган осмон схемасининг кузатиш асбоблари, қуёш соати, квадрантлар билан танишади ва ҳ. Жуғрофия дарсида эса ўқувчи-шогирдлар ўзи қуруқлик, қитъалар, денгиз ва океанлар, дарё ва кўллар акс этган, дунё иқлимий зоналари тасвирланган глобус билан танишишади. Бўш вақтда ёки фалакиёт дарсида катта ёшли шогирдлар расадхонага келиб осмон ёритқичларини мустақил кузатишади. Улуғбек ўқитувчи ҳақида. Улуғбек устознинг шогирдга бўладиган таъсирини шундай ифодалайди. «Мударриснинг қанақалигини шогирдларга қараб аниқлаш мумкин». У муаллимдан доим ўз устида ишлашни, билимларини такомиллаштиришни, педагогак маҳоратини ошириб боришни талаб қилади. Ҳар бир дарсда ўқитаётган ўқув материали мазмунининг даражаси юқори бўлишини шу йўл билангина таьминлаш мумкин деб таъкидлайди. Шунда ҳар бир шогирд ҳавас билан, қизиқиб ўқийди, сабоқ давомида эътибор ва диққат билан ўтириб тинглайди, интизом юқори даражада бўлади.

Олимнинг фикрича, ўқитувчи-муаллим ўзининг касбига муносиб равишда тутиши, ўз номусини сақлаши, аудиторияга ҳамиша тайёрланиб келиши, ҳар бир машғулот учун жуда пухта танланган материал билан келиши керак. Улуғбек мадрасасида шундай тартиб ўрнатилган бўлиб, машғулотларини ўтказиш ва уларга қатнашиш шундай ташкил этилганки, бу тартиб ҳам ўқитувчи-мударрис, ҳам ўқитувчи-шогирд томонидан сўзсиз бажарилган. Улуғбекнинг ўзи педагогак фаолияти билан шуғулланиш учун зарур барча фазилатларга эга шахс бўлиб, ундан ҳар бир шогирд ўрнак олиши табиий эди: унинг қомксий билим соҳиби эканлиги, ўз фикрини баён қилишга усталиги, ташкилотчилик қобилияти, раҳбарлик иқтидори педагогик фазилатларидир. Улуғбек мударрис танлашга алоҳида эътибор берган. Мадрасага мударрисларини ўзи таланган, шу сабабли бу ерга замонасининг атоқли олимлари машҳур устозлар тўпланган. Мадраса толиблари билан суҳбатда Улуғбек уларнинг қалбига ўз мударрисларига нисбатан ўта эътиборли бўлиш, уларнинг ҳурматини жойига қўйиб эъзозлаш ҳиссини сингдиришга интилади. Бундай муносабатнинг намунаси - олимнинг ўзидир. Зеро у ўзининг биринчи муаллими Шайх Ориф Озорийни, айниқса, мударрис калони Қозизода Румийни ғоят юксак даражада ҳурмат қилиб эъзозлаган. Шунинг учун Румий вафот этгач, Улуғбек уни катта эҳтиром ва иззат билан Шоҳи Зинда ансамбилига дафн этди. Ваҳоланки бу жойга фақат темурийлар сулоласига мансуб шахсларгина дафн этилар эди. Улуғбек мадраса ҳаётига муҳим ислоҳатлар киритди. Уқувни тўғри ташкил этиш учун ўқув жадвали жорий этди. Уни талаба ва мударрис учун мажбурий қилиб қўйли. Уқувчи-шогирдлар ва мударрисларнинг давоматини назорат қилувчи махсус одам тайинланди. Фақат хасталаргина мадрасага келишдан озод этиларди. Акс ҳолда шогирд ҳам, мударрис ҳам нафақадан маҳрум этилган.

Улуғбек мударрислар томонидан шогирд-муллабаччаларни ўз хўжалигида ишлатишни таъқиқлаб қўйди. Улуғбекнинг ўзи ҳар қанча банд бўлмасин, мадараса машғулотларини сира қолдирмас, унга мунтазам қатнарди. Машғулотларда қатнашар экан, у маслаҳат, йўл-йўриқ, кўрсатган, панд-насиҳатлар қилган, зарур бўлса, танбеҳ бериб, огоҳлантириб ҳам қўйган. Улуғбек томонидан жорий этилган энг муҳим янгилик - бу мадрасадан давлат бюжетига киритиш бўлди. Чунки вақфдан келаётган даромад мударрисларни моддий жиҳатдан тўла таъминлашга етмасди. Қуруқчилик йиллари ҳосил жуда камайиб кетар” ва мударрислар вақфдан деярли ҳеч нарса ололмасдилар шу сабаб улар энди бошқа даромад манбаини излашга мажбур бўлишар, бу мадраса иши сифатига зарар келтирди. Улуғбекнинг бу янгилиги интизомни мустаҳкамлаб, мударриснинг обрўсини кўтарди. Улуғбек мадрасада таҳсил олиш муддатини 8 йилга келтирди. Тарихчиларнинг таъкидлашича: «Шогирд-муллабаччалар 8 йил давомида стипендия олишган; 8 йил- тугагач, уларга бу хил тўлов сгипендия бериши ҳам тўхтатилган».. Бу ислоҳ талабаларда ўқишни қисқа муддатда тугаташ иштиёқини вужудга келтириб, мадрасалар фаолиятини яхшилади. Улуғбекнинг таълим борасидаги ислоҳотлари янги дарсликлар яратишни тақозо этди. Шунинг учун Улуғбек ва унинг сафдошлари (зоҳидлари) янги дарсликлар яратишди. Унинг фикрича, мадраса учун яратилган дарслик янги мазмун билан ажралиб туриши керак. Шунингдек, мударрислар томанидан шогирдларга яқин бўлган форс тилига арабча ёзилган дарсликлар таржима ҳам қилинди. Улуғбек дарсликнинг тили содда, тушунарли шаклда бўлишини, араб тилига хос мураккабликдан қутилишни талаб этди.

Воқеа ва ҳодисалар ростгўйлик, ҳаққонийлик билан ёритилиши, ҳаёт ҳақиқатидан бир энгик ҳам четлашмай баён этилиши керак бўлган. Улуғбек фақат бу хил ишлар билангина чекланмайди, ўзи ҳам содда, аниқ ва тушунарли ёзишга интилган. Материални аниқ, тушунарли ва содда баён этиш услубини Улуғбек ўзининг «Тўрт улус» асарида намоён қилади. Улуғбек мадрасасининг ўқув режасида: араб тили, Қуръон Карим, нотиқлик санъати (риторика), ҳадиси шариф, мантиқ, шариат (мусулмон ҳуқуқшунослиги) ва тариқат, метофизика, математика (риёзият), фалакиёт, таббиёт, жуғрофия, тарихм, адабиёт фанлари жой олган. Талим муддатини ўқув йилларига тақсимлаш йўқ эди, лекин ўқувчилар 3 гуруҳга бўлинган: 1 гуруҳ- "анда" (кичик) -ўқув муддати -2 йил. 2 гуруҳ- "ауст" (ўрта) -ўқув муддати -3 йил. 3 гуруҳ- "аъло" (олий юқори) - 3 йил. Улуғбекнинг ахлоқий тарбия хақидаги фикрлари алоҳида аҳамиятта эга. Ахлоқда Улуғбек одамлар ўртасидаги ўзаро муносабатга алоҳида эътибор беради. Зеро бу одамлар ўртасидаги дўстлик, ўртоқлик ҳиссининг шаклланиши учуч муҳим асосдир, деб қарайди. Уз ҳаёти тажрибасига асосланиб аллома ёшларга ҳаётда яқин дўст орттиришни маслаҳат этади, бу ҳаёт машаққатларини енгишни осонлаштиради деб таъкиллайди. Улуғбек учун ана шу хил дўст Али Қушчи эди. Улар ўртасидаги ёш фарқининг катталиги, Улуғбекнинг устоз, Али Қушчининг шогирдлиги бу дўстликка тўсиқ бўлолмади. Улуғбек «Болаларни тарбиялашда уй шароити муҳим ўрин тутади. Агар ота-она саводли ва маълумотли кишилар бўлсалар, болаларда ҳам саводли ва маълумотли бўлиш истаги пайдо бўлади. «Саводли ота- оналаргина ўз фарзандларига ҳақиқий тарбияни беришга қодир» деб ҳисоблаган. Чидамлик ва меҳнатсеварлик каби сифатларнинг тарбия учун

зарурлигини таъкидлар экан, ўзининг «Зиж» устида олиб борган тадқиқотлари пайтида ҳам дуч келган қийинчиликлар ҳақида шундай дейди: «Юлдузлар жадвалини тузиш мақсадида биз кеча-ю кундуз ишладик, ўз мўлжалланган мақсадимизга етгунча, ўзимизга қадар яратилган жадваллар билан таққосладик, қайта туздик ва шу тариқа юз қайталаб тузатишлар киритгач, ўн саккиз йилдан сўнггина ўз кўзлаган ниятимизга етдик». Улуғбек ўқув қўлланмалари, айниқса, математика, астрономия ва таббиёт фани ўқувчиларининг қобилиятини ривожлантиришдаги аҳамиятини юқори кўтарди. У тарих билан қизиқиб, «Тарихи араб улус» (Тўрт улус халқ тарихи) асарини ёзади ва унда Олтин Урда турк мўғул халқлари ва шу жумладан, ўзбек халқи тарихига доир қимматли маълумотларни ҳам келтиради. 6. Захриддин Муҳаммад Бобур. Бобур ота томонндан Амир Темур, она томонидан Чингизхоннинг авлодидир. Унинг томирида Марказий Осиёдаги икки буюк фотиҳнинг қони оққан. Заҳриддин Муҳаммад Бобур 1483 йилда отаси Мирзо Умар Шайх ҳукмронлик қилган. У «Бобурнома» китобининг илк сатрларида шундай ёзган: «... сарвар коинотнинг шафоати билан ва чаҳорёри босафоларнинг ҳиммати билан сешанба куни рамазон ойининг бошида тарих саккиз юз тўққузда, яъни 1494 йил июнида Фарғона вилоятида ўн икки ёшда подшоҳ бўлдим». Бобур Ҳиндистонда йирик давлат тузган ва ўзи подшоҳ бўлиб, Жамна Ямуна дарёси бўйидаги Агра шаҳрида пойтахт қурган. Бобур 1530 йил кузида қаттиқ ҳасталаниб, подшоликни катта ўғли Хумоюнга топширган ва 26 декабрида ўз қароргоҳида вафот этган.

Бобур ажойиб саркардалиги билан бирга маърифатпарвар шоҳ ва нозик дидли шоир ҳам бўлган. У ўз асарларида гўзалликни куйлаган, инсонларни яхшилик қилишга, ҳунар, илм-фанни ўрганишга даъват этган. Бобур асарларининг мавзуси ранг-баранг бўлиб, уларда инсониият маънавий қиёфаси, илм-фаннинг фойдаси, муҳаббат, яхшилик ва ёмонлик тасвирланган. 7. Мирзо Бобурнинг «Хатти Бобурий», «Бобурнома» асарларининг дидактик хусусияти ва тарбиявий аҳамияти. У яратган «Хатти Бобурий» асари араб ёзувини осонлаштиришга қаратилган. Бобур араб ҳарфларининг устига қўйиладиган диакритик белгилари зер-забар ўрнига ҳарфлар киритишни таклиф қилган. Буюк адиб халқни осонроқ саводли қилиш йўлини излаб яратган мазкур алифбо амалга ошмади. Чунки унинг исломга шак келтириш билан баробар деб ҳисобланди. Бобур Ҳиндистонда маданият ва маърифат ўрнатди. У жуда эрта кўз юмган бўлса-да, ўзининг ишлари билан тарихда унутилмас ном қозонди. «Бобурнома» асосан Ҳиндистонда Бобурийлар салтанатини барпо этган шох Бобурнинг таржимаи ҳол бўлиб, унда муаллиф оддий ва жонли тил билан ўзининг йўл қўйган хатоларини, қозонган ғалабаларини, юксак орзу-умидларини, тушкунлик ҳолатларини ҳаққоний тарзда ҳикоя қилган. Асар Авлиё Августино ва Руссонинг кашфиётлари, Гиббон ва Ньютоннинг ёдномалари қатрида ўрин олган. Мазкур китоб умри давомида кўпдан-кўп юксалишлар ва таназзулларни бошидан кечиган инсоннинг ибратли тарихидирки, унинг юксалишлари қанчалик сарбаланд бўлса, таназзуллари шунчалик тубсиздир. Бобур қирқ етти йилу ўн ой умр кўрган бўлса, «Бобурнома» унинг ҳаётидан атиги ўн саккиз йилини қамраган. Китоб Бобурнинг ўз қули билан

туркий тилида ёзилган. Ундан таълим-тарбия, одоб-ахлоқ масалалари кенг ўрин олган. Бир асарида: Хулқингни рост қилғин ҳар сориғаки борсанг, Ахсанта дер бари эл гар яхши от чиқарсанг,- деб ёзган Бобурнинг ўзи умр бўйи шунга риоя килган. Кўп ғазалларида ахлоқини барча нормаларига риоя қилиш кераклигини ва шундагина киши эл ҳурматига, катта бахтга сазовор бўлишини уқтирган. Инсонларга ҳурмат, меҳр-оқибат ва бошқа эзгу фазилатларни доимо улуғлаган. Қуйидаги рубоий Бобурнинг камтарлигидан, фикр- мулоҳазалигидан далолат беради: Эй, ел, бориб аҳбобга номини дегил, Ҳар ким мени билса, бу каломимни дегил. Мендин демагил, гар унутилган бўлсам, Ҳар кимки мени сўрса, саломимни дегил. Бобур шеьрларида ҳақиқий, баркамол инсон тимсоли мадҳ этилади, улуғланади. Энг аввало инсоннинг қадр-қийматини юқори тутиш, амал ва давлатга эришиб ғурурланмаслик, камтаринлик каби хислатлар тарғиб этилади. Бобур таълим-тарбия ҳақидаги ғояларини ўзининг «Бобурнома», «Мубаййин», «Рисолаи волидия» каби асарларида баён этган. Бобур инсон камолотининг биринчи остонаси оила эканлигини ўктириб, у жараён ниҳоятда қийин ва мураккаблигини тан олади. Болаларнинг ахлоқ-одоб қоидаларини ўрганиши кўп жиҳатдан атрофдаги шахсларга боғлиқлигини яхши билган. Бобур ўз фарзандларини тарбиялашда тадбиркор, билимдон одамлар билан маслаҳатлашиб, тажрибали фозил ва тарбия кўрган кишилар билан кенгашиб иш тутган. У

ўғли Хумоюнга доимо ақл-заковат ва билимга таяниб ҳаракат қилиш кераклигини таъкидлаган: «... яна улуғ иш устига борасен, иш кўрган, рай ва тадбирли беклар билан кенгашиб, аларнинг сўзи била амал қилгайсен. Агар мени ризомни тиларсен, хилватнишиликни ва эл била кам ихтилотлиқни бартараф қилғин. Кунда икки навбат инингни ва бекларнинг ихтиёриға қўймай қошингга чорлар маслаҳат бўлса кенгашиб, бу давлат халқларининг иттифоқи билан ҳар сўз унга қарор берғайсен". («Бобурнома», 42-бет.) Бобур фарзанди Хумоюннинг камчиликларини кўрган заҳоти огоҳлантирган. Умумий хулосалар. Узбекистон Республика Вазирллр Маҳкамасининг 1996 йил Амир Темур йили деб эълон қилиниши халқимизнинг ғурур ва ифтихорини янада ошириб юборди. Бу қарорда Соҳибқирон Амир Темурнинг тарихидаги ролини эътироф этишди. Амир Темур буюк саркарда. Соҳибқирон Марказий Осиёда мўғулларнинг 150 йиллик ҳукмронлигини тугатиб, буюк давлат тузган ва уни дунёга танитган. У Мовароуннаҳрда фан ва маданиятни равнақ топтирган. Шунинг учун Амир Темурни дунё эътироф этмаган қироллари шоҳ ёки султонлари бўлмаса керак. Англия, Олмония ва Франция қироллари XV асрдаёқ «Амр Темур музейи» ни ташкил этганлар. Франция қироли Темурнинг олтин хайкалчасини яратган унинг шахсини, тарих олдидаги хизматларин эътироф этиш тимсолидир. Фақатгина собиқ иттифоқда Амир Темурнинг тарих олдидаги хизматлари тан олинмади. Нафақат тан олинмади, балки унинг шахси ва хизматлари қорланди.

Узбекистон мустақилликка эришгач, Амр Темур ва унинг дунё тарихи олдидаги хизматларига лбъектив баҳо берила бошланди. Республикамизда Амир Темурга бағишланган асарлар Соҳибқироннинг «Тузуклари», «Угит- насиҳатлари» таржимаи ҳоли бағишланган китоблари чоп этилмоқда. Кино ва театрларда Темур ҳақидаги асарлар намойиш этилмоқда. Кўплаб анжуманлар, кечалар ўтказилмоқда. Айниқса ЮНЕСКО доирасида Парижда 1996 йил апрелда «Темурийлар даврида фан маданияти ва маорифнинг равнақи» мавзусидаги музейнинг очилиши ва халқаро анжуманнинг ўтказилиши, унда Президентимиз Ислом Каримовнинг қилган маърузаси Соҳибқироннинг дунё халқлари олдидаги хизматларини эътироф этишда катта воқеа бўлди. Дарҳакиқат, давлатчиликда, халқаро алоқа муносабатда, ҳарбий соҳада ҳокимиятни бошқаришда, мамлакатда фан, маданият маорифни ташкил этиш ва ривожлантиришдаги темурийлар меросини тадқиқ килиш шу куннинг муҳим муаммоларидан биридир, Бу муаммолардан бири: темурийлар даврида мактаб ва педагогик фикрларни ўрганиш иа таҳлил қилиш. Бизнинг бу муаммони тадқиқ қилиш соҳасидаги умумий хулосаларни келтириб чиқаришг асос бўлди: 1. Амир Темур ренессанс даври фани, маданият ва педагогикасини яна ривожлантиришнинг ижтимоий иқтисодий ва сиёсий асарларини яратди. Бундан ислом дини, Муҳаммад пайғамбар авлодлари-саййидлар, тасаввуф олимлари ҳақида дунёвий фанлар асарларидан конг фойдаланишган. 2. Амир Темурнинг шахсан ташаббуси ва саъй-ҳаракатлари билан саройда дунёнинг атоқли илмий ва дунёвий олимларининг тўпланиши, уларнинг илмий кашфиётлар қилиши, мамлакатда ташкил этилган кутубхоналар, расадхоналар, мадрасалар, шаҳзодалар, амрзодалар учун ташкил этилган турлчи типдаги мактаблар ва тарбия муассасалари мамлакатда мактаб ва педагогик фикрларнинг асоси бўлиб хизмат қилди.

3. Темур тузуклари ва ўгит-насиҳатлари ёш авлодларни тарбиялаш методик асослари бўлиб хизмат қилди. Улар Мовароуннаҳр педагогикаси даражасидаги тарбия китоб эди. 4. Темурийлар даврида шаҳзода ва амирзодалар учун алоҳида мактаблар очилиб, унда давлатни бошқариш, молиявий ишларни олиб бориш, ташқи давлатлар билан дипломатик алоқалар, ҳарбий ишлар ўргатилган. Саройда «Сулук-ул-мулук» (Подшолар қўлланмаси) китоби асосида машғулотлар олиб борилган. 5. Шаҳзодалар тарбияси билан қиссахонлар, атқалар-болаларнинг дастлабки мураббийлари шуғулланишган. Улар тарихий, адабий, ҳарбий тарбияга оид билимлар, ривоятлар, жангномалардан маълумот бериб, ёшларни қаҳрамонликка, ботирликка, ўткир зеҳнлиликка ўргатганлар, ахлоқий тарбия билан шуғулланганлар. 6. Оила тарбиясига катта эътибор берган. Ота-онанинг бола тарбиялашдаги роли ниҳоятда оширилган. Оила тарбиясида исломий билимлар меросимиздан, урф-одатларимиздан кенг фойдаланилган.

Адабиётлар 1. Амир Темур Курагон «Зафар йўли». Т.: «Нур» 1992 й. 2. Аҳмедов Б. «Темур» Т.: Фан. 1995 й. 3. Ҳамидов Х. «Олис-яқин юлдузлар» Т.: «Чўлпон». 1990 й. 4. А.Ю.Якубовский. темур ва темурийлар даврида Самарқанд. Ленинград. 1993 г. 5. И.Мўминов. Амир Темурнинг Урта Осиё тарихида тутган ўрни Т.: «Фан». 1968 й. 6. Б.А.Аҳмедов Улуғбек. Т.: «Ёш гвардия» нашриёти. 1989 й. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Узбекистон Республикаси узлуксиз таьлим тизими ва унинг шахс тафаккурининг шакллантиришдаги роли

Ислом. Ислом тарихини ўқитишнинг методолгик асослари

Темурийлар даврида маданият, таълим-тарбия йуналишлари ва педагогик карашлар

Мунис Хоразмийнинг маърифий қарашлари

Тиббий маданий асослари ва репродуктив саломатлик