Тиббий маданий асослари ва репродуктив саломатлик - Педагогиka - Рефераты

Тиббий маданий асослари ва репродуктив саломатлик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124 KB

Тиббий маданий асослари ва репродуктив саломатлик Режа: 1. Кириш. 2. Саломатлик тўғрисида умумий тушунча. 3. Одам танаси ва аъзолари гигиенаси 4. Зарарли одатлар ва ўқувчи ёшларни улардан асраш 5. Юқумли касалликлар ва уларни олдини олиш 6. Репродуктив саломатлик 7. Ўсмир ўғил ва қиз болалар танасида рўй берадиган психологик, анатомик, физиологик ўзгаришлар 8. Жинсий тарбия 9. Жинсий йўллар орқали юқувчи инфекциялар ва уларнинг асосий турлари. 10. ОИТВ. ОИТС нима ва унинг олдини олиш йўллари. 1

Кириш Мустақил давлатимизнинг гуллаб-яшнаши ёшларнинг жисмоний, ақлий, маънавий ва руҳий баркамоллигига, уларнинг саломатлигига боғлиқдир. Жисмонан соғлом, бақувват, руҳан тетик, ақл-заковатли ёшлар билан мамлакатимизнинг истиқболли келажагини тасаввур қилиш мумкин. Бугунги кунда соғлом авлодни шакллантириш энг муҳим вазифалардан биридир. Бунга энг аввало соғлом турмуш тарзини шакллантириш, турли маиший шарт-шароитларни яратиш, соғлом авлодни тарбиялашнинг моддий асосини белгилаш, яъни давлат томонидан иқтисодий ва молиявий қўллаб-қувватлаш киради. Кишилар саломатлигини таъминламасдан туриб, соғлом турмуш, соғлом фикр, фаровон ва бахтиёр ҳаёт ҳақида ўйлаш мумкин эмас. Ахоли саломатлигини муҳофаза қилиш ва мустахкамлаш, турли хил касалликларнинг олдини олиш, даволаш, атроф-муҳит, сув, ҳаво ва озиқ овқатлар тозалигини таъминлаш соғлом авлодни шакллантиришнинг асосий омилларидан биридир. Ўз вақтида овқатланиш, тиббий кўрикдан вақтида ўтиб туриш,тоза ва озода кийиниш, овқатдан аввал албатта қўлни совунлаб ювиш, вақтида ухлаш, дам олиш, шахсий гигиена қоидаларига риоя қилиш, жисмоний тарбия билан шуғулланиш, эрталабки бадан тарбия машқларини бажариш инсон саломатлиги учун ғоят муҳимдир. Ўзбекистон Республикаси ВМ нинг 2002 йил 5 июлдаги 242-қарори билан тасдиқланган тадбирларни бажариш бўйича ХТВ нинг 2002 йил 19 июлдаги 112-бўйруғи билан тасдиқланган вазифалари амалга ошириш учун педагогларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш институтларида тингловчиларни репродуктив саломатлик ва тиббий маданият асосларига 4 соатлик курслар жорий этилган. Курсларнинг ўқув дастурига ВМ нинг 2003 йил 25 августдаги 365-сонли қарорини инобатга олган ҳолда қайта кўриб чиқиб, тегишли ўзгаришлар киритилди. Шу курсни киритилишидан асосий мақсад ёшларга ўз 2

организмлари тўғрисида ахборот бериш, тана гигиеналарига риоя этиш, ота-оналари ва тенгқурлари ҳамда қарама-қарши жинс вакиллари билан бўладиган мулоқатга тайёрлаш, ўсмирларнинг психологик ҳолатларига тайёрлаш уларни касб-ҳунарга йўналтириш оилавий ҳаётга тайёрлаш, соғлом фарзанд кўриш учун зарур бўладиган барча билим ва кўникмаларни бериш,ўсмир қизларни она бўлишга тайёрлаш, фарзанди соғлом ўсиши учун барча керакли чора-тадбирларга ўргатиш, бозор иқтисодиёти шароитида фарзанд кўришни режалаштириш, соғлом фарзанд бўлиш учун гўдакларни ёшлигидан тўғри овқатлантириш, уларни тарбиялаш ва ҳаётда келажакда эл-юрт учун хизмат қиладиган соғлом авлодни вояга етказишдир. Саломатлик тўғрисида умумий тушунча Саломатлик-одам организмнинг биологик, руҳий, жисмоний холатлари ва меҳнат фаолиятининг мувозанатлашган бирлигидир. Сиҳат-саломатлик ҳар бир киши учун бахт-саодатдир, унинг меҳнат унумдорлигини, мамлакатнинг иқтисодий қудратини, халқ фаровонлигини ривожлантиришнинг зарур шартидир. Умумхалқ мулки бўлмиш сиҳат-саломатликка нисбатан онгли ва масъулият билан ёндашиш жамият барча аъзоларининг турмуш ва ахлоқ нормаси бўлмоғи лозим. Саломатликни сақлаш ва мустақкамлаш учун аввало одам ўз танасининг тузилишини ҳар қайси тўқима ва аъзоларининг нормал иш фаолиятини, ўсиш, ривожланиш ва кўпайиши қонуниятларини билиши зарур. Шунингдек, барча тирик мавжудодлар каби, одамга ҳам хос бўлган бу биологик хусусиятларни асраш ва тобора такомиллаштириш учун зарур бўлган шарт-шароитни мукаммал билиш ва яратиш талаб этилади. Тингловчилар билан “саломатлик” тести ўтказилади (5 мин) 3

Одам танаси ва аъзолари гигиенаси Болалар ва ўсмирлар гигиенаси-гигиена фани соҳаларидан бири бўлиб, ташқи муҳит омилларининг бола организмига, унинг ҳаёт фаолияти, таълим-тарбиясига таъсирини ўрганадиган ва ўсаётган авлод соғлом ҳамла жисмоний ва маънавий жиҳатдан бекаму кўст ривожланиш учун зарур бўлган чора-тадбирни ишлаб чиқади. Бу фан амалий жиҳатдан болалар саломатлигини сақлаш ва мустаҳкамлаш учун санитария меъёрини ишлаб чиқади. Болалар ва ўсмирлар гигиенасининг асосий мақсади уларнинг жисмоний ривожланишлари ва саломатликларининг мустахкамланишини таъминловчи, санитария-гигиена меъёр ва талабларига жавоб берувчи, тарбиялаш ва ўқитиш шароитларини, соғломлаштириш чора-тадбирларини илмий-амалий жиҳатдан асосланган ҳолда ишлаб чиқишдир. Болалар ва ўсмирлар гигиенаси қўйидаги муаммоларни ечиш билан шуғулланади. 1. Болалар ва ўсмирлар саломатлиги ва жисмоний ривожланиши. 2. Болалар ва ўсмирлар фаолияти гигиенаси. 3. Болалар ва ўсмирлар гигиенаси врачининг вазифалари 4. Болалар гигиенасининг ривожланиши. Инсон танаси ва аъзоларининг тоза ва озодалиги организм саломатлигининг гаровидир. Шундай экан, тана ва аъзоларни тоза ва озода сақлаш лозим. Шахсий гигиена таъминлашнинг асосий омилларидан бири эканлигини унутмаслик керак. қўйида инсон танаси ва аъзолари гигиенаси (гигиена сўзи юнонча бўлиб, кишилар соғлигини сақлаш ва саломатлигини мустаҳкамлаш демакдир) хусусида фикр юритамиз. Тери (тана) гигиенаси 4

Терининг тозалиги фақатгина терининг мутаносиб физиологик фаолиятини таъминлаб қолмай, балки бутун организмнинг нормал ривожланиши учун шарт-шароит яратади. Шунингдек, тери, (тана) тозалигини таъминлаш юқумли тери касалликларининг олдини олишда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Инсон териси ташқи муҳитдаги турли хил зарарли таъсирларига дуч келадиган биринчи аъзо бўлиб, у бир қатор вазифаларни бажаради. Жумладан, у ҳар хил таъсирлардан муҳофаза ҳилиш, моддалар алмашинувини таъминлаш, иссиқликни идора қилиш ва нафас олиш фаолиятларида иштирок этади. Тери организмни механик шикастланишлардан, ортиқча қуёш нуридан, зарарли моддалардан ҳимоя қилади. Агар тери соғлом ва озода бўлса, унинг юзасидаги микроблар тушиб кетади. Тери ифлосланганда унда турли хил тери касалликларини қўзғатувчи микроблар кўпайади. Бу микроблар терининг йирингли, қичима ва бошқа касалликларини келтириб чиқаради. Шунинг учун терини доим тоза тутиш мақсадида тез-тез ювиниб, чўмилиб туришга одатланиш керак. Бунга эришиш учун киши ҳафтасига камида бир маротаба иссиқ сувда чўмилиши лозим. Чўмилишнинг душ қабул қилиш, ваннада чўмилиш, ҳаммомда ва қуруқ иссиқ ҳаволи ҳаммомда чўмилиш турларидан фойдаланиш мумкин, бундан ташқари, ҳар куни юз-қўлини ювишни унунмаслик керак. Чўмилишдан кейин артинадиган сочиқлар ҳар кишига алоҳида бўлиш лозим. Ювинишда ҳар бир киши ўз терисининг хусусиятларидан,яъни терисининг қуруқ ёки ёғлилигидан келиб чиқиб, совун ва шампун турларидан фойдаланишни билиши мақсадга мувофиқ. Айрим ювиниш воситалари баъзан аллергик касалликларга сабаб бўлиши мумкин. Овқатланишдан олдин ва ҳожатхонага боргандан кейин, синфда, уйда жисмоний ишларни бажаргандан кейин қўлни совунлаб ювишга бола уч- тўрт ёшлигидан бошлаб одатланиш керак. 5

Тери кўп терлаганда ҳар куни кечқурун ётишдан олдин совуқроқ сувда ювиниш фойдалидир. Шунингдек, пойпоқ ва ички кийимларни тез-тез алмаштириб туриш ҳам кўп терлашнинг олдини олувчи воситалардан бири ҳисобланади. Соч гигиенаси Соч организмни қуёш нуридан, иссиқ ва совуқдан, чанг ва шу каби турли хил нохуш таъсирлардан сақлайди. Шунинг учун сочда кўп миқдорда ёғ, чанг ва кир йиғилади, натижада сочда қазғоқ, соч бити ва замбуруғ касалликлари пойда бўлиши мумкин. Сочни парваришлаш ва тез-тез ювиб туриш ва ўсмирлар шахсий гигиенасининг асосий шартларидан биридир. Бошни жуда иссиқ сувда ва хўжалик совунида ювиш тавсия этилмайди, чунки бунда соч мўрт бўлиб қолади, ялтироқ хусусияти йўқолади. Шу боисдан сочни юмшоқ ва ўртача иссиқликдаги сув билан ювган маъқул. қуруқ соч ёғли сочга нисбатан кам кирланишини ҳисобга олиб, 10-14 кунда бир маротаба ювиш мумкин, ёғли сочни эса 6-7 кунда бир маротаба ювиш тавсия этилади. Соч ювиш учун совун ва шампунни бош терисига қараб танлаган маъқул. Бугунги кунда шампунларнинг турли хиллари ишлаб чиқарилмоқда. Уларнинг айримлари баъзан бош териси ва илдизига салбий таъсир кўрсатиб аллергия пайдо қилиши мумкин. Шунинг учун улардан фойдаланганда эҳтиёт бўлиш лозим. Иложи бўлса, даволаш хусусиятига эга бўлган (қазғоққа қарши) совун ёки шампунлардан фойдаланган маъқул. Сочни парваришлашда ўзига хос қоидаларга риоя қилиш талаб қилинади. Жумладан, ҳар хил кишининг алоҳида тароғи бўлиши, доимий равишда сочини қирқтириб туриши лозим. Сочга турли хил лак 6

ва буёқлар ишлатмаслик сочнинг соғлом ва чиройли бўлиб ўсиши гаровидир. Соч бити юқумли касаллик сингари жуда тез тарқалади. Шунинг учун мактабгача тарбия муассасаларида, мактабларда ва оилада сочнинг битлашига қарши чора-тадбирларни доимий равишда амалга ошириб бориш лозим. Сочнинг битлашига қарши курашда тиббиёт ходимларининг тавсияларига қатъий амал қилиш лозим. Ўз билармонлик билан бирор-бир зарарли моддаларни қўллаш бош териси ва соч учун зарарли эканлигини унутмаслик керак. Сочни парваришлаш гигиенаси бош кийимга ҳам боғлиқ албатта. қишнинг совуқ ва ёзнинг иссиқ кунларига қараб бош кийимни танлаш ва кийиш мақсадга мувофиқ. Ёзнинг иссиқ кунларида ҳаво ўтказувчи оқ ёки оч рангли матодан тикилган ҳамда қуёш нурининг юзга ва кўзга таъсирини камайтирадиган, олдида соябони бўлган бош кийимидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Зарарли одатлар ва ўқувчи ёшларни улардан асраш Ҳар бир инсон шунингдек жамият учун саломатликдан қимматлироқ нарса йўқ. Куишилар саломатлигини муҳофаза қилиш ва мустаҳкамлаш ғоят муҳимдир. Саломатлик энг аввало меҳнат ва турмуш шароитлари ҳамда фаровонликка боғлиқ. Республикамизда эса кишиларнинг турмуш шароитлари кундан кунга яхшиланиб бормоқда. Иқтисодиётдаги ривожланиш, қўлга киритилган ютуқлар салмоғи ортиб бормоқда. Шундай жаннат макон юртда самарали меҳнат қилиб, роҳат-фароғатда яшашга не етсин. Афсуски, шундай бахтли ва фаровон замонда ўқиш, меҳнат қилиш, элига, халқига фойда келтириш ўпнига ичиш, чекиш гиёҳваедлик билан шуғулланувчи ёшларни ҳам учратамиз. Бундай зарарли одатларнинг ҳаммаси инсониятга катта путур етказади. Зарарли одатларга ўрганиб қолган киши бир умр азобда яшаётганлиги етмаганидек, ота-онаси, ака- 7

укаси, қариндош уруғларини ҳам қийноқга солади. Зарарли одатларнинг оддий ва фаол кўринишлари мавжуд. Фаол зарарли одатларда ўқувчининг китоб-дафтарларини мактаб кийимларини, мактабга боришига бир неча дақиқа қолганида, тайёрлашга киришиши кийимларни ва китоб-дафтарларни ҳар ерга ташлаб кетиш, кийим бош ва пойафзалларини озода тутмаслик, тирноқларини ўз вақтида олдирмаслик, ўртоқлари билан қупол муомалада бўлиш, ножўя сўзларни ишлатиш, қизларга нисбатан қуполлик қилиш ва шу кабилар киради. Тамаки, нос чекиш, гиёҳванд моддалар ва спиртли ичимликлар истеъмол қилиш ва бошқалар фаол зарарли одатлар ҳисобланади. Тамаки чекиш киши соғлигига жиддий путур етказадиган одатлардан биридир. Тамаки таркибида инсон организми учун ўта зарарли бўлган никотин, ис гази, цианит кислота, бензперен, қоракуя, полоний, олтингугурт, сирка каслота ва шу каби 200 ортиқ зарарли моддалар бўлади. Бир кунда чекилган 20-25 дона сигарет ўз таркибидаги 125 мг никотин, 40 гр аммиак, 0,8-0,1 мг цианит кислота, 0,5 кг I мг ис гази ва 100дан ортиқ зарарли моддалар билан инсон организмини зарарлаб, умрини 9 йилга қисқаришига олиб келади. Тамаки чекиш кўпинча оғиз бўшлиғи, томоқ, бронхлар ва ўпкада хавфли ўсма пайдо қилади. Чекиш бутун организмда яъни нафас аъзоларига катта зиён етказади. Тамаки таркибидаги моддалар нерв системасига зарарли таъсир кўрсатади. Наркомания ёки гиёҳвандлик-бу даврий ёки суринкали заҳарланиш ҳолати, бу тиббий ёки синтетик наркотик моддаларни қабул қилиш натижасида юзага келади. Наркотик –бу заҳар модда бўлиб, уни қабул қилганда эйфория (кайф) уйқу чақиради, оғриқсизлантирувчи ёки қўзғатувчи таъсир қилади. Гиёҳванд моддалар организм учун зарур бўлган ва улар ёрдамида одам ҳар қандай жисмоний ва ақлий меҳнатни амалга оширадиган витамин ва минерал моддаларнинг етишмаслик- дефицит ҳолатини юзага келтиради. Одам танаси овқат билан организмга кирадиган витаминлар 8

билан озиқланувчи ҳужайралардан ташкил топган. Бунинг ўрнига хужайраларга норкотик таркибида бўлган зарарли моддалар тушади. Ҳеч ким одамга гиёҳванд моддаларни қабул қилишни ман қила олмайди, лекин уни қабул қилишдан олдин ҳар ким унинг ҳақиқатда нима эканлигини ва уни қабул қилиш нималарга олиб келиши мумкинлигини билиши зарур. Юқумли касалликлар ва уларни олдини олиш Сил хавфли ва юқумли касалликдир. Сил юқумли касаллик бўлиб, у одатда ўпкани зарарлантиради ва одам йўталганда аксирганда,гапирганда ёки тупурганда ҳаво орқали тарқалади. Агар бемор киши тўлиқ махсус даволаниш курсидан ўтса, касалликни бутунлай даволашга бўлади: агар даволамаса, касаллик узоқ давом этувчи ногиронликка, ва ҳаттоки ўлимга олиб бориши мумкин. Ўпка сили билан касалланган, лекин даволанмаётган одам, бактерияларни тарқатиш орқали, йилига 10 тадан 12 тагача соғлом одамларга касалликни юқтириш мумкин. Сил касаллигининг белгилари: Сил касаллигининг дастлабки босқичларда аниқлаб, уни ўз вақтида даволаш чораларини кўриш жуда муҳимдир. Касаллик қанча эрта аниқланса, уни даволаш ҳам шунча самаралироқ бўлади. қўйида кўрсатилган белгилар одамда сил касаллиги бўлиши мумкинлигига ишора қилади:  3 ҳафталик кўпроқ давом этувчи йўтал:  Шиллиқ ёки йирингли, баъзида қон аралаш балғамнинг ажралиши:  Вақти-вақти билан пайдо бўлувчи иситма:  Кучли терлаш, айниқса тунлари:  Кўкрк қафасидаги оғриқ: 9

 Умумий ҳолсизлик:  Иштаҳанинг бўғилиши  Вазнни йўқотиш: Агар сиз ўзингизда ёки қариндошларингизда 3 ҳафтадан кўпроқ давом этаётган йўтални кузатсангиз-зудлик билан тиббий ходимга мурожаат қилинг. Сил касалиги қанча эрта аниқланса, уни даволаш шунча самаралироқ бўлади. Сил касаллигининг деярли барча янги кўринишларини силга қарши махсус дорилар билан даволаш мумкин. Даволаш курсининг дастлабки бир неча ҳафтаси шифохонада ўтказилиб, у камида 6 ойдан 9 ойгача давом этади. Сил касаллигини аниқлаш ва даволаш хизматлари амалдаги қонунчиликка биноан бепул кўрсатилади. Касаликни даволаш курсини тўлиқ ўтиш жуда муҳимдир, чунки бемор даволанишни бошлагач, ривожланаётган бактериялар сони одатда камаяди ва шу билан бирга бошқа одамларга касалликни юқтириш хавфи ҳам пасаяди. Бир неча ҳафтадан сўнг бемор ўзини яхши ҳис қила бошлайди: лекин, у даволанишни тўхтатмасдан, шифокорнинг кўрсатмаларига мувофиқ, дориларни қабул қилишни давом эттириши лозим, чунки сил бактериялари ўта яшовчандир. Агар силни даволаш жараёни тўхтатилса ёки беморлар дориларни нотўғри қабул қилсалар, сил бактериялари силни даволаш учун ишлатиладиган дориларга нисбатан чидамли бўлиб қолади ва кейинчалик уни даволаш анча кўп вақт ва ҳаракат талаб қилади. Силдан ўзингизни қандай ҳимоя қилишингиз мумкин. Сил касаллигининг бактериялари одам йўталганда, аксирганда, гапирганда ёки тупурганда ҳаво орқали тарқалади ва бошқа одамларга, улар бактерия билан зарарланган ҳаводан нафас олганларида юқади. Соғлом инсон организми одатда сил касаллигининг ривожланишига қарши курашади, лекин тўғри овқатланмайдиган, чекувчи (кашанда) спиртли ичимликлар ва гиёҳванд моддалар истеъмол қилувчи одамларда сил 10

касаллигини юқтириб олиш хавфи юқоридир. Сил касалига билан оғриган одамларнинг оила аъзолари ҳам хавф остида бўладилар. Сил касаллигининг олдини олиш учун уйни доимо шамоллатиб туриш ва тўғри овқатланиш жуда муҳимдир. Репродкутив саломатлик Репродуктив сўзи лотинча сўз бўлиб, re - тикланиш, такрорланиш, produco -яратаман маъносини англатади. Репродуктив-биологияда организмнинг ўзига ўхшаш организмларни яритиши, кўпайиши маъносини билдирадию . Репродуктив саломатлик, яъни аёлнинг қачон ва қандай шароитларда она бўлишини навзорат қилиш, онанинг ҳам ва ундан туғилажак боланинг ҳам саломатлиги учун мақбул шарт- шароитларни яратиш дегани. Репродуктив саломатлик масаласи фақат оилада туғилажак болалар сонини чеклашгина эмас, балки у ичига кенгроқ масалаларни қамраб олади. Бунга асосий эътибор оилада оилалар фаровонлигини таъминлаш, уларда ижобий психологик иқлимнинг ҳуқм суриши, оналар ва болалар саломатлигини сақлаш, оилаларининг том маънода мустақкамлигини таъминлаш кабилар назарда тутилади. Оиланинг муҳим бўлган функцияларидан бири-бу унинг репродуктив (жамиятнинг биологик узлуксизлигини таъминлаш, болаларни дунёга келтириш) функциясидир. Оиланинг вазифаси фақатгина янги авлодни дунёга келитирибгина қолмасдан, инсоният пайдо бўлган даврдан бошлаб яшаб келаётган илмий ва маданий ютуқлари билан таништирган ҳолда, уларнинг саломатлигини сақлаб туришдан ҳам иборитдир. Оиланинг жамият олдидаги репродуктив функцияси ва унинг бажарилиши дейилганда аҳоли сонининг қайта тиклиниши учун ҳар бир оилада нечта фарзанд бўлиши назарда тутилади. 11

Ўсмир ўғил ва қиз болаларда рўй берадиган психологик, анатомик, физиологик ўзгаришлар Болағат ёши қизалоқнинг катта қизга, ўғил боланинг йигитга айланиш даври ҳисобланади. Ўсмирлик даври-инсоннинг болағатга етиш даври ўзига хос жиҳатлари билан бошқа ёш даврлардан кескин фарқланади. Болағат даври 11-15 ёш ҳисобланади. Айни шу даврда ўғил ва қиз болаларда жисмоний ўсиш ва етилиш юзага келади. Бу давр ҳар бир ўғил ва қизда турлича кечади. Жинсий етилиш даври. 8-9 ёшдан бошланиб,18-19 ёшгача давом этади. Бу даврда содир бўладиган ўзгаришлар жинсий гормонларга боғлиқ. Жинсий гормонлар ўзи нима? Бу шундай модда-ки, унинг организмда ишлаб чиқиши, ташқи қиёфадаги ўзгаришлар ҳамда жинсий аломатларнинг ривожланишига боғлиқ бўлади. Бу моддалар жуда кам миқдорда ишланиб чиқишига сут безлари ривожлана бошлайди. Ўғил болаларнинг елкалари кенгаяди, кўкрак қафаси мушаклари ривожланади. Овози пастроқ тембрга эга бўлади, сезиларли даражада йўғонлашади. Бу даврда ўсмирнинг юзлари ва кўкрагида тук ўса бошлайди. Жинсий етилиш даври организмнинг биологик ва жинсий жиҳатдан ривожланиш ва болағатга етишидир. Бу даврда ўғил ва қиз болаларда иккиламчи жинсий белгилар пайдо бўлади. Ўғил болаларнинг овози дўриллаб, мўйлови сабза ура бошлайди. Ўғил болалар 10-11 ёшдан жинсий етилиш даврига кирсалар, қизлар 9-10 ёшдан бошлаб жинсий ривожланишни бошдан кечира бошлайди. қизларда 9-10 ёшдан тоз суягининг ўсиши, 10-11 ёшдан сут безларининг ривожлана бошлаши, қов саҳасида мўловларининг ўсиши, 11-12 ёшдан ташқи жинсий аъзоларининг ривожланиши кузатилади. Болағат ёшида ўсиш баъзида нормал кечиши, баъзан эса айрим ўзгаришлар кузатилиши мумкин. Бу физиологик ҳодиса ҳисобланади. Жинсий етилиш иқлим шароити ёки ота-онанинг белгилари, асаб тизимининг хусусиятлари, шаҳар ёки қишлоқ, тоғли ёки денгиз бўйида 12

яшашига кўра турлича кечади. Масалан жинсий ривожланиш жанубий ва шарқий минтақаларда яшовчи халқларда шимолий ўлкаларда яшовчиларга нисбатан илгарироқ бошланади. Жинсий болағат даврида ўғил ва қиз болаларда меҳнат фаолиятининг сусайиши, тез чарчаб қолиши, бош оғриши, кайфиятнинг тез-тез бўзилиб турилиши ҳоллари кузатилади. Балоғат даври ўғил ва қизларда ўзига бино қўйиш, ўзини жуда билағон қилиб кўрсатишга интилиш, серзардалик, одамовилик кузатилади. Жинсий тарбия Умумжаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти (УЖССТ) яхши жинсий тарбия жинсий фаоллика олиб келмайди, аксинча уни тутиб туради ва ёшларни келгуси ҳаётга тайёрлайди, деган ҳулосага келди. Жинсий тарбия қадриятлар, маданий меёрларга мос шаклланувчи инсон ҳатти ҳаракатларига кирадиган психологик таъсирланишни ҳам назарда тутади. Бу диний ва анъанавий концепцияларни бирлаштирувчи маданий мероснинг бир қисмидир. Жинсий тарбий инсоннинг биологик-эмоционал муҳтожлиги ва маданий мерос орасидаги мутаносиблигини топишга ҳаракат қилади ва ўз ичига жинсий аъзолар анатомияси ва физиологиясини қамраб олади, ҳамда шахс турли қарашлар шаклланишида юз берадиган ўзгаришлар ҳам киради. Жинсий тарбия таркибига ўзи ва ўзгаларга нисбатан ҳурмат, инсонлараро муносабатлар, бўлажак жинсий шерикка нисбатан ҳурмат ва жинсий муносабатларда ўзаро ҳис-тўйғулар ҳам киради. Ёшларга жинсий тарбия инсоннинг жинсий мойиллигига нисбатан яхши муносабат билдириш, ўзини ўзи баҳолаш қобилияти шаклланишида ва ўзи мансуб бўлган жамият чегарасида жинсий ва репродуктив аҳлоққа нисбатан бир қарорга кела олиш салоҳиятининг шаклланишида ёрдам бериши керак. 13

Жинсий йўллар орқали юқувчи инфекциялар ва уларнинг асосий турлари Жинсий йўллар орқали юқувчи инфекциялар (ЖЙОЮИ) ибораси Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти томонидан 1982 йилда таклиф этилган эди. Ушбу ибора инфекциялар гуруҳини ўз ичига олган бўлиб, улар асосан жинсий йўл орқали юқади. ЖЙОЮИ юқори даражада аҳамиятга эга бўлган ижтимоий касалликдир. Бу уларнинг нафақат кенг тарқалганлиги, балки бемор организми учун ҳам, умуман жамият учун ҳам оғир асоратлари билан боғлиқ. Асоратлар эркак ва аёллар репродуктив саломатлигига салбий таъсир кўрсатади, болаларда оғир тўғма касалликларга сабаб бўлади, беморнинг ички аъзоларининг оғир жароҳатларига олиб келувчи, бугунда клиник бир хил бўлмаган, эпидемиологик мезонлари жиҳатдан бирлаштирилган касалликлар бўлиб, уларга хос хусусият-инфекциянинг асосан жинсий йўл орқарли тўғридан-тўғри юқишидир. Ижтимоий текширувлар шуни кўрсатади-ки аксарият 14-16 ёшдаги ўсмирлар учун ушбу касалликлар ҳақидаги маълумотлар билан танишганда, улар долзарб бўлиб кўринади. Аммо, болаларни ушбу маълумотлар келажакда фойдали бўлишига ишонтириш лозим, зеро бу саломатликни, баъзи ҳолларда эса ҳаётни сақлашга ёрдам беради, жисмоний ва маънавий изтиробларнинг олдини олади, шахс саломатлигини таъминловчи қарор қилишига ёрдам беради. Ўсмирлар жинсий алоҳа бўлганларида ушбу касалликларни юқиш хавфининг реал эканлигидан хабардор бўлмоқлари зарур ва ўсмирларга потнерлар сони кўпайганда касалланиш хавфи ортишини обдон ўқтириш лозим. ЖЙОЮИ юқори даражада ижтимоий аҳамиятга эга бўлган касалликларга киради. Бу уларнинг фақатгина кенг тарқалганлиги билан эмас, балки бемор организми учун ҳам умуман жамият учун оғир асоратлари билан тушунтирилади. Ҳозирги вақтда жинсий йўл орқали юқувчи касалликларнинг 20дан зиёд қўзғатувчиси маълум. ЖЙОЮИ 14

ичида энг кўп тарқалган бу-ОИТВ, ХЛАМИДИОЗ, ЗАҲМ (сифилис), ГОНОРЕЯ ва ГЕРПЕС дир. ХЛАМИДИОЗ - жинсий йўллар орқали юқувчи энг кўп тарқалган касалликлардан бири. Ҳўжайра ичи паразити хламидийлар келтириб чиқаради. Хламидиоз аниқроғи, урогенетал (сийдик-жинсий) хламидиоз венерик касалликларга кириталади. Бу юқумли инфекцион касаллик бўлиб, унда хламидийлар одамнинг жинсий аъзолари ва сийдик чиқарувчи йўлларини жароҳатлайди. ГОНОРЕЯ (сўзак)-кўҳна юқумли касаллик бўлиб, у инсонга жуда қадимдан маълум. У ҳақида маълумотлар эрамиздан уч ярим минг йил аввалги Миср табобатининг қадимий тарихий ёдгорлиги «Эберс Папируси» да учрайди. Бу касаллик тарқалганлиги бўйича хламийдийдан кейинга ўринда туради. Гонорея адабиётларда қайта- қайта ёритилса ҳамки, лекин унга нисбатан ҳозирга қадар асосланмаган ҳолда бепарво муносабат сақланиб қолмоқда. СИФИЛИС(заҳм)-бу сурункали венерик касаллик бўлиб, тери- шиллиқ қаватлар,ички аъзолар,суяк ва асаб тизимининг жароҳатланиш билан характерланади. Бу туғма ёки орттирилган умумий юқумли касаллик бўлиб, у даволанмаган беморларда узоқ йиллар давом этиш ва хос тўлқинсимон, яъни қўзиш даврларининг яширин даврлар билан алмашиниши билан кечади. ТРИХОМОНОИАЗ- етарлича кенг тарқалган касаллик. Унинг қўзғатувчиси, трихомонада ҳисобланиб, у бир ҳужайрали организм бўлиб оддий ҳайвонларга мансуб: эркаклар ва аёлларни касаллантиради. Трихоманада илк бор 1836-йилда очилган бўлсада, бироқ узоқ давр мобайнида мутлоқо безарар организм ҳисобланган. Фақатгана 1984 йилдагина унинг юқиши маълум бўлган. ГЕРПЕС- вирусли юқумли касалликлар гуруҳи бўлиб, такрорий кечиши, тери, шиллиқ қаватларида тошмалар тошиши, марказий ва 15

периферик асаб тизими, кўз, йўлдош (плацента)ни зарарланиши билан характерланади. ЖЙОЮИ лар вақтида аниқланиб, даволанмаса, бепуштлик, ҳомиланинг тушиб қолиши ёки ривожланмаслиги, бачадон саратони (раки), кўрлик, юрак ҳасталиклари, руҳий касалликлар ва бўғимларнинг шикастланиши каби жиддий оқибатларга олиб келишлари мумкин. Аксарият ЖЙОЮИ лар жинсий алоқа орқали юқишига қарамасдан уларнинг баъзилари бошқа йўллар билан ҳам юқиши мумкин. Касалланган одам териси билан контактда бўлиши, касалланган қон, сўлак, қин ажралмаси ёки эркак уруғи каби тана суюқликлари, ҳамда ишлатилган ёки нотуғри стерилланган игна, шприц ёки тиббий асбоблар орқали юқиши мумкин, агар улар каксалланган тана суюқликларига теккан бўлса. Баъзи ЖЙОЮИлар онадан болага ҳомиладорлик ва туғруқ вақтида ўтиши ва болада жиддий касалликларни келтириб чиқариши мумкин. ЖЙОЮИ турларини белгилари бошлангич даврда яққол кузатилмайди, шунинг учун одам ЖЙОЮИ билан касалланганлигини аниқлашнинг ягона йўли тиббий кўрикдан ва лаборатория таҳлилларини ўтказишдир. Агар бирор киши ЖЙОЮИ билан касалланган бўлса, у ўз жинсий шериги билан бу ҳақда гаплашмоғи даркор, чунки улар иккаласи даволанмаса, бир-бирларига касалликни яна юқтиришлари мумкин. 16

ОИТВ-ОИТС нима ва унинг олдини олиш йўллари ЙОЮИ ичида энг кўп тарқалгани ОИТВ бўлиб-бу одам иммунитет танқислиги вируси (ВИЧ) бўлиб, у маълум йўллар орқали юқади ва бошқа вируслардан фарқли равишда, ОИТВ инсон организми иммун тизимини жароҳатлайди ва бу билан организм касаллик ва инфекциялар олдида ҳимоясиз қилиб қўйяди. Ҳозирги ОИТВ олдини олувчи ёки даволаши мумкин бўлган вакцина ёки дори топилмаган. ОИТС -бу Орттирилган иммунитет Танқислиги Синдром (СПИД) бўлиб, у ОИТВнинг сўнгги ва одам вафоти билан якунланувчи босқичидир. Ҳозирда тиббиёт ОИТС нинг ривожланишини фақат секинлаштириш мумкин, ҳалос. Инсон касалликнинг бирор бир симптоми сезгунга қадар, вирус организм ўн йил ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Бу давр ичида одам ўзини мутлоқ соғлом ҳис қилиши ва соғлом кўриниши бўлиши мумкин, аммо бунда вирусни ўзгаларга юқтириши мумкин. ОИТВ инсон организмига асосан учта йўл орқали кириш мумкин: 1) ОИТВни юқтирган ёки ОИТС билан касалланган бемор билан ҳар қандай ҳимояланмаган жинсий алоқада бўлганда. Инфекциянинг юқиши вируснинг етарли миқдорига эга бўлган организм суюқликларининг соғлом одам шиллиқ қаватидаги микрожароҳатлар ва ёриқлари билан контакти ҳисобига юз беради. 2) Соғлом одам организмига ОИТВ юқтирган ёки ОИТС билан касалланган бемор қони тушганда юқади. Стерилланмаган тиббиёт ёки косметологик асбоблар қўлланилганда содир бўлиши мумкин. ОИТВ ушбу юқиш йўли гиёҳванд моддаларни томир ичига қабул қилувчи шахслар ўртасида кўп тарқалган, чунки гиёҳвандлар гуруҳида кўпинча стерилланмаган умумий шприц ва игналардан фойдаланилади. 17

3) ОИТВ юқтирган ёки ОИТС билан касалланган она орқали болага юқади. Бу ҳомиладорлик, туғиш ва гўдакнинг эмизиш вақтида юз бериши мумкин. Одамлар оддий турмушдаги мулоқатда ОИТВни юқтиришдан қўрқадилар. Аслида бу қўрқувлар асоссиздир. ОИТВ юқишнинг барча йўллари яхши ўрганилган ва илмий асосланган. ОИТВ қўйидаги ҳолларда юқмайди:  Ўпишганда:  Терига текканда ёки қучоқлаганда, қўл берганда, силаш ва эркалашда:  Ички кийим ва кўйлаклар орқали:  Йўталганда ва акса урганда:  Тер ва кўз ёшлари орқали:  Ҳашоратлар орқали:  Умумий бассейн ва ҳожатхонадан фойдаланилганда  Умумий идиш-товоқлардан фойдаланилганда. ОИТВ юққанида ва ОИТС да кўпинча қўйидаги белгилар кузатилади.  Доимий қуруқ йўтал:  Тушунарсиз сабабли, давомли уч ойдан ортиқ истмалаш(ҳароратнинг кўтарилиши):  Лимфа безларнинг (чов соҳасидан бошқа)катталашуви:  Тана вазнининг кескин камайиши:  Узоқ ич кетиши:  Тез-тез бош оғриғи, ҳолсиз, хотира ва ишлаш қобилиятининг пасайиши:  Оғиз шиллиқ қаватининг яллиғланиши, оқиш қоплам, яралар,  Кўришнинг сабабсиз пасайиши ва кўрмаслик:  Тунги терлаш 18

Ҳеч ким ЖЙОЮИ ва ёки ОИТВ юқишидан 100%га кафолатланмаган. Ҳар қандай одам эркакми ёки аёлми, ҳар қандай ёшда яшаш жойидан ва диний эътиқодларидан қатъий назар инфекцияни юқтириши мумкин. Фақатгина ЖЙОЮИ ва ОИТВ юқиш йўллари ва олини олиш ҳақидаги хабардорлиги одамни касаллик юқишидан ҳимоялаши мумкин. *(Ҳозирги кунгача бўлган статистик маълумотлар келтирилади.) Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. «Болалар ва ўсмирлар гигиенаси» М.Н.Исмоилов. Т: 1994 2. «Гигиенадан амалий машғулотлар» С.С.Солихўжаев Т:1996 3. Одам ва унинг саломатлиги. Б. Аминов. Т.Тиловав «Одам ва унинг саломатлиги» Т: 1995 4. Сағлом авлод асослари. Б.М. Умаров, Г.У.Солихова Т: 2001 5. Здоровўй образ жизни. Шакиров М., Бошмоков Л.Н.,Курманова. Г.У., Алмата: 2003 6. 1001 саволга психологнинг 1001 жавоби. /.Б. Шоумаров таҳрири. Т: 2001 7. Саломатлик китобчаси.(мактабгача таълим муассасалари учун) 8. Ўсмирлар олами.2002. Т: ЮНЕСКО 9. «Жинсий таълимот ва ёшларнинг репродуктив саломатлиги» қўлланма. Т: 2002. ЮНЕСКО. 10. «Основы здорового образа жизни и семья» қўлланма Т: 2003. ЮНЕСКО 11. Краткая медицинская энциклопедия.Т:2004 19

12. Интернет маълумотлари. 13. Школьная валеология Г.К.Зайцев. 1998.Санк-Петрбург 14. Валеология. «Пути и формирования здоровья школников» Н.Н.Кунджи Москва.2001 15. Валеология В.И.Петрушин Н.В. Петрушина уч.пос. М:2002 16. Валеология. Москва 2002 17. Валеология курс лекции. Б.Н. Чумоков. Москва.2002 18. «Шифо-инфо» рўзномаси Т: 2006 й №20, 21, 22…. 19. www . ziyonet . uz 20

Похожие

Валеологиянинг назарий-методологик асослари

Педагогика умумий асослари таълим умумий маданий феномен сифатида

Валеология соҳалари (йўналишлари)

Ислом динининг маърифий ва маданий тараккиётдаги урни

Кексаларни ижтимоий-тиббий муҳофазаси бўйича назарий қарашлар