Кексаларни ижтимоий-тиббий муҳофазаси бўйича назарий қарашлар - Педагогиka - Рефераты

Кексаларни ижтимоий-тиббий муҳофазаси бўйича назарий қарашлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

70 KB

Кексаларни ижтимоий-тиббий муҳофазаси бўйича назарий қарашлар Маьлумки қариялар (геронтогуруҳ), уларнинг ўзига ҳос хусусиятлари якка шахс, кичик гуруҳлар ва ижтимоий тизимдаги ўрнига караб, ўрганилади. Биринчи йуналишда қарилик бошланиши билан шахснинг ривожланиши текширилади. Таржимаи ҳолининг дастлабки босқичлари ва касбий аолиятининг кариянинг шахсий характерига таъсири, унинг кейинги даврдаги табиати ўрганилади. Ҳаёт тарзини ўзгартириш қобилияти, низоли вазиятларда ўзини тутиши (энг аввало, авлодлараро низоларда), эҳтиёж, қизиқишлари таҳлил килинади. Иккинчи йуналишда қариянинг ишлаб чиқариш жамоасида, кўшнилар орасида, дўстлар, танишлар, қариндошлар ҳамда оила даврасидаги ўрни, вазифаси ва бажарадиган ишлари ўрганилади. Учинчи йуналишда геронтогуруҳнинг жамият жараёнига аралашиши, сиёсий воқеаларга таъсири ўрганилади. Ҳозир қариликни тушунишда ижтимоий геронтологик назариялар бўйича қуйидагилар алоҳида диққатга сазовор: ажраляш, фаоллик ўз маданияти ва ёш тизимидаги фаркланиш. Ажралиш назариясида (Э. Каминз ва У. Хенри) қариликдан қочиб кутулиб бўлмайдиган ўзаро бегоналашиш, қариётган шахс билан жамият ўртасидагиўзаро ҳаракатнинг пасайиши тушунилади. Буни яна "озод бўлиш назарияси" деб ҳам аташади. Гўёки қарилик уни жамият олдидаги барча мажбуриятлардан озод килар эмиш. Америкалик социолог Роберт Батлернинг - "эйджеизм" (инглиз тилида "эйдж" - ёш) назарияси бир ҳил ёшдаги гурухларнинг бошкаларига нисбатан муносабатида камситишни англатади. Унинг фикрича, одатда, эйджеизм Америка жамиятида энг паст мавқега эга бўлган катта ёшдаги гурухга нисбатан ишлатилади. Р.Батлернинг крича, "эйджеизм ёшлар ва ўрта ёшлиларорасида чукур илдиз отган қариликни ёктирмасликни акс эттиради. Улар қарилик, касаллиқ, меҳнатга лаёқатсизликни ёқтирмайди ва ундан жирканадилар хамда ёрдамга муҳтожлик, "фойда келтирмаслик" ва "ўлим" қаршисида қўрқувни ҳис

қиладилар. "Эйджеизм, айниқса, АҚШда кучли, - деб таъкидлайди Смелзер, - чунки у ерда ҳамма вақт маҳорат, куч, ёшлик ва ғайрат қадрланган. Европа ва Японияда эса қарияларга муносабат бунинг аксидир". Поляк социологи Ҳелена Издебская 200 талабанинг (19 ёшдан 22 ёшгача) бува ва бувиларига муносабатларини ўрганди. Сўровда қатнашганларнииг кўпчилиги уларни ёктирмасликларини, уларга нисбатан яҳшилик тилаш, ҳурмат ва масъулият ҳисси йўқлигини айтган. Уларнинг фикрига кўра, қариялар уларга буйинтуруқ бўлмасликлари керак қариялар билан яқин қариндошлари эмас, балки давлат, жамият шуғулланиши керак. Уларнинг асосий кисми бува-бувиларнинг ҳаёт муаммоларини қариялар уйи ҳал килиши керақ дея фикр билдирди. Йиллар ўтиши билан кексалар феъл- атворида, руҳиятида ўзгаришлар юз беради. Қариянинг хатти-ҳаракати ва холатини унинг ёшига кдраб бахолаш мумкин, чунки турли ёшда инсоний фазилатлар ҳар ҳил бўлади. Кексаларнинг табиатидаги ўзгаришлар унинг таъсирланишииинг сусайиши билаи белгиланади. Бундан ташқари, бу ёшда уларга ҳудбинлик ҳос бўлиб, ким етарли эътибор кўрсатмаса ёки аксинча, "етарлилик" энг юқори даражада бўлса ҳам унинг барчасига тоқат килолмайди. Агар атрофидагилар меҳрибонлик кўрсатмасалар, ҳудбинлар рўйҳатига киритилади. Айтадиларку "Ҳудбин -бу ўзини мендан кўра ортикрок яхши кўрадиган одам". Шу боис ақлий геронтогуруҳ - янги билимларни эгаллашда, кутилмаган шароитга мослашишда кийинчиликлар пайдо бўлади. Ёшликдагига ўҳшаш баъзи вокеликларни осон енгишлари мумкин, (янги уйга кўчиб ўтиш, ўзининг ёки яқинларидан бирининг касал бўлиши), аммо илгари дуч келмаганлари (умр йўлдошининг вафоти, касаллик натижасида хатти-ҳаракатдаги чегараланиш, кўз нурининг қисман ҳиралашиши) қийин бўлиб кўриниши табиийдир. Ҳиссий геротогурухда - асабий қолат кучайиши (кучли асабийлашиш), арзимас ҳафагарчиликка ҳам ўта асабийлашиш, сабабсиз кўз ёши тўкиш асосий омил бўлади. Таъсирланиш учун ўтган давр ҳакидаги кинофильм ҳам сабаб бўлиши мумкин. Бунда инсон даврга эмас, балки ўша даврдаги ўзининг ҳаётига

ачинади. Ёки қадрдон пиёла синса, унга эмас, у билан боғлиқ ҳотиралар йўқолаётганига афсусланади. Аҳлоқий геронтогурухда - янги аҳлоқ меъёрларига мослашиб, ҳулк-атвор одатларидан воз кечиш сабаб килиб кўрсатилади. Бунда одат ва меъёрлар кескин, қуполлик даражасига етадиган тарзда танқид қилинади. Психологик танглик ва умр босқичлари ўзига ҳос тарзда намоён бўлади. Бу ёшда рухий ҳолат омили бўлиб қариялик кўзга ташланади, у психологик тангликка сабаб бўлади. Бу танглик инсон умри давомида бошидан кечирадиган тангликлардан эмг ачинарлиси бўлиб туйулади. Бу борада Америкалик психолог Эрик Эриксон инсон ҳаёти давомида дуч келадиган саккизта ижтимоий-руҳий танглик ҳолатини кўрсатиб ўтган. Уларнинг ҳар бири маълум ёш учун ўзига ҳос ҳусусиятга эга. Биринчиси - умрнинг биринчи йилида. Иккинчиси - илк ўрганиш даври билан боғлик. Учинчиси — мактаб ёшининг илк даврига мос келади. Тўртинчиси - мактабнинг ўрта даврида руй беради. Бешинчи тангликни ўсмирлик даврида бошидан кечиради. Олтинчи танглик етуклик даврига ҳос. Еттинчи тангликни инсон 40 ёшида бошидан кечиради. Умрининг оҳирида сўнгги тангликка -қарилик танглигига яқинлашади. ксон ўз ғоясини ривожлантириб, саккизинчи давр танглиги сабаблари: биринчиси - ўз "меп"ининг касбий шуҳратига боғлик бўлмаган ҳолда кайта баҳолаш, яъни инсон биринчи навбатда шугулланаман?" дея ўйлаши керак.Икинчиси - вужудимнинг кариши ва соғликнинг ёмонлашишини тушуниб етиш. Яна "Сочимни чиройли турмакламасам, келишган қадди-қомат ва мустахкам соғлигим бўлмаса, мен кимман?" деган саволга жавоб бериши лозим. Эркаклар учун биринчи тангликни, аёллар учун эса иккинчисини еигиб ўтиш кийин. Эркак ва аёллар қарилик тангликларига турлича муносабат билдиради. Демак саккизинчи таиглик - бу даврга келиб инсон олдинги тангликларни муайян ҳолда босиб ўтади. Оқирги синовда улар ўз ҳулк-атворини қандай тўтиши етти тангликдан ғолиб ёи мағлуб чиқишига боғлиқ. Бу ҳақида Карен Ҳорни инсоннинг ҳиссий рнвожига болалик таъсирини инкор қилмаган ҳолда ҳозиргисини кагга

аҳамиятли хисоблаган. "Аниқ ривожланиш" йўли бу - давр бир қадам ўзидан кейингисини жалб этадиган йўлдир. Хуллас саккизинчи танглик (Э.Эриксон) ёки бешинчи давр (Ш.Бюлер) босиб ўтилган ҳаёт йўляни якунлашда етакчилик килади ва бу тангликни бартараф тиш мазкур йўл кандай босиб ўтилганлигига боғлиқдир. "Инсон умрини сарҳисоб қилаётиб, уни бирор жойда камайтирмай, купайтирмай қабул килса, келажакка ҳотиржам қарайди. У ўлим умрнинг табиий якуни эканини тушунади"1. Россяялик олим В.Болтенко усмирлик ёшига боглиқ бўлмаган психологик кексайишнинг қатор босқичларяни ўрганди, Биринчи босқичда инсон пенсияга чиққунча етакчи бўлган фаолият тури сақланиб қолади. Қоидага кўра, бу фаолият тури пенсионер касби билан бевосита богланган бўлади. Улар асосан ақлий меҳнат кишилари (олим, санъаткор, ўкитувчи, шифокор) бўлишган. Бу богликлик бевосита илгариги фаолиятида катнашиш, балки маҳсус адабиётларни ўқиш ёки касбяй мавзуда мақола ёзиш шаклида бўлиши мумкин. Агар бу боғлиқлик пенсияга чиққан захоти узилса, инсон иринчи босқични четлаб ўтиб, иккинчисига дуч келади. Иккинчи босқичда касбий боғликликка дуч келиши ҳисобига қизиқиш доираси камайиши кўзатилади. Атрофдагилар билан суҳбатда, телевизион: янгиликлар, оилавий вокеалар, фарзандларнинг ютуқ ёки муваффариятсизликларини муҳокама қилиш устунлик қилади. Бундай мулоқотда суҳбатдошларнинг мутаҳассислигини ажратиш кийин бўлади. Учинчи босқичда кексанинг ўз соғлигига ғамҳурлиги асосий урин эгаллайди. Дорилар, даволаш усуллари, шифокорлар суҳбатнинг асосий мавзуига айланадн. Газета ва телевизион кўрсатувлардаги бу мавзуга алоҳида эътибор билан ёндашади. Тўртинчи босқичда ҳаётни сақлаб қолиш умр мазмунига айланади. Мулоқот доираси - даволовчи шифокор, ижтимоий таъминот ҳодими, кадрдон оила аъзоси, энг яқин кўшнигача қисқаради, ниҳоят, бешинчи босқичда ҳаётий ҳарактердаги ҳтиёж кўзга ташланади (овқат, осудалик, уйқу...), ортикча ҳиссиёт ва мулоқотлар деярли бўлмайди. Барча лойиқалар каби бу ҳам шартли: биринчи босқичда барча бешта давр

эҳтиёжлари қатнашади, иккинчисида - тўртта, учинчисида - учта, тўртинчисида - иккита ва фақат бешинчисида ҳаётий эҳтиёжлар қолади. Америкалик психолог Э.Маслоу буюк инсонлар таржимаи ҳолини ўрганиб, эҳтиёж ва имкониятлардан фойдаланиш назариясини яратди. Унииг фикрича, инсон жисмоний эҳтиёждан ҳавфсизлик ва ўзини асраш эҳтиёжлари томон зиналар бўйлаб кўтарилади. Бу ерда севги ва тан олишларнинг юқориси ўзини-ўзи ҳурмат қилиш, чўққиси - диққат марказда бўлишга эҳтиёждир. Ҳар бир давр бу чўққи учун ўз баландлигини белгилайди ва имсон альпинист каби ўз чўққисини танлайди. Аммо унга чиқишдан сўнг ундан тушишнинг бўлиши ҳам табиийдир. Бу осон эмас. Кексалик жозибаси ҳам ана шунда. Кекса одам психологияси учун ўзига ўзи баҳо бериш ва ёшини ўзи ҳис қила олиш катта аҳамиятга эгадир. Ҳар бир ёшдаги одамда ўзини ўзи баҳолаш юқори ва паст бўлиши мумкин. Аммо кексаликда умрнинг барча даврларини ўз баҳоси билан ўлчаш одатдир. Кимки болалик ва ўсмирликдаги психологик тангликни осон енгиб ўтган ўлса, бир умрлик юқори иззатга эга бўлади, юқори мартабаии оддий имконият билан боғламайди. Биринчи босқични қийинчилик ёки муваффақиятсизлик билан босиб ўтган кексалар бир умрга ҳамма нарсага ишончсизлик билан қараб, айбдорлик ҳисси билан муносабатда бўладиган инсонларга айланишади. Уларни "тўлиқ етукликка эришмаган" деб аташ мумкин. Улар кексаликда ҳам кимдандир, нимадандир кўрқишади. Қарияларда тушкунлик туфайли ўлим ваҳимаси юзага келади. Агар инсон умр йўлдоши, дўстлар, касб танлашда ҳатога йўл кўйдим, умрим бекорга ўтди (энди уни тўзатиб бўлмайди), деган хулосага келса, уни бирор нарсани тузатишга кучим етмайди, деган кайфият қамраб олади. Иродаси кучли одамлар ўлим вахимасини енгиб ўтади, ожизлар эса унинг юки остида эзилишади. Илья Толстой (Л.Н.Толстойнинг ўғли) "Менинг хотираларим" китобида шундай ёзади: "Жисмонан кучли ва жуда чидамля шахс сифатида у (Л.Н.Толстой) табиий ҳис-туйғу билан нафақат ўлимга қарши, балки карилик билан ҳам

доимо курашарди. У умрининг охиригача таслим бўлмади. Ўзи учун ҳамма нарсани ўзи қиларди, ҳатто отда юрарди, Шунинг учун унда ўлимдан кўрқиш ҳисси умуман йўк эди деб тахмин қилиб бўлмайди. Бундай қўркув унда бўлган, ҳатто кўпрок даражада, у бундай қўрқув билан доимо курашган. У қўрқувни енга олдими? Аниқ, жавоб бераман - қа". Руҳоний Евлампий Кременский ваъзларидан бирида шундай дейди: "Ҳаёт ҳар бир инсон учун буюк фароғат бўлиб кўринади. Ҳатто азоб чекаётган маҳбусга ҳам жуда қимматли, ҳар кимга Оллоҳнинг оламига боқиш ва ўзини тирик хис қилиш ёқимли". Улим ваҳимаси фак;ат инсонга хос ҳиссиёт, бундай нарса бярорта қай-вонда йўқ. Шунинг учун бу инсоний сезги енгиб ўтилиши мумкин. Россиялик психолог Б.Г.Ананьев тушунтирганидек, инсон умрининг ақлга зид томони шундаки, кўплаб одамларда "ўлиш" жисмонан мункайиб қолишдан илгарирок рўй беради. Бундай холат шундай одамларда кўзатиладики, улар ўз хоҳишига кўра, жамиятдан ўзини олиб қочади, ундаги кўплаб вазифаларни рад этади, бу эса "шахсий сифатлар ҳажмининг торайишига; шахс тўзилишининг ўзгариши"га олиб келади. Шахсиятини сақлаб қолган ўзоқ умр кўрувчилар бялан киёслаганда, "баъзи бир бошловчи" Нафақахўрлар 60 ёшида мункайиб қолганга ўхшаб кўринади. Шу ёшдан бошлаб уларда шахс ўлимининг драматик даври бошланади. У шундай хулосага келади: "Меҳнат фаолиятининг беҳосдан тўхташи натижасида инсоннинг мехдатга лаёқатлилигининг имконият ва қобилиятининг ажратиб қўйилиши инсон тўзиляшида фаолият субъекти: шунингдек, шахс сифатида чуқур ўзгаришлар келтириб чикариши мумкин". Инсон узоқ умр кўриш учун меҳнат қобилиятини иложи борича ўзоқроқ сақлаши зарур. Кексалик ва меҳнат қобилияти муросага келтириб бўлмайдиган икки рақиб: меҳнат қобилияти бўлган жойда кексаликка ўрин йўқ. Меҳнат инсоннинг ҳаётий эҳтиёжи. Ғарб олимларининг фикрича, бир ўзи яшайдиган ва ёлғиз одам бир хил маъно англатмайди. Аксинча, катта оилада ёки кўп кишилик ётоқхонада яшаётган одам қам ёлғизлиқцан қиймалиши мумкин. Улар тинчликни яхши кўрадилар, одамлар орасида

бўлгандан кейин, ёлғизликда "куч йиғишга" зарурат сезадилар. Мансаб, лавозимни яхши кўрадиган одамлар (эксвертлар) улар асабини бўзади. Ёлғиз яшовчиларнинг ҳаммаси ҳам ёлғизликни қадрлайди ва ардоқлайди. Ёлғизлик, - деб тасдикдайди психолоғлар, - бир одамни иккинчисидан ажратиб турадиган масофа билан ўлчанмайди. У ариндошларининг бор- йўқлиги билан ҳам бел-гиланмайди. Бунинг устига яқин инсон ҳамма вақт "сизга", албат-та, "ҳа" деб жавоб берздиган одам эмас. Аксинча Э.Ильенковнинг таъкидлашича, "Бирлик" (ёки умумийлик) бир шахс эга бўлган, иккинчисида бўлмаган хусусият билан вужудга келади. Маълум хусусиятнинг йўқлиги бир шахснинг иккинчисига, бир хил хусусиятлиларга кўра, каттиқрок боғлайди. XX аср инсон ҳаёти тезлигини ўзгартирди. радио, телевидение, компьютерлардан фойдаланиб, ахборотлар билан тўлдириб ташлади, от тезлигини реактив тезлик билан алмаштирди. Замондошимиз — шаҳарлик бир кунда унинг бувасининг уваси умр бўйи кўрганидан кўпроқ одамларни кўради. Фақат бир нарса деярли ўзгармайди инсон табиатининг ўзи ва ўзи яратган нарсаларнинг барчасиня ўзлаштириш. Буни эплаш қийин бўлмоқда. Хрзир инсонга ҳаддан зиёд ортиқча вазифа юкланган. Маълумки, саломатлик ва ижтимоий хулқ-атвор кексаликда муҳим аҳамиятга эга. Бу "гериатрия" (кексаликни даволаш) тушун-часида ифодаланади. Мамлакатимизда гериатрик поликлиникалар ҳам, ушбу ихтисослик бўйича шифокорлар ҳам йўқ. Ваҳоланки, кексаларни даволаш болаларни даволаш каби ўзининг мухим хусусиятга эга. Гериатр ва педиатр - турдош: касблар, уларнинг беморлари ўз ёшларига хос хусусиятни қисобга олишни талаб этади. Зарур тузатишлар киритишни талаб этадиган ариётгаи организмнинг ўзига хос хусусиятларига гетерохронологик ва гетерокинетиклар киради. Гетерохроногик - турли органлар учун ҳар хил жараённинг ифодаланишидир. Гетерокинетик -организмнинг ёшга қараб, ўзгаришлар ривожининг турли тезликлари билан шуғулланади. Кексалик - касаллик эмас. Кексаликда рўй берадиган касалликлар юқорида санаб ўтилган ўзига ҳос ҳусусиятлар замирида кечади. И.Давидовский шундай зади: "Кексалик - бу касаллик

эмас... Кексалик касалликлари билан шартли равишда қариш маъносини акс этгиради". Бу ёшда касаллик тузалиши секинлашиб, яширин ҳусусиятга эга. Унда сезгиларнинг пасайиши, организм имконияти заҳираларинянг камайиши ва юкумли касалликларми қабул килиш эҳтимоллиги ошиши кўзатилади. Ўтказнлган кўплаб тадкикртлар аҳоли соғлигининг 80-100 фоизи соғлиқни сақлашга, 65-70 фоизи ижтимоий омилларга (яшаш тарзи, ички мухит шдроити) борлиқлигини кўрсатади. Хулоса сифатида таъкидлаш жоизки, жамиятнинг ўз қарияларига муносабати кексаларнинг ижти-моий, моддий, бир сўз билан айтганда, ёш авлоднинг ҳши шарт-шароити учун жавобгарликни қандай хис қилиши, жамият тараққиёт даражасини акс эттиради. Ёшларнинг ижтимоий мажбурияти кексалар мрининг сўнгги босқичлари қийинчиликларини камайтириш, руҳий осонлаштиришдир. Ёшлар томонидан хурмат ва кўллаб-кувватлаш уларнинг интилишларидан кўзланган фаровон ҳаёт тарзини ўзлари учун кафолатлайдиган чорадир.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАЕИЕТЛАР 1. А. Инсон фалсафаси. Инсон тўғрисидаги фалсафий фикрлар тараққиёти (биринчи китоб).Чориев -Т., ЕНшог ЕНК, 1998-207-208-6. 2. Висьневска-Рошковско К. Новая жизнь после шести десяти М., 1989- С56-58 3. Эриксон Э. Идентичность: юность и кризис. - М., Владос, 1996 4. www.pedagog.uz 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Назарий таълим

Тиббий маданий асослари ва репродуктив саломатлик

Назарий таълим методлари

Педагогик технологиянинг назарий асослари

Дидактиканинг асосий назарий муаммолари