Ўқитишнинг психологик асослари ўқитувчининг ўқув фаолияти - Педагогиka - Рефераты

Ўқитишнинг психологик асослари ўқитувчининг ўқув фаолияти

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

86 KB

Ўқитишнинг психологик асослари ўқитувчининг ўқув фаолияти Режа: 1. Ўқишнинг моҳияти ва унинг қонуниятлари. 2. Таълим жараёнини бошқариш муаммоси. 3. Таълимни интенсивлаштириш ва актив, мустақил, ижодий тафаккурни таркиб топтириш. 4. Таълимни индивидуаллаштириш ва қобилиятларни ривожлантириш

Ўқишнинг моҳияти ва унинг қонуниятлари 1997 йилда қабулқилинган "Таълим тўғрисида"ги қонун ва "Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурида" шахс камолоти асосий масала сифатида эътироф этилган. Президентимиз И.А.Каримов: "Иқтисодий ва сиёсий сохалардаги барча ислоҳотларимизнинг пировард мақсади юртимизда яшаётган барча фуқаролар учун муносиб ҳаёт шароитларини ташкил қилиб беришдан иборатдир. Рус психологи А.Н.Леонтьев инсон фаолиятининг психик ва амалий шакллари мавжудлигини, бола онги айнан ўқув фаолиятида ўсишини таъкидлайди. Д.Б.Элғконин эса ўқув фаолиятининг хусусиятларини кўрсатиб, уни моҳиятига, мазмунига ва ўзини намоён бўлиш шаклига кўра ижтимоийлигини таъкидлайди. Ўқув фаолияти бу шундай фаолиятки, унинг натижасида аввало ўқувчида ўзгариш юз беради. Унинг маҳсули турли мотивлар асосида, қурилган бўлиши даркор. Бу мотивлар бевосита ўқувчи шахсининг ўсиши ва ривожланиши билан боғлиқ бўлиши керак. Ўқув фаолияти таълим, ўқиш ва ўрганиш деган тушунчалар билан бевосита боғлиқдир. Ўқиш ва ўргатиш тушунчалари ўқув фаолияти билан боғлиқ бўлиб, улар билим, кўникма ва малакаларни ўзлаштиришга, ўргатишга хизмат қилади. Ўқув фаолиятининг беш элементи мавжуд: 1. Ўқув мотивлари. 2. Ўқув топшириклари. 3. Ўқув ҳаракатлари. 4. Ўқитувчининг назорати. 5. Ўқитувчининг баҳолаши. Д.Б.Элғкониннинг таъкидлашича, ўқув фаолиятининг шакллантирилиши бу фаолият айрим кишиларбажарилишини аста -секинлик билан ўқувчининг ўзигаўқитувчининг иштирокисиз мустақил бажариш учун ўтказилишидир.

Таълим жараёни беш элементдан иборат: 1. Таълимнинг мақсади - нима учун ўқитиш керак? 2. Таълимнинг мазмуни - нимага ўқитиш керак? 3. Таълимнинг методлари, усуллари ва педагогик мулоқот йўллари. 4. Таълим берувчи. 5. Ўқувчи. Таълим жараёнини ташкил этиш: идеал ва амалий фаолиятнинг у ёки бу турини муваффақиятли ташкил этиш учун зарур бўлган ташқи оламнинг муҳим аҳамиятли хоссалари хусусидаги ахборотнинг ўзлаштирилиши: - фаолиятнинг ана шу барча турлари таркиб топган усуллари ва жараёнларининг ўзлаштирилишига; - мақсадга мувофиқ келадиган усуллар ва жараёнларни тўғри танлаш ва фойдаланишга боғлиқ. Таълим жараёнининг муваффақияти: 1. Мотивация. 2. Маълумот усуллари. 3. Маълумотнинг тушунарлилиги. 4. Хотира. 5. Маълумотни қўллаш. Таълим ва ривожланиш муаммосига доир қатор назариялар ишлаб чиқилган бўлиб, улардан бири: 1. Ақлий ҳатти-ҳаракатлар, билимлар, малака ва кўникмаларни босқичмабосқич ривожлантириш назарияси (П.Я.Галғперин). П.Я.Галғперин назарияси бўйича билимларни ўзлаштириш жараёни олти босқични бошидан кечириб, уларга: 1. Мотивация. 2. Тушунтириш. 3. Моддий формадаги ҳатти-ҳаракатларни бажариш. 4. Баланд овозда ҳатти-ҳаракатлар ва вазифаларни бажариш. 5. Бажариладиган ҳатти-ҳаракатларни ички режада овоз чиқармай бажариш. 6. Фаолиятни фикран бажаришкиради.

Ушбу назарияда таълимнинг учта асосий турлари ажратилади: - Биринчи турда -ҳатти-ҳаракатларни ўзлаштириш хатолар билан кечади, берилаётган материал етарли даражада англанилмайди, таълим олувчи таълимнинг асл моҳиятини тушуниб етмайди; - Иккинчи турда - материални нисбатан дадил ва тўла тушунилиши ва материал билан боғлиқ тушунчаларни ажратилиши билан характерланади; - Учинчи тур - тез, самарадор ва бехато ҳатти-ҳаракатларни ўзлаштирилишини таъминлаб беради. В.В.Давидов назарияси. Ушбу назария кичик мактаб ёшидаги ўқувчиларни илмий тушунчаларни ўзлаштирилишини тарғиб қилади. Бунда ўқувчилар томонидан таълим жараёнида назарий тушунчалар тизимини ўзлаштирилиши лозим бўлиб, бу ўз ўрнида хусусийдан умумий билимларга ўтилишни таъминлайди. Қатор назариялар муаммоли таълим билан боғлиқ бўлиб, Л.В.Занков ва А.М.Матюшкин томонидан олиб борилган тадқиқотлар таълимда муаммоли дарсларни ташкил этишга қаратилгандир. Таълим жараёни аввало ўқувчилар диққатини йўлга солишни талаб этади. Дарсларда кўргазмали қуроллардан, техник ва ЭХМ воситаларидан фойдаланиш таълим олувчида ихтиёрсиз диққатни юзага келтиради. Таълимжараёнида таълим берувчининг вазифаси дарсда ишлаш холатини юзага келтиришгина эмас, балки ўқувчиларнинг дарсда ўтиладиган материалини идрок этишга тайёр туришларини кўзатиш ҳамдир. Таълим жараёнининг самарадорлиги кўп жиҳатдан ўқитувчи томонидан бериладиган кўрсатмаларга ҳам боғлиқ. Ўқитувчининг роли шундан иборатки, у ўқувчиларга тегишли установкани ҳосилқилиши, нимани вақтинча, нимани умрбод эсда олиб қолиши кераклигини, нимани бутунлай эсда олиб қолмасдан, фақат тушуниб олиш кифоя қилишини, нимани сўзма-сўз эсда олиб қолишни, ниманинг маъносини ўз сўзлари билан айтиб бериш учун эсда олиб қолиш зарурлигини кўрсатиб ўтиши лозим. Кузатишлар кўрсатадики, бундай кўрсатмалар берилмаганда, ўқувчиларда кўпинча нотўғри тасаввурлар вужудга келади.

Ўқитишнинг эмоционаллиги таълимнинг мувоффақиятлилигини таъминловчи омиллардан биридир. Таълим бериш жараёни эмоционал жараён. Агар ўқувчиларга берилаётган ахборот уларда ҳечқандайҳис-туйғу уйғотмаса, уни ўқувчилар яхшилаб эсда олиб қолмайдилар. Ўтказилган тажрибалар ўқувчилар ҳечқандайҳистуйғу уйғотмайдиган материалга қараганда, эмоционал руҳдаги материални яхшироқ эслаб қолишларини кўрсатади. Ўқитувчиўқув жараёнининг эмоционал томони ҳақидағамхўрликқилиши керак. Бу муаммо жуда муҳим аҳамиятга эга. Чунки, биринчидан, таълимнинг мазмуни ниҳоятда мураккаблашиб, хажми эса ғоят катталашиб кетган. Унинг муваффақиятли ўзлаштирилишига эришиш учун ўқувчиларнинг ўқув фаолиятини кучайтириши лозим. Ижобий туйғулар ўқув меҳнатининг самарадорлигига кучли таъсир этади. Ҳафсала билан бажарилган беғараз мунозара пайдо бўлади, баҳслашилади, бефарқ қараган ёки ундан ҳам бешбаттар, салбий муносабатда бўлишган ишга эса ҳечқандайхафсала бўлмайди. Жамиятимиздаги меҳнат - ижод, қувонч манбаи. Ўқув маскани ўқувчиларида ўқув меҳнатига ижодий муносабат уйғотиб, меҳнатнинг хақиқий ижодга, қувонч манбаига айланишига кўмаклашиши керак. Кадимда греклар жуда ажойиб иборани қўллайдилар: "Талаба -тўлдирилиб турилиши керак бўлган идиш эмас, балки ёқиб турилиши лозим бўлган машҳалдир". Бу фикрнинг тагида чуқур маъно бор. Зеро, ўқитувчи биз юқорида таъкидлаб ўтгантаълим методлари муаммоли таълим, қисман изланиш методи ва тадқиқот методларидан кенг қўлланиши керак. Таълимжараёнини бугунги кундаги асосий талабларидан бири эркин фикрловчи, мустақил тафаккурга эга бўлган шахсни шакллантириш бўлиб, юқорида айтиб ўтган методлардан фойдаланиш учқунлардан катта машҳаллар пайдо бўлишини таъминлаб беради. Маълумки, психологияда қизиқишнинг икки тури ўқувчиларнинг таълим жараёнида аниқланади. Биринчиси, бевосита қизиқиш, иккинчиси билвосита қизиқиш. Ҳар бир ўқитувчиўз ўқувчиларида ўз фанига нисбатан билвосита қизиқишни таркиб топтиришга ҳаракатқилади. қизиқишлар орқали ўқувчиларда таълимга актив муносабат намоён бўлади. Қизиқишлар ўқувчилар ҳаётида катта рол ўйнайди.

Улар ўқув фаолиятини фаоллаштирувчи асосий турткилар - мотивларидир. Ўқувчиларнинг муайян мақсадни кўзлаб иш тутишида, қийинчиликларни енга олишида, ишдан чалғитадиган нарсалар билан шуғулланишдан ўзини тия олишида, унда ўқишга иштиёқ таркиб топтиришда намоён бўладиган ирода таълим жараёнида алоҳида аҳамият касб этади. Таълим жараёнида ўқув материалига бўлган диққатнинг барқарор бўлишида иродавий зур беришнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Таълимда ирода ўқувчида ўқув маскани ва уйда ўтказиладиган машғулотларга тайёр туришда намоён бўлади. Ўқув материалини ўрганиш -эслаб қолиш ва ўқувчининг иродавий зўр беришганига боғлиқ. Психологлар олиб борган тадқиқотларда ўқувчилар томонидан берилган материалнинг ўзлаштирилиши кўп жиҳатдан ироданинг тарбияланишига боғлиқдир. Иродавий активлик таълимнинг зарур шартидир. Таълим муассасасидаги таълим жараёнининг ўзи ўқувчилардан иродавий ўстириш омилларидан биридир. Бунда ўқувчиларнинг кундалик режими, ўқиш ва окилона дам олишни бир-бири билан тўғри алмаштириб туриш катта рол ўйнайди. Таълим жараёнида билиш жараёнларини шакллантиришга алоҳида эътибор бериш лозим. Зеро билиш жараёнлари жуда мураккаб фаолият бўлиб, унда жонли мушоҳададан абстракт тафаккурга, абстракт тафаккурдан амалиётга ўтилади, ана шундан сўнг объектив ҳақиқат билиб олинади. Бинобарин, биз биринчи навбатда кўриб чиқишимиз лозим бўлган нарса ўқув матералини идрок қилиш жараёнидир. Умумий психология курсидан маълумки, идрок бу нарса ва ҳодисаларни сезги органларига таъсир этиши натижасида уларнинг киши психикасида яхлит образини пайдо бўлиши бўлиб, идрок этиш жараёни таълимда турли формаларда ўқитувчининг оғзаки хикоя қилишида, сухбат ўтказишда, лекция ўқишида, кўргазмали қуроллар кўрсатиш, экскурсиялар ўтказиш, ахборот ва педагогик технологияларидан фойдаланиш, ўқувчининг ўзига дарсликлар ҳамда бошқа қўлланмаларни ўқитиш тарзида ўтиши мумкин. Таълим олиш жараёни инсондаги мотивлар билан бевосита боғлиқ бўлиб, унинг моҳияти - инсон хулқ-атворининг ички барқарорлиги, ҳаракатга ундовчи тушунчада ифодаланади.

Таълим жараёнида ўқиш мотивлари "нима учун?", "нимага?", "қандай мақсад билан?" каби саволлар асосида юзага келади. Мотивлар биринчидан, ўқув фаолиятига ундаса, иккинчидан, мақсадга эришиш учун зарур йўл ва усуллар танлашга ёрдам беради. Ўқув фаолиятида ўқув мотивлар ўқувчилар томонидан танланиб, улар ўқувчининг мақсади, қизиқиши, келажак режалари билан бевосита боғлиқ бўлади. Ёш хусусиятларидан келиб чиққан холда ўқув мотивлари турли ёш даврларида турлича бўлади. Ўқув фаолияти мотивациясининг манбалари мавжуд бўлиб, уларга қуйидагилар киради: 1. Ички манбалар. Улар инсоний туғма ёки орттирилган эҳтиёжлари билан белгиланади. Улардан энг муҳими туғма информацияга бўлган эҳтиёждир. Орттирилган эҳтиёжлар эса гностик ва ижтимоий ижобий эҳтиёжлар ҳисобланади. 2. Ташқи манбалар. Улар шахснинг ижтимоий ҳаёт шарт-шароитлари билан белгиланади. Талабалар уларнинг биринчиси бўлиб, жамиятнинг шахсдан талаб қиладиган доимий хулқ-атвор билдиради. Боғча,ўқув маскани, оила боладан жуда кўп ишларни амалга оширишни талаб қилади. Ижтимоий кутиш ҳар биримиздан маълум билимлар, кўникмалар даражасини бўлиши, зарурлигини жамият кутишини билдиради. Масалан, бир ёшли бола юриши керак, 7 ёшдан у ўқиши керак, 15 ёшдан у касб танлаши керак деб ҳисоблаймиз. Имкониятлар - шахс фаолиятини белгиловчи обҳектив шартшароитлардир. Масалан, боланинг ундан бой кутубхона уни китоб ўқишга ундайди. 3.Шахсий манбалар: бу шахснинг қадриятлари системаси установкалари ғояларидир. Бу манбалар ҳар бир шахс фаолиятида у ёки бу даражада мавжуд. Уларнинг барчаси фаолиятнинг кетишига таъсир этиб таълим жараёнининг мотивациясини ташкил этади.

В.А.Крутецкий ўспиринларда учрайдиган мотивларнинг қуйидагиларни алоҳида ифодалайди: а) Бирор ўқув фанига қизиқиш; б) Ватанга фойда келтириш истаги; в) Шахсий қобилиятини рўкач қилиш; г) Оилавий анҳаналарга риоя қилиш; д) Дўст-биродарларга эргашиш; е) Моддий таъминлаш ва ҳоказолар. Бошқарув бу шундай йўналтирувчи кучки, у инсонлардаги ижодий потенциал имкониятларини оладиган шароитларни юзага чиқаришни мақсад қилибқўяди. Шундай экан, ўқитувчининг таълим-тарбия жараёнини тўғри ва окилона бошқара олиши ўқувчи шахси камолотида ниҳоятда каттадир. Ўқув жараёнини бошқаришнинг: - Биринчи вазифаси ташкилий бўлиб, ўқувчиларнинг таълим ва тарбияси бўйича ижтимоий буюртмаларни қондириш; - Иккинчи вазифаси - бевосита ўқувчининг қизиқиш ва талабларини қондиришга йўналтирилган холатдаги ижтимоий вазифадир. Бошқарувнинг иккинчи вазифаси бу ижтимоий-психологикдир. Бу вазифа ўқувчиларда самарали фаолият учун зарур бўлган ижтимоий-психологик холат ва хусусиятларни ривожлантиришга қаратилгандир. Бу холат ва хусусиятлар ўқувчиларни ўзаро жипслаштириш, назорат, ўз- ўзини бошқариш, шунингдек, мустақил таълим олишларини ривожлантиришдан иборатдир. Ўқув жараёнини бошқариш учун қуйидаги таркибий қисмларни эгаллашлари лозим: 1. Берилган ўқув топширигини ечиш учун воситалар танлаш. 2. Топшириқларни ечиш жараёнида ўз-ўзини назорат қилиш. 3. Ўзлаштирилган билимлар, малакалар, кўникмалар сифатини баҳолаш. 4. Ўқув топширикларини бажарилганлигини текшириш. 5. Ўз олдига мақсад куя олиш. 6. Турли белгилар билан предметнинг ички муносабатлари мувофиқлигини кура олиш.

Ўқитишнинг иккита усули мавжуд. Бири анъанавий ўқитиш усули - бунда ўқитувчи муаммони белгилайди, вазифаларни аниқланайди ва муаммони ечиб беради. Ўқувчи эса масалани ечиш йўлларини эслаб қолади ва уни ечишни машқ қилади. Бунда ўқувчиларда репродуктив тафаккур шаклланади. Ўқувчининг ўқишга бўлган қизиқишини ривожлантириш учун ўқитувчиқуйидагиқоидаларга таяниши лозим: 1. Ўқув жараёнини шундай ташкил этиш лозимки, бунда ўқувчи фаол ҳаракатқилиши, мустақил изланиши, янги билимларни ўзи кашф этиши ва муаммоли характердаги масалаларни ечиш учун шароит излаши керак. 2. Ўқувчиларга бир хил ўқитиш усуллари ва бир турдаги маълумотларни беришдан қочиш керак. 3. Ўргатилаётган фанга нисбатан қизиқишнинг намоён бўлиши учун айни шу фан ёки билим, ўқувчининг ўзи учун қанчалик аҳамиятли ва муҳим эканлигини билиши керак. 4. Янги материал қанчалар ўқувчи томонидан аввал ўзлаштирилган билимлар билан боғлиқ бўлса, у ўқувчи учун шунчалик қизиқарли бўлади. 5. Хаддан зиёд қийин материал ўқувчида қизиқиш уйғотмайди. Берилаётган билимлар ўқувчининг кучи етадиган даражада бўлиши лозим.

Адабиётлар: 1. Морева И.А. Педагогика среднего профессионального образования. Практикум –М. «Академия»-2008. 2. Подласый М.Л. Педагогика Новый курс учебник для студентов пед.вузов. В 2 ки К Т: Общие основы процесса обучения. – М.: ВЛАДОС, 1999. 124 с. 3. Кузнецов В.В. Введение в профессионально-педагогическую специальность: учеб. Пособие для студ. Высш. Учеб. Заведений / В.В. Кузнецов: ред. Л.Я.Петрунина.-М.: Изд.центр ―Академия‖, 2007 – 176 с 4. Рогинский В.М. Азбука педагогического труда: -М.: Высш. Шк. 1990 3.И.Ф.Харламов. Педагогика. Минск, 2002. 5. В.И.Загвязинский. Теория обучения. Современная интерпретация. Москва. ACADEMIA, 2001.

Похожие

Ўқувчининг ўқув фаолияти ва ўқув фаолияти тузилиши

Ўқитувчининг ўқув тарбия жараёнини бошқариши

Ўрта махсус касб хунар ўқув юртларида ўқитишнинг назарий асослари

Ўқитувчининг ўқув материалини оғзаки баён этиш методикаси

Махсус фанларни ўқитишда ўқитувчининг касбий-педагог фаолияти