Таомлар озиқа, минерал ва биологик актив моддаларининг организм талабидан кўп ёки кам миқдорларининг соғлиққа таъсири - Пищевая технология - Рефераты

Таомлар озиқа, минерал ва биологик актив моддаларининг организм талабидан кўп ёки кам миқдорларининг соғлиққа таъсири

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

124 KB

Таомлар озиқа, минерал ва биологик актив моддаларининг организм талабидан кўп ёки кам миқдорларининг соғлиққа таъсири Режа: 1. Таомлар ва маҳсулотлар таркибидаги озиқа моддалар микдорларининг етишмаслиги ва меъёридан ортиғининг организмга таъсири 2. Минерал моддалар миқдорларининг меъёридан четланишининг организмга таъсири 3. Витаминлар миқдорларининг рационларда меъёридан кам ёки кўплигининг соғлиққа таъсири

Таомлар ва маҳсулотлар таркибидаги озиқа моддалар микдорларининг етишмаслиги ва меъёридан ортиғининг организмга таъсири Махсус адабиётлардаги маълумотларга қараганда «Озиқа моддалар» тушунчаси таомлар ва маҳсулотларнинг оқсилларини, углеводларини ва ёғларини ўз ичига олади. Ушбу бандда уларнинг миқдорларини таомларда етишмаганда ёки меъёридан доимо ортиқ бўлганда организмга кўрсатадиган салбий таъсирлари ўрганилади. Бундан олдин таъкидлаб ўтилганидек, таомлар ва озиқ-овқат маҳсулотларининг озиқа моддаларидан энг асосийси оқсил ҳисобланади. Яна бир бор талабалар диққатини тортиш ўринлики, ҳаёт оқсилсиз бўлмайди. Шу боисдан ҳам истеъмол қилинадиган таомларда оқсил миқдорининг доимо ёки узокроқ муддат давомида етишмаслиги, меьёридан ошиқ тушганга қараганда, организм учун жуда оғир кечади. Таомлар таркибида оқсиллар миқдори сурункали етишмаганда организмни салбий таъсирлардан ҳимоя қиладиган антителалар синтез қилинмайди. Натижада организм турли юқумли ва бошқа касалликларга таъсирчан бўлиб қолади. Бундан ташқари яллиғланиш касалликлари оғир кечади ва қон айланиш тезлиги камаяди. Шу сабабли, организмни кислород билан таъминлаш ва моддалар алмашинуви натижасида ҳосил бўлган зарарли моддаларни олиб чиқиб кетиш интенсивлиги ҳам пасайиб кетади. Истеъмол қилинадиган таомлардаги оқсиллар миқдорининг меъёридан доимо паст бўлиши организмни заҳарлайдиган кадмий элементининг жигар ва буйракларда йиғилиб қолиши учун энг қулай шароит яратади. Таомларда оқсилларнинг организм талабидан доимо жуда ҳам кўп миқдорда етишмаслиги рухий турғунликларга олиб келиши мумкин. Бу айниқса ёш болалар учун жуда оғир кечади, эт ҳосил бўлиш, меъёрида ривожланиш ва бошқа жараёнлар кескин сусаяди. Оқсиллар етишмаслиги натижасида организмда келиб чиқадиган кассалликлар квашиоркор деб аталади. Катта ёшдаги кишилар организмида оқсилларнинг доимо етишмаслиги кузатилганда, бундан олдин келтирилган маълумотлардан ташқари, эски ҳужайралар ўрнига янгисини синтез қилиш учун оқсиллар етишмайди. Бундай

ҳолларда ҳужайраларнинг парчаланиш жараёни синтез жараёнларидан устун келади. Унинг натижасида одам ориқлаб кетади, чунки хужайраларни синтез қилишда организм оқсилни бошқа бирорта модда, масалан, углеводлар ёки ёғлар билан алмаштира олмайди. Ҳозирги вактда дунё мамлакатлари халқлари ҳаётининг фаровонлигини жон бошига истеъмол қилинадиган оқсилнинг ўртача миқдори орқали баҳолаш қабул қилинган, чунки у таомлар таркибида истеъмол қилинадиган энг асосий озиқа модда ҳисобланади. Оқсилларни организм учун энг зарур модда деб, доимо меъёридан ошиқ истеъмол қилиб бориш ҳам ярамайди, чунки уларнинг ортиқча қисми одамга куч ҳам, ақл ҳам кўшмайди. Лекин ортиқча оқсилларнинг одам организми учун безарар эмаслиги олимлар томонидан катта ишончлилик даражаларда тасдиқланган. Организм оқсилнинг ортиқча қисмини, ёғга айлантириб, захира сифатида сақлайди. Таомлар таркибидаги углеводлар ва ёғлар миқдорлари организм талаби атрофида бўлса ҳам ортиқча оқсил одамнинг семиришига ва унинг натижасида организмда ортиқча юкнинг пайдо бўлишига сабабчи бўлади. Семизлик ўз навбатида моддалар алмашинувида иштирок этадиган органлар ишининг бузилишига, одамнинг ўзини ёмон ҳис этишига ва бошқа ноқулайликларга олиб келади. Ортиқча миқдорли оқсилнинг зарарлигини организмда кечадиган моддалар алмашинуви жараёнлари натижалари билан исботлаш мумкин. Масалан, оқсиллар алмашинувида организм учун зарарли бўлган мочевина ва сийдик кислоталари ҳамда сувда эримайдиган азотнинг бошқа бирикмалари ҳосил бўлади. Шундай қилиб, оқсиллар организмга қанча кўп тушса, зарарли моддалар ҳам шунча кўп ҳосил бўлади, улар эски хужайралар оқсиллари парчаланганда ҳам пайдо бўлади. Кўп миқдорда ҳосил бўлган мочевина, сийдик кислотаси ва унинг тузларининг сувда ёмон эришлиги сабабли, бир кисми организмда қолиб кетади. Қолган қисми хужайраларда, тўқималарда, бўғинларда ва кемирчакларда тўпланаверади. Уларнинг миқдори маълум бир даражага етганда, улар йиғилган, айниқса

яллиғланган, жойларда кучли оғриқлар пайдо бўлади. Улар оқсил алмашинуви бузилишининг даракчиси ҳисобланади. Маълумки, моддалар, шу жумладан оқсиллар, алмашинувида ҳосил бўлган зарарли моддалар буйрак орқали ташқарига чиқарилади. Улар кўп миқдорда ҳосил бўлганда, биринчидан, буйрак уларнинг ҳаммасини чиқариб улгурмайди; иккинчидан, катта концентрацияли зарарли моддалар буйракнинг нозик сузгичларига (филтрларига) салбий таъсир кўрсатмасдан қолмайди. Буйракнинг шиддатли ишлаши натижасида унинг кучи камаяди, бу эса ўз навбатида заҳарли моддаларнинг организмда янада кўпроқ тўпланиб қолишига олиб келади. Худди буйракдек, жигар ҳам шиддатли ишлайди. Буйрак ва жигарнинг шиддатли ишлаши оқсилларнинг организмга нафақат меъёридан кўп тушганда, меъёридан кам тушганда ҳам содир бўлиши мумкин. Бундай ҳолларда юқорида таъкидланган зарарли моддаларнинг миқдори оқсиллар аминокислоталарининг мувозанатланган даражасига боғлиқ бўлади. Аминокислоталарнинг мувозанатланган даражаси қанча паст бўлса, кўрсатилган зарарли моддалар шунча кўп ҳосил бўлади. Бошқа алмашинмайдиган аминокислоталарнинг миқдори қанча кўп бўлмасин, фақат минимал миқдордаги аминокислота фоизига нисбатан организм томонидан керакли оқсилларни синтез қилиш учун ишлатилади. Керакли оқсилларни синтез қилишда иштирок қилмаган алмашинмайдиган ва алмашинадиган аминокислоталарнинг ортиқча қисмларининг амин гуруҳлари жигарда парчаланади ва юқорида таъкидланган зарарли моддалар ҳосил бўлади. Бундан ташқари улар ортиқча қисмларининг амин гуруҳларини парчалаш ва аминокислоталарнинг азотсиз қолдиқларидан ёғларни синтез қилиш учун ҳам жигар шиддатли ишлайди. Ҳазм бўладиган углеводларнинг меъёридан кам бўлганидан кўра, ундан ортиқ бўлишининг зарари кўпроқдир. Илмий маълумотларга қараганда ҳазм бўладиган углеводларга, айниқса шакарларга, бой таомлар организмни дарров семиришга олиб келади, чунки углеводларнинг организм талабидан ортиқча қисми ёғ шаклида организмда тўпланиб қолаверади ва унинг салмоғи борган сари оғирлашиб боради.

Таомлар таркибидаги оддий шакарлар миқдорларининг организм талабидан ортиқча қисми унинг тезда ҳолдан тойишига олиб келади. Сабаби шундан иборатки, оддий шакарлар деярли ярим соат ичида қонга сўрила бошлайди ва уларнинг қондаги концентрацияси бирданига ошиб кетади. Шакарлар концентрациясини пасайтириш учун организм қонга меъёридан анча кўп миқдорда инсулин ажратиб чиқаради. Маълумки, инсулин шакарнинг тўқималар томонидан ўзлаштирилишини тезлаштиради. Натижада қонда шакарлар концентрацияси дарров пасайтирилади. Оддий шакарларнинг таомлар ва ширин ичимлмклар таркибида организмга доимо кўп миқдорда тушиб туриши ва уларга нисбатан инсулиннинг меъёридан кўп миқдорда ажралиб чиқарилавериши шу гормон манбаи бўлган ошқозоности бези ва яхлит организм учун ҳам маълум бир из қолдирмасдан ўтмайди. Маълумки, ошқозоности бези қанча шиддатли ишласа, унга табиатдан берилган куч шунча тез сарфланади ва вақти келиб, у жисмоний жиҳатдан чарчайди, инсулин ажратиб чиқариш кобилияти пасайиб кетади. Бу эса ўз навбатида қанд касаллигига ва у билан боғлиқ бошқа қатор касалликларга олиб келиши мумкин. Яна шуни таъкидлаш керакки, инсулин ортиқча шакарни қондан олиб сингдиргандан кейин унинг ўзи маълум бир вақт ичида юқори концентрацияда қонда сақланиб қолади. Сақланиб қолган инсулин қоннинг ўзининг шакарини олиб бошлайди ва шакарнинг қондаги концентрацияси меъёридан пасая бошлайди. Албатта, қон шакарининг меъёридан пасайиб кетиши организмга салбий таъсир қилмасдан қолмайди. Юқорида кўрсатилганлардан ташқари шакарни доимо кўп миқдорда истеъмол қилиш тишларни кариэс касаллигига олиб келади. Нафақат ҳазм бўладиган углеводларнинг ортиқча миқдори, ҳазм бўлмайдиган углеводларнинг ҳам меъёридан ортиқ қисми организм фаолиятига, биринчи навбатда таомлар ҳазм қилиш органларининг ишига, салбий таъсир кўрсатади. Уларнинг салбий таъсири қуйидагилардан иборат: биринчидан, озиқа толалари оқсил, минерал моддалар ва витаминлар билан бирикмалар ҳосил

қилиш хусусиятига эга. Агар улар таомлар таркибида организмга қанча кўп миқдорда тушса, оқсиллар, минерал моддаларни шунча кўп миқдорда бириктириб олади. Бу эса ўз навбатда уларнинг ҳазм бўлиш даражасини пасайтиришга олиб келади. Мисол учун, илмий адабиётлардаги маълумотларга қараганда озиқа толаларининг таомлар таркибида меъёридан ортиқ бўлиши минерал моддаларнинг ўзлаштирилишини 10-15 % гача пасайтиради; иккинчидан, катта миқдордаги озиқа толалари таомлар ҳазм қилиш органларининг нозик деворларига тез-тез тегиб, уларнинг қисқариш тезлигини оширади; натижада таомлар ҳазм қилиш органлари (ичаклар) бўйича таомлар қолдиғи ҳаракати тезлашади. Бундай вақтда ҳам истеъмол қилинган таомларнинг таркибий қисмлари организм томонидан тўлиқ ўзлаштирилмайди. Агар озиқа толалари организмга меъёридан ўта кўп миқдорда тушса, ич кетиш, ошқозон ва ичакларда оғриқ пайдо бўлиш ҳоллари кузатилади. Углеводларнинг нафақат меъёридан ортиқча қисмининг, таомлар таркибида уларнинг доимо меъёридан кам миқдорда тушишларининг ҳам организмга зарари бор. Маълумки, нерв хужайралари ва эритроцитларнинг нормал фаолияти учун глюкоза керак бўлади. Агар углеводлар ҳисобидан олинадиган глюкоза таомлар таркибида етишмаса, организм уни оқсилларнинг гликоген аминокислотасидан синтез қилади. Бу дегани, оқсиллар тўғридан-тўғри, яъни мақсадли ишлатилмасдан, углеводлар олиш учун ишлатилади. Яна шуни эсда тутиш керакки, таомларда углеводлар ва ёғлар миқдорлари меъёрларигача етишмаганда оқсил организм томонидан энергия манбаи сифатида ишлатилади. Таъкидланганлардан шундай хулосага келиш мумкинки, углеводларнинг етишмаслиги, биринчидан, нерв системасининг бузилишига, иккинчидан эса, оқсилларнинг мақсадсиз ишлатилишига олиб келади. Истеьмол қилинадиган таомлар таркибида озиқа толаларининг ҳам узоқ муддат давомида етишмаслиги ёки умуман бўлмаслиги организмда турли хил, шу жумладан оғир кечадиган, касалликларнинг пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. Олимлар илмий- тадқиқот ишларининг натижаларига асосланиб, ич қотиш, нафас қисиш, сийишнинг ёмонлашиши, геморрой (бавосил), йўғон ичак раки ва

интоксикация касалликларини истеъмол қилинадиган таомларда озиқа толаларининг доимо меъёридан кам тушиши ёки уларнинг бўлмаслиги билан боғламоқдалар. Кўрсатилган касалликлар аксариятининг келиб чиқиш сабаби битта, чунки таомда узоқ муддатлар давомида озиқа толалари етишмаганда ёки бўлмаганда таом қолдиқларининг ҳазм қилиш органлари бўйича пастга қараб ҳаракат қилиш тезлиги сусайиб кетади ва йўғон ичакка етганда умуман тўхташи мумкин. Бундай вақтларда нажас (тезак) организмдан чиқиб кетиш ўрнига йўғон ичакда йиғилиб қолаверади. Натижада унда токсинлар ажратиб чиқарадиган ва газ ҳосил қиладиган микроорганизмлар кўпайиб боради. Ҳосил бўлган токсинлар қонга сингилиши ва унинг натижасида организмни заҳарлаши мумкин. Газларнинг ҳосил бўлиши, бундан олдин таъкидланганидек, қатор ноқулайликларга олиб келади. Бундай ҳолларда йўғон ичакнинг пастки томонида кучли оғриқлар пайдо бўлиши, одам ўзини оғир сезиб қолиши, доимо бошининг оғриб туриши, кайфиятининг ёмонлашуви ва иш қобилиятининг пасайиб кетиши мумкин. Бундан ташқари, оғизда аччиқ таъм ва тилнинг устида сариқ рангли парда пайдо бўлади, қон босимлари ошади. Ёғларнинг истеъмол қилинадиган таомларда меъёридан доимо кўп ёки кам бўлишининг ҳам организмга зарари катта. Биринчидан, ёғларнинг организмга доимо кўп тушиши унинг семиришига ва семириш билан боғлиқ бошқа касалликларга олиб келади. Икинчидан, жигарнинг ёғ босиб кетишига ва сурункали холециститнинг кучайишига сабаб бўлади. Адабиётлардаги мавжуд маълумотларга қараганда МДҲ давлатлари аҳолисининг деярли 27% жигар гепотози билан касалланган. Ҳайвонот ёғларининг меъёридан ортиқ миқдорлари нафақат таомлар ҳазм қилиш органларида, юрак-қон томирлари системаси ва организмнинг бошқа органларида касалликларнинг юзага келишига олиб келади. Ёғни меъёридан ортиқ истеъмол қиладиган мамлакатларда ошқозон, йўғон ичак, ўпка, сут безлари ва бошқа органларининг рак ва юракнинг ишемия кассалликлари тез-тез учраб туради.

Америка олимлари Виндер ва Дедди ўзларининг ҳамкорлари билан бирга шимолий Америка маҳаллий халқининг ва япониялик мухожирларнинг кўп ўлиш сабаблари уларнинг рационларида ҳайвонот ёғларининг ва мол гўштининг (ундаги ёғ миқдори ўртача 16%) жуда кўплиги билан боғлиқлигини тасдиқлашди. Уларнинг фикрларича ҳайвонот ёғлари таъсирида ўт кислоталари интенсив равишда ҳосил бўлади. Ўт кислоталари ва холестерин метоболитлари организмнинг кўп органларида, биринчи навбатда йўғон ичакда, ёмон ҳодисаларнинг содир бўлишига олиб келади. Ҳайвонот ёғларини доимо меъёридан ортиқ миқдорда истеъмол қилиб келиш қонда ёғ концентрациясининг ва у билан боғлиқ холестерин миқдорининг ошиб кетишига сабаб бўлади. Худди шунингдек, А. Кисс ўзининг ҳамкорлари билан Европа, Африка, Шимолий ва Жанубий Америка халқларининг 15 гуруҳи устида олиб борган илмий-тадқиқот ишларининг натижалари бўйича атресклероз касссаллигининг сабаби ҳайвонот ёғларини кўп истеъмол қилиш билан боғлиқ деган хулосага келишди. Франция тиббиёт олимларининг маълумотларига кўра ёғларни, айниқса ҳайвонот ёғларини, доимо меъёридан ортиқча миқдорда истеъмол қилиш 20- 59 ёшдаги эркаклар ўртасида кенг тарқалган гипертония касаллигининг асосий сабаби ҳисобланади. Буни тасдиқлайдиган илмий далиллар Америка қўшма штатларида, Италия, Япония ва собиқ иттифоқ олимлари томонидан ҳам олинган эди. Ўсимлик мойлари ҳам, агар улар истеъмол қилишдан олдин бир неча марта юқори ҳароратларда қиздирилган бўлса, организм учун хавфли ҳисобланади. Мисол учун, олимларнинг маълумотларига кўра, Москва шаҳридаги умумий овқатланиш корхоналарининг бирида бир неча марта маҳсулотлар қовуриб олинган ўсимлик мойлари намуналари билан ҳайвонлар бир неча ойгина давомида овқатлантирилганда ҳам уларнинг овқат ҳазм қилиш органларида (ичагида) ёмон шишлар пайдо бўлган. Ёғларнинг меъёридан ортиқ миқдорига, айниқса бир неча марта қиздирилган ёгларга, ёшлар организми ўта таъсирчан бўлади.

Умумий овқатланиш корхоналарида ва оила шароитида оқилона овқатланишни ташкил қилишда ҳамда таомлар рецептураларини ва технологияларини ишлаб чиқишда маҳсулотлар таркибий қисмларининг юқорида кўрсатилган салбий таъсирларини ва уларнинг бартараф қилиш йўлларини ҳисобга олиш зарур. Минерал моддалар миқдорларининг меъёридан четланишининг организмга таъсири Бугунги кунда аксарият элементларнинг организмдаги роли ўрганилган, қолганларининг организмга биокимиёвий ва физиологик таъсири устида ишлар олиб борилмоқда. Микро- ва макроэлементлар ўзларининг биокимёвий ва физиологик ролларини фақат маълум бир миқдорларда намоён қилади. Уларнинг баъзилари организмга катта миқдорларда тушганда уни заҳарлаш қобилиятига эга. Масалан, маргумуш катта миқдорда организмга заҳарли таъсир кўрсатса, кам миқдорларда эса қон ҳосил қилиш жараёнларини тезлаштиради. Бундай кимёвий элементлар учун озиқ-овқат маҳсулотларида максимал ижозат бериладиган миқдори (МИМ) белгиланади ва назорат қилинади. ФАО/ВОЗ қўшма комиссиясининг қарорига кўра халқаро савдо-сотиқ ишларини амалга оширишда озиқ-овқат маҳсулотларида қуйидаги элементлар миқдорлари назорат остига олиниш керак: кадмий, маргумуш, мис, рух, симоб, стронций, темир ва қўрғошин. МДҲ мамлакатлари ўртасидаги савдо - сотиқ ишларида ҳам озиқ-овқат маҳсулотларида баъзи бир элементларнинг максимал миқдорлари назорат қилинади. Баъзи бир элементларнинг МИМ гача бўлган меъёридан ортиқча ёки кам қисмлари организмга заҳарли таъсир кўрсатишмасада, лекин турли салбий таъсирлар кўрсатади. Ушбу бандда баъзи бир элементларнинг организмга келтириши мумкин бўлган салбий таъсирлари кўриб чиқилади. Натрий. Бу элемент фақат озиқ-овқат маҳсулотларининг табиий таркибий қисми бўлибгина қолмасдан, дунёнинг деярли барча

мамлакатларида ош тузи сифатида таомларга қўшилади. Шу боисдан ҳам унинг қўшиладиган миқдори, организм талабига боғлиқ бўлади. Лекин унинг талаби ҳақиқий меъёридан кам ёки кўп бўлиб шаклланган бўлиши мумкин. Агар натрий элементи ош тузи сифатида организмга талабдан ошиқроқ миқдорда тушганда, унинг оқибатлари организм учун асосан салбий бўлади. Унинг ортиқча миқдорининг биринчи салбий таъсири ўзининг концентрациясини пасайтириш учун сув талаб қилишдан иборат. Лекин сув қўшилганда унинг ошқозондаги концентрацияси пасайгани билан умумий миқдори камаймайди ва кўплигича сақланиб қолади. Ортиқча натрий таомлар ҳазм қилиш системасида қонга сингилади. Маълумки, буйрак қонни зарарли моддалардан, шу жумладан ортиқча ош тузидан тозалайди. Фараз қилайликки, ош тузи узоқ муддат давомида ҳар куни организмга меъёридан ортиқ тушаверса, ундан қонни тозалаш мақсадида буйрак ҳам ҳар куни шиддатли ишлайверади. Шуни эсда тутиш лозимки, организмдаги биронта органнинг, шу жумладан буйракнинг, табиий кучи чексиз эмас. Вақтнинг ўтиши билан буйракнинг ҳам табиий кучи пасайиб кетиши ёки у касал бўлиб қолиши мумкин. Бундай ҳолатларда буйрак қонни ортиқча туздан тозалай олмайди ёки умуман тозаламайди, қондаги тузнинг концентрацияси кўплигича қолаверади ёки умуман ўзгармайди. Бундай ҳолларда натрий элементининг ўзига сувни тортиб олиш қобилияти катта бўлганлиги сабабли, қоннинг ҳажми ошиб кетади. Бу эса ўз навбатида катта ҳажмдаги қонни юритиш учун юракдан шиддатли ишлашни талаб қилади. Агар ош тузи доимо кўп миқдорда организмга тушаверганда шиддатли ишлаши натижасида юрак ҳам чарчайди. Юракнинг чарчаши сўзсиз бошқа касалликларга ҳам олиб келиши ҳаммага маълум. Маълумки, қон билан бирга ортиқча ош тузи организмнинг барча органлари тўқималаригача етиб боради ва у буғинларда ўтириб қолиб, кучли оғриқларни келтириб чиқариши мумкин. Бундай вақтда организм тузнинг концентрациясини пасайтириш учун туз йиғилган жойда сувни тўплайди. Сув тўпланган жой шишади.

Адабиётлардаги маълумотларга қараганда японияликлар ва америкаликларнинг аксарияти ош тузини жуда кўп истеъмол қилишади. Америкаликлар ош тузини керакли миқдордан бир неча марта кўп, японияликлар эса европаликларга қараганда деярли тўрт марта ортиқ истеъмол қилишади. Шу сабабли бўлса керак, илмий маълумотларда японияликлар орасида гипертония билан касалланган кишиларнинг сони кўплиги таъкидланади. Ўзбекистонда ҳам ош тузини меъёридан ортиқ истеъмол қиладиганлар сони кам эмас. Буни қатор кишиларнинг тузда консерваланган маҳсулотларни кўп миқдорда ва қора нон, кўкат ва кўк сабзавотларни туз билан истеъмол қилишларида кузатиш мумкин. Узоқ муддатлар давомида ош тузи сифатида натрий элементи меъёридан кам истеъмол қилиб келинса, туқима хужайралари сувни йўқотишлари натижасида тери ҳам сувсизланади, тўқималар ўзларининг эгилувчанлик қобилиятини пасайтириб юборади. Калий. Илмий адабиётларда калий элементининг меъёридан паст бўлганда организмга салбий таъсири тўғрисида маълумотлар бор. Шу сабабли ҳам калийнинг етишмаслиги организмга салбий таъсир қилади деб талқин қилинади. Лекин шуни таъкидлаш керакки, таомлар тайёрлаш учун ишлатиладиган маҳсулотлардаги калий элементининг миқдори организмнинг унга бўлган талабини тўлиқ қондиради. Калий элементининг етишмаслиги организмнинг озиб кетиш, сурункали қайт қилиш, сурункали ич кетиш даврларида ва буйракнинг касаллик даврида кузатилиши мумкин. Бошқа вақтларда оқилона овқатланганда калийнинг етишмаслиги кузатилмайди. Истеъмол қилинган рационларда натрий элементи организм талаблари даражасига яқин бўлса ҳам калий элементи етишмаганда қондаги сув миқдори кўпаяди. Юқорида таъкидланганидек, сув ҳисобидан қон ҳажмининг кўпайиши юрак-қон томирлари системаси фаолиятига салбий таъсир кўрсатади. Калций. У таомлар таркибида организмга меъёридан кўп тушганда ҳам унга салбий таъсир кўрсатмайди, чунки унинг меъёридан ортиқ қисмининг ҳазм бўлиши ўз-ўзидан тўхтайди. Шунинг учун ҳам ушбу элементнинг меъёридан паст

бўлиши организмга салбий таъсир кўрсатади: ёш организмда суяк қотиш жараёнлари секинлашади, катта кишиларнинг эса ақлий ва жисмоний ишларга бўлган қобилияти пасаяди. Калций элементининг рацион таркибида меъёрида бўлишига қарамасдан, баъзи бир вақтларда унинг организмда етишмаслиги кузатилиши мумкин. Унинг асосий сабабларидан бири - таомлар таркибида деминераллаштирадиган омилларнинг кўпайиши. Бундай омилларга клетчатка, гемицеллюлоза, пектин моддалари, фитин ва оксалат кислотаси киради. Улар минерал элементлар билан реакцияга киришиб, сувда эримайдиган моддалар ҳосил қилишади. Таомлар таркибида деминераллаштирадиган моддалар миқдори қанча қўп бўлса, улар минерал элементлар билан шунча кўп реакцияга киришади ва организм томонидан кальцийнинг ҳазм қилиш даражасини пасайтиради. Клетчатка, гемицеллюлоза ва пектин моддалари билан мева ва сабзавотларнинг барчаси бой. Оксалат кислотаси шовул, шпинат, ош лавлагиси ва ровочларда кўп бўлса, фитин эса дуккакли ўсимликлар донларида, кепакли унда ва маккажўхорида кўп бўлади. Рационда магний элементининг меъёридан ошиқ бўлиши ҳам кальций элементининг ҳазм бўлиш даражасини пасайтиради. Фосфор. Рационлар таркибидаги фосфорнинг организм томонидан кўп ҳазм қилиниши кузатилмайди. Лекин бундай ҳодиса рўй берганда организмда кальций элементининг ҳазм бўлиши ва Д витаминнинг ҳосил бўлиш тезлиги пасайиб кетади, қалқонсимон безининг фаолияти бузилади. Овқатланиш оқилона ташкил қилинганда ҳам фосфорнинг организм талабидан кам ўзлаштирилиши кузатилади. Лекин у фақат ошқозон медаси ширасининг кислоталилик даражасини пасайтириш мақсадида алюминий гидрооксидини қабул қиладиган катта кишилар ва она сутини эммайдиган болалар организмида етишмаслиги мумкин. Магний. Унинг организмда етишмаслиги миакордо инфаркти бўлишининг хавфини оширади, нерв системасининг ёмонлашишига, юрак

уришининг тезлашишига ва унинг натижасида ишемия касаллигининг келиб чиқишига олиб келиши мумкин. Магний таомларда сурункали равишда меъёригача етишмаганда томир деворларида уларга мустаҳкамлик берадиган эластин миқдорининг камайиб кетишига ва ҳатто унинг оқибатида ўлимга ҳам олиб келиши мумкин. Таомларда углеводлар миқдори доимо кўп бўлганда ҳам эластин миқдори қон томирлари деворларида камайиб кетиши мумкин. Бугунги кунгача организмга микроэлементлардан 65 тасининг таъсири ўрганилган. Улардан энг асосийси йод ҳисобланади. Йод. Унинг етишмаслигининг ҳам, меъёридан ортиқча қисмининг ҳам организм учун зарари катта. Узоқ муддатлар давомида организмда йоднинг етишмаслиги организмнинг ривожланмаслигига ва одамнинг бадбашара бўлиб қолишига олиб келади. Катта ёшдаги организмда моддалар (ёғлар, сув) алмашинуви бузилади, унда ёғ ва сув тўпланиб қолиб, вазни ошади. Бундан ташқари уларнинг ақлий ва жисмоний иш қобилияти пасайиб кетади, руҳи бузилади ҳамда уларда склероз касаллиги эрта бошланади. Йод етишмаслигининг энг биринчи аломатлари шундан иборатки, дарров қалқон бези шишади. Ёш болаларда йод етишмаганда улар ақлий ва жисмоний ривожланмайдилар. Йоднинг етишмаслиги унинг тупроқдаги сувда эрийдиган миқдорига боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам баъзи бир тоғли регионларда унинг етишмаслиги кузатилиши мумкин. Бугунги кунда Ўзбекистонда йод билан аҳолини таъминлаш муаммоси республика худудларида жойлашган конлардан, биринчи навбатта Сурхондарё вилоятидаги «Хўжаикон» туз конида қазиб олинаётган тузларни йодлаш орқали ҳал қилинмоқда. Йоднинг меъёридан кўп миқдори ҳам организмга салбий таъсир кўрсатади: одам жуда баджаҳл, юраги тез урадиган бўлиб ва моддалар алмашинуви тезлашиб кетади. Моддалар алмашинувининг тезлашиши организмнинг озиб кетишига сабабчи бўлади.

Рух. Бундан олдин таъкидланганидек, рух элементи катта миқдорларда организмни заҳарлаш қобилиятига эга. Унинг миқдори рационларда етишмаганда ҳам организмга салбий таъсир кўрсатади. Биринчидан, рибонуклеин кислоталарининг, оқсиллар ва инсулиннинг организмда синтез бўлиш жараёнларининг тезлигини пасайтириб юборади; иккинчидан, ёш болаларнинг жисмоний ривожланиши тўхташига ҳамда ўспирин ва қизларнинг балоғатга етиш даврининг чузилиб кетишига олиб келиши мумкин. Рухнинг организмга салбий таъсири фақат шу билан чегараланиб қолмайди, чунки у 80 га яқин ферментларнинг таркибига киради. Витаминлар миқдорларининг рационларда меъёридан кам ёки кўплигининг соғлиққа таъсири Витаминлар тўғрисидаги махсус адабиётлардаги маълумотларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, биринчидан, витаминлар меъёридан ортиқ қисмининг организмга таъсири тўғрисида маълумотлар жуда ҳам кам; иккинчидан, мавжуд материалларнинг барчаси улар миқдорининг меъёридан паст бўлганда организмга салбий таъсирига боғишланган. Шу боисдан ушбу бандда фақат адабиётлардаги мавжуд материаллар умумлаштирилган. Доимо истеъмол қилиб келинган рационларда битта ёки бир неча витаминлар етишмай келганлиги ёки умуман бўлмаганлиги гипо-ва авитаминоз касалликларига олиб келиши мумкин. Гиповитаминоз касаллиги таомлар таркибида бир ёки бир нечта витаминларнинг узоқ муддат давомида сурункали равишда кам миқдорда тушиши, авитаминоз касаллиги эса рационларда витаминларнинг умуман бўлмаслиги натижасида келиб чиқади. Ушбу касалликлар витаминлар иштироқида содир бўладиган биокимёвий жараёнларнинг бузилиши ёки умуман сустлашиб кетиши натижасидир. Бугунги кунда витаминларнинг истеъмол қилинадиган таомларда етишмаслиги натижасида келиб чиқадиган касалликлар тўлиқ бартараф қилинган. Лекин охирги йилларда оқилона овқатланиш бўйича тарғибот ишларининг ва овқатланиш бўйича оммабоп китобларнинг республикада

жуда ҳам кам чоп этилиши натижасида овқатланишга бўлган эътибор анча пасайиб кетди. Шу сабабли ҳам республикамизнинг баъзи бир вилоят ва минтақаларида гиповитаминоз аломатлари пайдо бўлиши мумкин. Гиповитаминоз келиб чиқишининг асосий сабаби- таомлар тайёрлаш учун ишлатиладиган махсулотларни танлашда уларнинг витаминдорлигига аҳамият бермаслик, иссиқлик таъсирида нотуғри ишлов бериш, хом ашё ва тайёр маҳсулотларни сақлаш режимларига риоя қилмаслик ва шунга ўхшаган бошқа нотўғри ҳаракатлар ҳисобланади. Витаминларнинг етишмаслиги қишнинг баҳор фаслига ўтиш даврида ҳам кузатилиши мумкин, чунки бу даврда ҳўл мева ва сабзавотларни истеъмол қилиш ўта чегараланган бўлади, ҳўл мевалар сақланганда улардаги витаминлар миқдори баҳоргача минимал миқдорларда сақланиб қолади. Шу боисдан ҳам гиповитаминознинг олдини олишга қаратилган тадбирлардан энг асосийси аҳолининг ва оила азоларининг овқатланишини оқилона ташкил қилишдан иборат. Ўзбекистон Республикасининг иссиқ иқлим шароитида, айниқса ёз пайтларида, витаминларга бой таомларни истеъмол қилишга қарамасдан сувда эрийдиган витаминлар (С, Р, РР ва витамин В гуруҳлари) одам танасидан тер билан бирга чиқиб кетади. Бадандан қанча кўп тер чиқса, у билан бирга сувда эрийдиган витаминлар шунча кўп йўқолади. Истеъмол қилинадиган рационларда узоқ муддат давомида қайси витамин етишмаган бўлса, одам организмида худди шу витаминга хос кўзга кўринадиган аломатлар пайдо бўлади (жадвал). жадвал Витаминлар етишмаганлигининг клиник аломатлари Витаминлар Аломатлари Витамин С Тиш милклари қонайди, ранги учади, терининг суви қочади, организм кучсизланади. Витамин В 1 Руҳий ва жисмоний тез чарчайди, иштаҳаси йўқолади, ичи

қотади, оёқда оғриқлар сезилади, нафас олиш қийинлашади. Витамин В 2 Лаблар қурийди ва кўкаради, оғиз лунжларида ёриқлар пайдо бўлади, ловуллаган қуриқ тил, конъюнктивит пайдо бўлади, кўз қовоқлари шишади. Витамин РР Одам баджаҳл бўлиб қолади, ўйқу қочади, кайфияти тушади, ҳаракати секинлашади, ич кетади (шилимшиқсиз ва қонсиз); тўқималари оғрийди; лаблари оқаради ва қурийди; тили ёрилган ва шишган бўлади; териси пуст ташлайди, пигментацияланади. Витамин В 6 Ёш болаларнинг ўсиши тухтайди, ичи бузилади, тез ҳаяжонланиш пайдо бўлади, кам қонли бўлиб қолади, томирлар тортилади. Катта ёшдаги одамларнинг иштаҳаси йўқолади, қайт қилади, хотиржамсизланиб қолади, дерматит ва конъюнктивит касалликлари пайдо бўлади. Витамин А Терисининг ранги учади ва суви қочади, териси йиринглайдиган касалликлар билан касалланади, сочлари қуруқ ва рангсиз бўлади, тирноқлари синувчан ва тирналиб қолади; конъюнктивит, блефарий, ёруғлиқдан қўрқиш, шапкўр касалликлари пайдо бўлади; юқумли касалликларга таъсирчан бўлиб қолади. Витамин Д Болалар ўта баджаҳл, хавотрли бўлиб қолади, умумий чарчаш, терланувчанлик пайдо бўлиб, тишлари кечикиб ривожланади, нафас олиш йўллари тез-тез касалланиб туради. Катта ёшдагиларда ланжлик, чарчаш, тўқималарида узоқ оғриқ пайдо бўлади, тишлари ушала бошлайди. Баъзи бир витаминларнинг меъёрларидан ортиқча миқдори ҳам одам организмига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Адабиётларда фақат витамин С, В ва А ларга нисбатан бу тўғрида маълумотлар мавжуд. Масалан, витамин С меъёридан ўта ошиқ миқдорда (1-5 г.) организмга тушганда умуман уйқуни қочириб юборади, оғриқларни келтириб чиқаради ва капиллярларнинг ёрилиб кетиш хавфини оширади. Маълумки, организмда витамин С парчаланганда ундан оксалат кислотаси ҳосил бўлади. Бу эса ўз навбатида туз ҳосил бўлиш ва буйракда йиғилиб қолиш хавфини оширади.

Витамин В1 ҳам меъёридан ортиқча бўлганда баъзи бир кишиларнинг (6%) организмига салбий таъсир кўрсатади. Унинг таъсирида аллергия пайдо бўлади, айниқса унинг эритмаси билан укол қилинганда. А витаминни ҳам меъёридан ортиқ истеъмол қилмаслик керак, чунки унинг ортиқча миқдори, айниқса ёш болалар организмига, ўта салбий таъсир кўрсатади: қайт қилиш, терисида нуқтасимон қон қуйилиш ва тана ҳароратининг кўтарилиб кетиши кузатилади. Ута катта миқдордаги витамин А ҳатто ўлимга ҳам олиб келиши мумкин. Бу тўғрида аниқ маълумотлар мавжуд. Витамин Д ҳам, худди А витаминдек, ёш болалар организмига салбий таъсир кўрсатади. Унинг ҳам препаратларини фақат тиббиёт ходимларининг тавсияси асосида истеъмол қилиш шарт.

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Таомлар озиқа моддаларининг организм учун аҳамияти

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти

Оқилона овқатланиш назарияси ва овқатланиш концепциялари

Оқилона овқатланиш озиқа ва биологик актив моддаларга бўлган талаб

Витаминлар, минерал моддалар ва сувнинг одам организми учун аҳамияти