Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти - Пищевая технология - Рефераты

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти Режа: 1. “ Оқилона овқатланиш ” фанининг асосий тушунчалари , мақсади ва вазифаси 2. Оқилона овқатланиш асослари фанининг c ервис соҳалари учун бакалаврлар тайёрлашдаги ўрни

“Оқилона овқатланиш” фанининг асосий тушунчалари, мақсади ва вазифаси Оқилона овқатланиш инсон ҳаёти ва соғлиги гарови ҳисобланади. У инсоннинг меъёрида ривожланишини, ўниб – ўсишини, фаолият кўрсатишини ва муносиб жамият аъзоси бўлиб етишишини таъминлайди. Шу боисдан ҳам оқилона овқатланиш масаласига қадимдан катта аҳамият берилиб келинган. Ҳозирги вақтда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти қошида овқатланиш масалалари билан шуғулланувчи махсус қўмита фаолият кўрсатади. Бугунги кунда аҳолининг ёшини, жинсини, меҳнат фаолияти турларини ҳисобга олган ҳолда оқилона овқатланишнинг илмий концепцияси яратилган. Аҳоли ва сайёҳларнинг овқатланишини ташкил қилиш шу концепцияга асосланган. Оқилона овқатланишнинг илмий концепциясидан ташқари дастурга овқатланиш бўйича бошқа дунёқарашлар,оқилона овқатланишнинг ҳамда таомлар озиқа ва биологик актив моддаларининг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти, таомлар таркибини оптималлаштириш, парҳез ва шифобахш таомлар тўғрисида ҳам мавзулар киритилган. Фанни ўқитишдан мақсад - талабаларни оқилона овқатланиш назариясининг ва бошқа дунёқарашларнинг мазмуни ва моҳияти, ҳамда кимёвий таркиби бўйича оптималлашган рационларни тузишни ўргатишдан иборат. Фаннинг вазифаси - талабаларга оқилона овқатланиш бўйича назарий ва амалий билимларни бериш ҳисобланади. Оқилона овқатланиш асослари фанини ўзлаштириш жараёнида амалга ошириладиган масалалар доирасида талабалар: - озиқ-овқат маҳсулотлари таркибидаги кимёвий моддаларни; кимёвий моддаларнинг инсон организмдаги ўрнини; овқат ҳазм қилиш системасини; исътемол қилинган овқатнинг инсон организми томонидан сингдирилиш механизмини билиши керак; - рационлар тузиш, уларнинг озиқавий қийматини оптималлаштириш; таомларнинг энергетик қийматини ҳисоблаш бўйича кўникмаларига эга бўлиши керак;

- баланслаштирилган овқатланиш рационларини тузиш; таомларнинг озиқавий ва энергетик қиймати ни ҳисоблаш; оқилона овқатланиш назариялари тўғрисидаги малакаларига эга бўлиши керак. Оқилона овқатланиш асослари инсон ҳаёти ва соғлиги гарови ҳисобланади. У инсоннинг меъёрида ривожланишини, ўниб - ўсишини, фаолият кўрсатишини ва муносиб жамият аъзоси бўлиб етишишини таъминлайди. Шу боисдан ҳам оқилона овқатланиш масаласига қадимдан катта аҳамият берилиб келинган. Инсон табиат маҳсулидир. У табиатда ўсади, етиштирилган маҳсулотларни таом сифатида истеъмол қилиш ҳисобидан унади ва фаолият кўрсатади. Инсоннинг униб-ўсиши ва жисмоний ҳамда ақлий фаолияти фақат унинг истеъмол қилган таомлари ҳисобидан амалга оширилади. Қуйида келтирилган жадвалдаги маълумотлардан кўриниб турибдики, инсон организми у истеъмол қиладиган таомларнинг таркибий қисмлари ҳисобидан униб, ўсади ва шаклланади. жадвал Одам танасининг (70 кг.) ўртача кимёвий таркиби Тананинг таркибий моддалари Миқдори кг. % Оқсил 17-16 24,3-22,9 Ёғ 9,2-7,0 13,1-10,0 Углеводлар 0,8-0,5 1,1-0,7 Минерал моддалар 3,0-2,5 4,3-3,6 Сув 40,0-44,0 57,2-62,8 Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, тана вазнининг деярли 20% оқсилларга тўғри келиб, улар асосан этда бўлади. Одам танасида минерал моддалардан Д.И. Менделеев жадвалида кўрсатилганларнинг деярли ҳаммаси мавжуд. Организмнинг семириши билан ундаги ёғ миқдори ошиб боради.

Одам организмидаги барча биокимёвий жараёнлар витаминлар иштирокида кечади. Организм уларни фақат истеъмол қилинган таомлар таркибидан олади, чунки биронта витамин катта ёшдаги одамлар организмида синтез қилинмайди. Шу боисдан ҳам организмнинг витаминларга бўлган талаби уларнинг фақат таомлар таркибидаги миқдорлари ҳисобидан қопланади. Истеъмол қилинадиган таомларда, бошқа моддалар билан бир қаторда, витаминларнинг организм талабини қондира оладиган миқдорда бўлиши оқилона овқатланишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Оқилона овқатланишнинг аҳамияти, организмни етарли миқдорда фақат оқсил, ёғ, углеводлар, минерал моддалар ва витаминлар билан таъминлаш орқали чегараланиб қолмайди. Бундан ташқари истеъмол қилинадиган таомларда, худди витаминлардек, инсон организми учун ўта катта биокимёвий ва физиологик аҳамиятга эга бўлган ферментлар ва гормонларни синтез қилишда иштирок қиладиган моддаларнинг миқдорлари ҳам етарли бўлиши лозим. Озиқа ва биологик актив моддалардан ташқари қоннинг ҳосил бўлишида иштирок қиладиган барча компонентлар ҳам одам организмига у истеъмол қиладиган таомлари таркибида тушади. Юқорида таъкидланганидек, таом қолдиқларининг таом ҳазм қилиш системасида юқоридан пастга қараб ҳаракат қилиши ва организмдан ўз вақтида чиқиб кетиши ХХ асрнинг 30-йиллларигача балласт, яъни фойдасиз, деб ҳисобланиб келинган пектин, гемицеллюлоза, клетчатка каби озиқа толаларининг бевосита иштирокида кечади. Улар фақат ўсимлик маҳсулотларида ёки улар қўшиб тайёрланган таомлар таркибида бўлади. Озиқа толалари таомлар ҳазм қилиш системасига тушган заҳарли моддаларни ҳам шимиб олиб, ўзлари билан бирга ташқарига олиб чиқиб кетади. Демак, оқилона овқатланишда истеъмол қилинадиган таомлар таркибида озиқа толаларининг етарли бўлиши шарт. Агар доимо истеъмол қилиб келинган таомлар таркибида озиқа толаларининг миқдори етарли ёки улар умуман бўлмаса, таомлар қолдиқлари йўғон ичакда йиғилиб қолаверади. Бундай ҳолларда қолдиқларда касалликлар келтириб чиқарувчи

микроорганизмларнинг кўпайиб кетиши ва уларнинг фаолияти натижасида ҳосил бўлган моддалар билан организмнинг заҳарланиши ва унинг бошқа касалликларга учраши мумкин. Инсон ўзининг фаолияти даврида турли жисмоний ва ақлий ишларни бажаради. Бундан ташқари унинг тана органлари кечаю-кундуз, ҳатто уйқу даврида ҳам, тинмай ишлайди. Меҳнат қилиш ва тана органларининг ишлаши учун энергия зарур бўлади. Яна шуни таъкидлаш керакки, организм талабини қоплайдиган таом энергиясининг бир қисми истеъмол қилинган таомнинг ўзини ҳазм қилиш учун ҳам ишлатилади. Агар машина, трактор ва самолётлар учун энергия манбаи сифатида турли хил суюқ ёқилғилар ишлатилса, одам организми учун керакли энергиянинг манбаи у истеъмол қиладиган таом ҳисобланади. Энергияга бўлган талабга оқилона овқатланиш нуқтаи назардан қаралганда, таомларга қуйидаги талабни қўйиш мумкин: таомдаги энергия манбалари организм сарфлайдиган энергияни тўлиқ қоплайдиган миқдорларда бўлишлари шарт. Энергия одамга доимо керак бўлганлиги учун у кунига бир неча марта овқатланишга мажбур. Стандарт эркак (70 кг.) 70 йиллик умри даврида ўзининг вазнига нисбатан 1575 марта кўп озиқ-овқат маҳсулотларини (шу жумладан сув ва бошқа ичимликларни) истеъмол қилади. Оқилона овқатланиш одам ҳаёти ва соғлиги учун ўта катта аҳамиятга эга; одам онадан соғ бўлиб туғилади ва унинг барча касалликлари овқатланиб бошлагандан кейин содир бўлади. Ҳатто эрамизгача 551-479 йилларда яшаб ўтган Хитойнинг улуғ мутафаккири Кун Фу Цзи (Конфуций) нооқилона овқатланишнинг инсон ҳаёти ва соғлигига зарарлигини «Очкўз ошқозонни ортиқча овқат билан жазолайди» деб таърифлаган. Ўзбек мутафаккири А. Навоий овқатланиш тўғрисида шундай деб ёзган: Сиҳат тиласанг кўп ема, Иззат тиласанг кўп дема. Нооқилона овқатланишнинг одам соғлиги ва ҳаёти учун зарари миллатлар мақолларида ҳам ўз аксини топган. Масалан, немис мақолига кўра

«Меъда (нафс) ёмон маслаҳатчи», турк мақолига кўра эса «Тўқ қоринга овқат ейдиган одам тиши билан ўзига ўзи гўр қазийди» ёки ўзбек мақоли бўйича «Меъда (нафс) фирибгар, егани билан миннатдор бўлмайди», ёки туркман мақолига кўра «Озгинаю- созгина, овқат саломатлик посбонидир» каби келтирилган мақоллар ва мутафаккирлар фикрлари шуни кўрсатадики, нооқилона овқатланишнинг зарари барча ҳалқлар томонидан тан олинган. Охирги йилларда тиббиёт ходимларининг ва барча диетологларнинг фикрларига кўра, касалликларнинг ва эрта ўлимнинг асосий сабабларидан бири нотўғри овқатланиш ва ёмон ҳаёт тарзи ҳисобланади. Мавжуд маълумотларга қараганда инсон соғлиги ва унинг билан боғлиқ бўлган умр узунлигининг 40-50 % яшаш ва овқатланиш тарзига, 20-30 % экологияга, 15-20 % наслга ва фақат 10 % тиббиёт ходимларига боғлиқ бўлади. Ушбу маълумотлардан кўриниб турибдики, инсон соғлигининг деярли 70 % унинг ўзининг қўлида. Рус биологи И.И. Мечников одамлар нотўғри овқатланиши натижасида вақтидан олдин қаришади ва оқилона овқатланишда эса 120-150 ёшларгача яшашлари мумкин деган фикрда бўлган. Унинг фикрича (нотўғри овқатланиш натижасида) овқат ичакларда қанча кўп туриб қолса, киши шунча кўп заҳарланади, ичаклар қанча узун бўлса, умр шунча қисқа бўлади. Соғлом ҳаёт тарзининг тарғиботчиси америкалик Поль Брэгг «Одам овқатланишда, ичишда ўйламаслиги ва ўзини тия олмаслиги натижасида яшаши мумкин бўлган умрининг ярмини ҳам яшамасдан ҳаётдан кўз юмади, у энг оғир ҳазм бўладиган таомларни истеъмол қилиб, унинг устидан «заҳарли» ичимликларни ичади ва яна нима учун 100 йилгача яшай олмайман деб ҳайрон бўлади», - деб ёзган эди. Оқилона овқатланишнинг соғлик учун аҳамиятини одамлар қадимдан англаганлар. Масалан, Акслепиада касалларга соғлом таом билан ёрдам бериш дори-дармонлардан кўра яхшидир деган. Ватандошимиз Муҳаммад Солих ибн Қутлуқбий фикрига кўра, одам ўз танасини кўп юкламаслиги, организмни касалликлардан сақлаши учун фақат иштаҳасини ёпадиган миқдорда овқат ейиши лозим. Унинг замондоши Муҳаммад ибн Шайх Муҳаммад фикрича ҳам

овқатни кам-кам истеъмол қилиш керак, фақат шундагина дори-дармонларга иши тушмайди.

Оқилона овқатланиш асослари фанининг cервис соҳалари учун бакалаврлар тайёрлашдаги ўрни Оқилона овқатланиш фани бакалавриатнинг “Хизматлар соҳаси” таълим йўналиши бўйича таълим олаётган талабалари ўқув режасига киритилган. Бунинг боиси шундан иборатки, кўрсатилган сервис соҳаси бўйича мутахассислари улар раҳбарлигида ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг инсон ҳаёти ва соғлиги учун аҳамиятини, таомларнинг ҳазм бўлиш механизмларини ва оқилона овқатланиш тамойилларини ва меъёрларини яхши билишлари зарур. Ушбу фаннинг асосий мақсади оқилона овқатланиш тамойилларини ва меъёрларини назарий жиҳатдан яхши биладиган ҳамда уларнинг талаблари асосида республика аҳолисининг ва меҳмонларининг оқилона овқатланишини ташкил этадиган ва тарғибот қила оладиган юқори малакали мутахассисларни тайёрлашдан иборат. Бўлажак мутахассисларнинг ушбу фан бўйича назарий билимлар мажмуига ва маълум бир амалий кўникмаларга эга бўлишлари учун фан предмети сифатида қуйидаги масалалар кўрилади: - оқилона овқатланишнинг ва истеъмол қилинадиган таомлар асосий таркибий қисмларининг истеъмолчи ҳаёти ва соғлигига таъсири; - истеъмол қилинадиган таомлар таркибий қисмлари миқдорларининг истеъмолчилар организмлари талабларидан доимо кам ёки кўп бўлишининг одам соғлиги ва ҳаётига таъсири; - одамнинг таомлар ҳазм қилиш органлари системаси ҳамда моддаларнинг ҳазм бўлишига таъсир қилувчи омиллар; - оқилона овқатланиш назарияси ҳамда овқатланиш бўйича бугунги кунда шаклланган дунёқарашлар; - оқилона овқатланишнинг моҳияти ҳамда оқилона овқатланиш тамойиллари, истеъмолчилар организмларининг энергияга, озиқа ва бошқа моддаларга бўлган талаби; - аҳоли қатламларининг овқатланишини ташкил қилиш бўйича амалий кўрсатмалар;

- оқилона овқатланишда таомлар таркибини мувозанатлаштириш услублари; - оқилона ва маромли овқатланишни ташкил қилишда истеъмолчилар организмларига хос четланиш ва хусусиятларни ҳисобга олиш йўллари ва уларнинг овқатланишини оқилона ташкил қилиш масалалари. Табиатда бир-бирларига алоқасиз ҳодиса ва жараёнлар бўлмаганидек, бир-бирлари билан алоқаси бўлмаган фанлар ҳам йўқ. Баъзи бир фанлар бир неча фанларни узвий боғлайдиган бўғин сифатида вужудга келади. Оқилона овқатланиш фани ҳам, алоҳида фан бўлишига қарамасдан, бошқа фанлар билан узвий боғлиқ. Оқилона овқатланиш фанининг алоҳида фан сифатида шаклланишида овқатланиш физиологияси ва гигиенаси, биотехнология ва микробиология, маҳсулотлар ишлаб чиқариш технологияси, озиқ-овқат кимёси ва шунга ўхшаган бошқа фанларининг таъсири жуда ҳам катта. Демак, ушбу фандан маълум бир назарий билимлар ва амалий кўникмалар мажмуига эга бўлишлари учун талабалар фақат ушбу фаннинг материаллари билан чегараланибгина қолмасдан, у билан боғлиқ бўлган бошқа фанларнинг ҳам муаммоларини яхши билишлари лозим.

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Оқилона овқатланишнинг мохияти

Витаминлар, минерал моддалар ва сувнинг одам организми учун аҳамияти

Овқатланишнинг қўшимча омиллари

Таомлар озиқа моддаларининг организм учун аҳамияти

Оқилона овқатланиш назарияси ва овқатланиш концепциялари