Оқилона овқатланишнинг мохияти - Пищевая технология - Рефераты

Оқилона овқатланишнинг мохияти

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

156 KB

Оқилона овқатланишнинг мохияти Режа: 1. Оқилона овқатланиш тамойиллари 2. Организмнинг энергияга бўлган талабига қараб овқатланиш тамойили 3. Организмнинг энергияга бўлган талабига таъсир қилувчи омиллар ва овқатланиш режими.

Оқилона овқатланиш тамойиллари Ҳар бир инсон дунёга яшаш учун келади. Ҳаётининг асосини овқатланиш ташкил қилади, чунки овқатланишсиз яшаш мумкин эмас. Лекин яшашнинг мақсади фақат овқатланишдан эмас, унинг тескарисидир, яъни яшаш учун овқатланишдан иборатдир. Таниқли олим, ватандошимиз Абу Али ибн Сино овқатланишнинг моҳияти тўғрисида шундай ёзган эди: «Мен овқатланиш учун яшамайман, яшаш учун овқатланаман». Ибн Синонинг бу гапида чуқур маъно бор, чунки овқатланиш тўғрисидаги хозирги замон фанининг ривожи шуни кўрсатадики, соғлом ҳаётни таъминлайдиган таом организмнинг қатор талабларига жавоб бериши керак. Озиқ-овқат маҳсулотлари инсон билан табиатни бир-бирларига боғлаб турадиган восита ҳисобланади. Табиат маҳсулот орқали инсонга таъсир қилади, инсон эса ўз навбатида табиатга таъсир кўрсатади (расм). расм. Табиат ва инсоннинг ўзаро таъсири. Шундай қилиб, атроф-муҳит - маҳсулот - инсон яхлит бирликни ташкил этади. Тарихий маълумотларга кўра, овқатланишга фан сифатида ёндашиш эрамиздан бир неча минг йил олдин яшаб ўтган Гален, Гиппократ, Акслепиада, Аристотель каби мутафаккирлар ва ҳакимлар номлари билан бевосита боғлиқ. Уларнинг назарларича организм таомлардан ҳосил бўладиган қондан озиқланади. Демак, таом яшашнинг асоси ҳисобланган. Бу концепция ўта яшовчан бўлиб, XVIII асргача ўз моҳиятини сақлаб келди ва зарарли моддалардан организмни қон олиш йўли билан тозалаш услубига асос бўлди.

Лекин, оқилона овқатланиш бўйича фаннинг ҳақиқий ривожланиши XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, таомлар таркибидаги асосий озиқа моддаларнинг (оқсиллар, углеводлар, ёғлар, минерал моддалар) организмдаги ролини ва XX аср бошида организмнинг энергияга бўлган талабини ўрганишдан бошланади. Овқатланиш бўйича илмий - тадқиқот ишларининг XIX ва XX асрларда ривожланиши биринчи марта таркиби бўйича мувозанатлаштирилган таомлар билан овқатланиш концепциясини ишлаб чиқишга имкон берди. Илмий изланишлар натижасида олинган маълумотларни ҳисобга олган ҳолда XX асрнинг иккинчи ярмида ушбу концепция қайта кўриб чиқилди ва муҳим ўзгартиришлар киритилди. Бунга рус олимлари академиклар А.А.Покровский ва А.М.Уголевларнинг қўшган ҳиссалари ўта катта бўлди. Бугунги кунда ушбу концепция бўйича овқатланишни ташкил қилиш истеъмол қилинадиган таомларнинг организм сарфлаган энергиясини тўлиқ қоплашини, организмнинг мақбул ривожланиши ва фаолият кўрсатиш учун таомлар таркибида унга керакли барча моддаларнинг, шу жумладан алмашинмайдиганларининг мавжуд бўлишини ва уларнинг миқдори буйича организмга маълум бир нисбатларда тушишини ҳамда таомлар таркибий қисмларининг организм ферментлари системасига тўғри келишини назарда тутади. Демак, мувозанатлаштирилган овқатланиш деганда таркибида сифати ва миқдори бўйича моддалари оптимал ҳолда бўлган таомларни истеъмол қилиш тушунилади. Россия тиббиёт фанлар академиясининг академиги А.А. Покровский биринчи бўлиб баланслаштирилган овқатланиш формуласини ишлаб чиқди. (жадвал). У кунига 2700-2850 ккал. (яъни 11900 кДж.) энергия сарф қиладиган кишилар учун мўлжалланган. Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, мувозанатлаштирилган овқатланиш формуласи организм учун керакли бўлган барча алмашинмайдиган ва алмашинадиган кимёвий моддалар ва бирикмаларни ўз ичига олади.

Баланслаштирилган овқатланиш концепцияси собиқ иттифоқ даврида қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштиришни режалаштиришда, аҳолини жон бошига маҳсулотлар билан таъминлашда, озиқ-овқат саноати корхоналарининг ривожланишида ҳамда озиқ-овқат маҳсулотларини саноат корхоналарида ишлаб чиқариш ва таомлар тайёрлаш рецептураларини қайта кўриб чиқишда катта ижобий рол ўйнади. Унинг роли шундан иборатки, организмнинг оқсилларга, углеводларга ва ёғларга бўлган бир кунлик талаби асосида ҳар бир киши учун бир кунлик ўртача маҳсулотлар миқдорини, унинг асосида эса йиллик маҳсулотлар миқдорини ва аҳоли сонини ҳисобга олган ҳолда мамлакат учун уларнинг керакли миқдорларини аниқлашга ҳамда экин майдонларини режалаштиришга имкон берди. Бундан ташқари баъзи бир озиқ-овқат маҳсулотлари, масалан, ғалла донидан олинадиган маҳсулотлар (ун, ёрмалар), қўшимча ҳолда уларда етишмайдиган минерал элементлар ва витаминлар билан бойитилиб бошланди. Озиқ-овқат корхоналарида кимёвий таркиби бўйича баланслаштирилган маҳсулотларни, масалан, маргаринларни ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Мувозанатлаштирилган овқатланиш концепцияси оқилона овқатланиш назариясининг негизини ташкил қилади ва қуйидаги асосий тамойилларга асосланган: - энергия балансига: - организмнинг асосий озиқа моддаларга бўлган талабини меъёрида қондиришга; - таомларни истеъмол қилиш тартибига; - таомлар таркибида барча алмашинмайдиган модда ва бирикмаларнинг муқаррар бўлишига; - таомлар таркибий қисмининг организм ферментлари системасига мос келишига ва бошқаларга. Организмнинг энергияга бўлган талабига қараб овқатланиш тамойили Бир кунда истеъмол қилинадиган таомлар ҳисобидан олиниши мумкин бўлган иссиқлик энергиясининг миқдори организмнинг бир кунда сарфлаган энергияга

мос келиши оқилона овқатланиш назариясининг энг асосий ва биринчи тамойили ҳисобланади. Маълумки, инсон учун иссиқлик олиш манбаи у истеъмол қиладиган таомлар ҳисобланади. Шу сабабли ҳам одам ҳар куни, ҳатто кунига бир неча марта овқатланиши керак. Лекин унинг бир кунда истеъмол қиладиган таомлари берадиган энергия миқдори организмнинг бир кунда сарфлаган энергиясини қоплаши зарур, яъни таомнинг берадиган энергияси сарфланган энергиядан кўп ҳам, кам ҳам бўлмаслиги керак. Юқорида таъкидланганидек, таомлар тайёрлаш учун ишлатиладиган маҳсулотларнинг кимёвий таркиби турли хил моддаларга бой. Маҳсулотлар турлари эса ундан ҳам бой. Бугунги кунда дунёда таомлар сифатида 1000 дан ортиқ ўсимлик, ҳайвонот маҳсулотлари ва турли жониворлар истеъмол қилинади. Лекин истеъмол қилинган таомлар таркибий қисмларининг барчаси ҳам организм томонидан энергия манбаи сифатида ишлатилавермайди. Биринчи навбатда ҳазм бўладиган углеводлар, кейин ёғлар, агар улар ҳам етишмаса, оқсиллар ишлатилади. Углеводлар энергия олиш учун асосий манба бўлганлиги сабабли организмнинг уларга бўлган талаби ёғлар ва оқсилларга нисбатан деярли 3,5- 4,5 марта кўп бўлади. Таомлар таркибида организмга тушган углеводлар, ёғлар ва оқсилларнинг ҳаммаси ҳам ўзлаштирилмайди. Адабиётлардаги маълумотларга қараганда углеводлар фақат 95,6 %, ёғлар 94,0 %, оқсиллар эса ўртача 94,5 % гача ўзлаштирилади. Уларнинг қолган қисмлари ахлат, тер ва бошқа йўллар орқали организмдан чиқиб кетади. Шунинг учун ҳам углеводлар, ёғлар ва оқсиллар бир граммининг махсус бомбаларда ёқилганда берадиган иссиқлик (углеводлар ўртача 4,3 ккал, ёғлар 9,45, оқсиллар 5,45) уларнинг таомлар таркибида организмга тушган бир граммининг берадиган иссиқлигидан (углевод ва оқсилларнинг 1 г.ми 4 ккал, ёғларнинг 1г.ми 9 ккал) анча паст.

Организмга тушган углеводлар, ёғлар ва оқсиллар 1 г. нинг энергия бериш коэффициентларига қараб, ҳар бир таомнинг энергия бериш имкониятини ҳисоблаб чиқиш мумкин. Унинг учун таом таркибидаги оқсиллар, ёғлар ва углеводлар миқдори аниқ бўлиши лозим. Уларнинг миқдори таомни тайёрлаш учун ишлатиладиган маҳсулотлардаги миқдори бўйича ҳисобланади. Маълумки, энергия бериш имкониятини ҳисоблаш ва бошқа моддалар учун «Озиқ-овқат маҳсулотларининг кимёвий таркиби. Озиқ-овқат маҳсулотлари асосий озиқа моддаларининг миқдори ва энергетик қийматининг маълумотномалари жадваллари» дан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Масалан, таомни тайёрлаш учун 200 г. картошка, 30 г. ўсимлик мойи ва 54 г. I категорияли мол гўшти ишлатилган бўлсин. Ушбу маҳсулотлардан иборат ёки таркибига бошқа маҳсулотлар (ҳамда бошқа миқдорларда) кирадиган таомнинг энергетик қийматини аниқлаш учун қуйидагича жадвал тузилади ва қуйидаги формуладан фойдаланилади. жадвал Таом таркибидаги энергия берувчи озиқа моддаларнинг миқдорини аниқлаш жадвали Маҳс улот номи Таом учун ишлатилган миқдори, г. Маҳсулотнинг 100 г. даги миқдори, г. Таом тайёрлаш учун ишлатилган маҳсулотдаги миқдори, г. угл евод ё ғ о қсил угл евод ё ғ оқс ил Карто шка 200 16,5 0 ,4 2 ,5 33,0 0 ,8 5,0 Гўшт 54 - 1 6 1 8,6 - 8 ,64 10,4 Мой 30 - 9 9,9 - - 2 9,97 - Жами - - - - 33,0 3 9,41 15,9 Таомнинг энергетик қиймати (Э): Э= Ук1 + Ек2 + Ок1, ккал, бу ерда У, Е, О - мос равишда таомдаги углеводлар, ёғлар ва оқсиллар

миқдори, г; к 1 - 1 г. углевод ёки оқсилнинг энергия бериш коэффициенти; к 2 - 1 г. ёғнинг энергия бериш коэффициенти. Э= 33 4 + 39,41 9 + 15,9 4= 550,3 ккал. Одам яшаши мумкин бўлган ёшига нисбатан қисқа умри даврида ўзининг вазнига кўра 1575 кўп озиқ-овқат маҳсулотларини таом сифатида истеъмол қилади (жадвал). Жадвал Стандарт вазндаги одамнинг 70 йил давомида истеъмол қиладиган маҳсулотларининг ўртача миқдори Маҳсулот номи Ўлчов бирлиги Миқдо- ри Маҳсулот номи Ўлчов бирлиги Миқдо- ри Сув ва бошқа суюқликлар л. 50000 Сабзавотлар кг. 3400 Ҳайвонот ёғлари ва мойлар кг. 1500 Пишлоқ -"- 350 Картошка -"- 9000 Мевалар -"- 6000 Сут л. 10000 Нон -"- 5000 Гўшт кг. 5000 Тухум Дона 20000 Истеъмол қилинган таомлар ҳисобидан олинган энергия қуйидаги асосий уч йуналишда сарф қилинади: - асосий модда алмашинувини таъминлаш учун; - истеъмол қилинган таомларни ҳазм қилиш учун (таомнинг специфик динамик таъсири); - тўқималар фаолияти, яъни иш бажариш учун. Асосий алмашинув деганда тўлиқ осойишталикда ақлий ва жисмоний ишлар бажармасдан ҳаётни сақлаб туриш учун керак бўладиган энергиянинг минимал миқдори тушунилади. Асосий алмашинув асосан ухлаш ва комфортли дам олиш вақтларида (ҳаво ҳарорати 200С) кузатилади. Бошқача қилиб айтганда, ухлаш ва ҳузур қилиб дам олиш пайтларида одам органларининг меъёрида

ишлаши учун керак бўладиган энергиянинг минимал миқдорига асосий алмашинув дейилади. Асосий алмашинув стандарт эркаклар (30 ёшда, вазни 65 кг.) ва стандарт хотин кишиларга нисбатан (30 ёшда, 55 кг.) ҳисобланади. Асосий алмашинув 200Сда ҳали одам овқатланмасдан ўлчанади. Юқорида кўрсатилган ҳароратда ва осойишталикда асосий алмашинув бир соатда 1 кг. вазн учун 1 ккал ни ташкил қилади. Адабиётлардаги маълумотларга қараганда асосий алмашинув одамнинг жинсига, ёшига, вазнига ва меҳнат фаолиятининг турига боғлиқ бўлади. Стандарт вазндан ва ёшдан чекланиши эркакларда ҳам, хотин кишиларда ҳам асосий алмашинувнинг ўзгаришига олиб келади. Қуйидаги жадвалларда ҳар хил ёшдаги ва вазндаги эркаклар ва хотин кишилар учун асосий алмашинув кўрсаткичлари келтирилган. жадвал Катта ёшдаги аҳоли қатламида асосий энергия алмашинувининг вазнга ва ёшга боғлиқлиги Эркаклар (асосий алмашинув), ккал. Хотинлар (асосий алмашинув), ккал. Масса- си, кг. Ёши Масса- си, кг. Ёши 1 8-29 30- 39 40- 59 60- 74 18-29 30-39 40-59 60-79 50 1 450 137 0 128 0 118 0 40 1080 1050 1020 960 55 1 520 143 0 135 0 124 0 45 1150 1120 1080 1030 60 1 590 150 0 141 0 130 0 50 1230 1190 1160 1100 65 1 670 157 0 148 0 136 0 55 1300 1260 1220 1160 70 1 750 165 0 155 0 143 0 60 1380 1340 1300 1230 75 1 830 172 0 162 0 150 0 65 1450 1410 1370 1290 80 1 920 181 0 170 0 157 0 70 1530 1490 1440 1360 85 2 010 190 0 178 0 164 0 75 1600 1550 1510 1430 90 2 110 199 0 187 0 172 0 80 1680 1630 1580 1500 Жадвалда келтирилган маълумотлар шуни кўрсатадики, одамнинг вазни ошиши билан, унинг жинсига қарамасдан, асосий алмашинув ҳам ошиб боради. Лекин ёшнинг ошиши билан асосий алмашинув камайиб кетади.

Адабиётлардаги маълумотларга қараганда асосий алмашинув миқдори оғир жисмоний иш бажариб келадиган одамларда анча кўп (30 % гача) бўлиши мумкин. Ёш болаларда катта ёшдаги одамларга нисбатан асосий алмашинув 1,3- 1,5 мартагача юқори бўлади. Бу ёш организмнинг ўсиш жараёни билан боғлиқ. Ўтган асрнинг 70-йилларида истеъмол қилинган таомни ҳазм қилиш учун ҳам энергия сарф бўлиши олимлар томонидан тасдиқланган эди. Сарф бўладиган энергия миқдори истеъмол қилинган маҳсулот турига боғлиқ бўлади. Оқсиллар истеъмол қилинганда асосий алмашинув 30-40 % гача, ёғлар истеъмол қилинганда 4-14 % гача, шакарлар истеъмол қилинганда эса 4-7 % га ошади. Оқсиллар, ёғлар ва углеводлар аралашган таомларни истеъмол қилишда асосий алмашинувнинг 10-15 % гача ошиши кузатилган. Жисмоний иш ақлий ишга нисбатан асосий энергия алмашинувига жуда катта таъсир кўрсатади. Агар ақлий иш даврида, мисол учун, китобни овоз чиқариб ўқишда, асосий энергия алмашинуви 16 % га ошса, жисмоний иш бажарганда эса у бир неча марта ошиб кетиши мумкин. Уни қуйидаги мисолларда кўриш мумкин (жадвал). Жадвал Вазни ўртача 60 кг. бўлган «стандарт» кишининг жисмоний фаоллигига қараб энергия сарфлаши Фаоллик турлари Сарфланадиган энергия, ккал/соат Уйқу 50 Уйқусиз ётиб дам олиш 65 Китобни овоз чиқариб ўқиш 90 Хат ёзиш 100 Лабораторияда ўтириб ишлаш 110 Товоқларни ювиш, дазмоллаш ва йиғиштириш каби уй ишлари 120-240 Лабораторияда тик туриб ишлаш 160-170 Секин юриш 190

Тез юриш 300 Лўкиллаб чопиш 360 Чанғида юриш 420 Эшкак эшиш 150-360 Сувда сузиш 180-400 Велосипедда юриш 210-540 Конькида юриш 180-600 Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, жисмоний иш бажариш учун сарфланган энергиянинг миқдори ишнинг оғирлик даражасига боғлиқ бўлар экан. Ҳозирги вақтда жисмоний меҳнат билан шуғулланадиган кишилар унинг оғирлик даражасига қараб 5 гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳга асосан ақлий меҳнат билан шуғулланадиган, иккинчи гуруҳга енгил жисмоний иш бажарадиган, учинчи гуруҳга ўртача оғирликдаги ишларни, тўртинчи гуруҳга оғир, бешинчи гуруҳга эса ўта оғир жисмоний ишларни бажарадиган кишилар киради. Меҳнат қанча оғир бўлса, организм шунча кўп энергия талаб қилади. Организмнинг умумий энергияга (асосий алмашинув, таомларни ҳазм қилиш, жисмоний ва ақлий ишларни бажариш учун) бўлган талаби асосий алмашинувга нисбатан ҳисобланади. Унинг учун ҳар бир гуруҳга меҳнат оғирлигини ҳисобга оладиган одамнинг жисмоний фаоллик коэффициенти (ЖФК) ишлаб чиқилган. жадвал Жисмоний фаоллик коэффициенти Эркаклар Хотинлар Меҳнат гуруҳи ЖФК Меҳнат гуруҳи ЖФК I 1.4 I 1.4 II 1.6 II 1.6 III 1.9 III 1.9 IV 2.2 IV 2.2 V 2.4 V -

Организмнинг умумий энергияга бўлган талабини топиш учун асосий алмашинув миқдорини (жинсига, ёшига ва вазнига қараб) жисмоний фаоллик коэффициентига кўпайтириш кифоя қилади, холос. Сарф қилинадиган энергиянинг умумий миқдори аниқлангандан кейин шу энергияни қоплайдиган энергетик қийматга эга бўлган бир кунлик рацион тузилади. Организмнинг энергияга бўлган талабига таъсир қилувчи омиллар ва овқатланиш режими. Бундан олдинги бандда меҳнат фаолияти билан шуғулланадиган аҳоли гуруҳларининг энергияга бўлган талаби кўриб чиқилди. Шуни таъкидлаш ўринлики, асосий алмашув миқдорлари ва жисмоний фаоллик коэффициентлари мўътадил минтақа шароити учун ҳисоблаб чиқилган. Шу боисдан ҳам атроф-муҳит ҳароратининг ўзгариши организмнинг энергия сарф қилишига таъсир қилади. Расмий адабиётлардаги маълумотларга кўра, мўтадил иқлимда организм сарфлаш учун керак бўладиган энергия иссиқ иқлимда 10 % камайтирилиши, совуқ жойларда эса 10 % га оширилиши тавсия қилинган. Таомлар энергетик қийматининг иссиқ иқлим шароитида 10 % га камайтирилишнинг асосий сабаби организмнинг атроф-муҳитга иссиқлиқ энергиясини ўтказиш интенсивлигининг пасайиши, совуқ иқлим шароитларида эса 10 % га кўпайтирилиши организмнинг атроф-муҳитга иссиқлиқ ўтказиш даражасининг ошиши билан боғлиқ . Организмнинг энергияга бўлган талабининг нафақат йил фаслига қараб ўзгариши, ҳатто ҳароратнинг кун давомида ўзгаришига ҳам боғлиқлиги аниқланган. Масалан, Марказий Осиё иқлим шароитида иссиқ ёз кунларида организмнинг энергияга бўлган талаби кечки пайтларда ошади. Унинг сабаби шундан иборатки, кеч пайтларда ҳароратнинг пасайиши билан модда алмашинув жараёнлари тезлашади ва таомлар ҳазм қилиш органлари безлари томонидан сўлаклар ажратиб чиқариш тезлиги ошади. Бундан ташқари коммунал

хўжалик хизмати тормоқлари ривожланмаган ва кам ривожланган жойларда организмнинг энергияга бўлган талаби шаҳарларда яшайдиган одамлар организмининг энергияга бўлган талабига нисбатан 7-15 % га кўп бўлади. Илмий адабиётлардаги маълумотлар организмнинг энергияга бўлган талабини аҳолининг этник гуруҳига боғлиқлигини ҳам кўрсатади. Масалан, Қирғизистон Республикасининг пойтахти Фрунзе (ҳозирги Бишкек) шаҳрининг аҳолиси билан ўтказилган тадқиқот ишларининг натижалари қуйидагиларни кўрсатди: маҳаллий халқ - қирғизлар тенг шароитларда номаҳаллий халқга нисбатан (2553 ккал.) кўп калория (2618,27 ккал.) истеъмол қилади. Ҳудди шундай илмий изланишлар собиқ иттифоқ даврида Эстония Республикасида ҳам ўтказилган. Бу ерда маҳаллий ҳалқнинг (эстонлар) номаҳаллий ҳалқга (руслар) нисбатан кам каллория истеъмол қилиши аниқланган. Бу ерда шуни таъкидлаш ўринлики, истеъмол қилинган таомнинг қайси озиқа моддаси ҳисобидан энергияни олиш организм учун бари бир эмас. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти қошидаги Бутун дунё соғлиқни сақлаш ташкилоти мутахассисларининг берган тавсияларига кўра организм ўзига керакли энергиянинг 12 % оқсиллар, 33 % ёғлар, 55 % эса углеводлар ҳисобидан олиши керак. Бугунги кунда умумий энергияда оқсиллар, ёғлар ва углеводларнинг амалдаги улушлари Бутун дунё соғлиқни сақлаш ташкилоти берган тавсияга жуда ҳам яқин ва оқсил 12 %, ёғлар 30-35 %, углеводлар эса 53-58 % ни ташкил қилади. Ўзбекистон кучли континентал ва континентал иқлим шароитига эга бўлган минтақа ҳисобланади. Бундай иқлим шароитида меҳнат интенсивлиги бўйича биринчи гуруҳга кирадиган кишилар учун оқсиллар, ёғлар ва углеводлар калорияларининг нисбати 13:36:51 (ёз фасли учун эса 13:33:54), иккинчи ва учинчи гуруҳларга кирадиган кишилар учун 12:36:52 (ёз фасли учун 12:33:55), тўртинчи ва бешинчи гуруҳларни ташкил қиладиган ишчи ходимлар учун эса 11:36:53 (ёз фасли учун 11:33:56) тавсия қилинади. Келтирилган маълумотлардан

кўриниб турибдики, организм учун керакли энергиянинг 50% дан ошиғи (51-55%) углеводлар ҳисобидан олиниши керак. Ошқозон ҳажмининг кичиклиги, истеъмол қилинган таомнинг унда фақат маълум бир қисқа вақт (максимум 7-8 соат) ичида туриши, кейин эса ундан чиқиб кетиши ҳамда бощқа сабабларга кўра бир кечаю-кундуз учун зарур энергетик қийматга эга бўлган таомларни бирданига истеъмол қилишга имкон бермайди. Шу сабабли ҳам организмнинг бир кечаю-кундузда сарфлайдиган энергиясини қоплайдиган таомларни азалдан бир неча марта кичик ҳажмларга бўлиб қабул қилиш анъанага айланган. Таомлар истеъмол қилиш сони аҳолининг гуруҳига, ёшига, ишлаб чиқариш режимларига, иқлим шароитига, бир вақтда истеъмол қилинадиган таомлар ҳажмига ва бошқа омилларга боғлиқ бўлиб, овқатланиш режими (тартиби) дейилади. Оақатланиш режими оқилона овқатланишнинг асосий тамойилларидан бири ҳисобланади. Унинг асосий мазмуни шундан иборатки, биринчи марта истеъмол қилинган таомнинг энергетик қиймати иккинчи марта таом истеъмол қилиш вақтигача, иккинчи ва учинчи марта истеъмол қилинган таомлар учинчи ва тўртинчи марта таом истеъмол қилиш вақтларигача организм сарфлайдиган энергияни тўлиқ қоплайдиган бўлиши керак. Ўзбекистонда асосан уч марта таом истеъмол қилиш тартиби (эрталабки нонушта, тушлик ва кечки нонушта) анъанага айланган. Бундай режимда эрталабки нонушта ва тушлик ҳамда тушлик ва кечки нонушталар орасидаги вақт 5-6 соатни ташкил қилиши, кечки нонуштанинг эса ухлашдан 3-4 соат олдин истеъмол этилиши тавсия қилинади. Бундан ташқари уч марталик таомлар истеъмол қилиш тартибида улар энергетик қийматининг 2/3 қисмидан кўпроғи эрталабки нонушта ва тушликка тўғри келиши ҳақида овқатланиш бўйича рус олимларининг тавсиялари мавжуд. Лекин Ўзбекистоннинг ёзги иқлим шароитида уларнинг тавсияларини эътиборга олиш билан бирга иссиқ иқлим шароитида организмнинг физиологик ҳолати билан ҳисоблашиш зарур, чунки атроф-муҳитнинг баланд ҳарорати таъсирида таомлар истеъмол қилиш органлари безлари томонидан сўлаклар ажратиб чиқариш қобилияти ва моддалар алмашуви сустлашиб кетади. Эрталабки ва

кечки пайтларда эса ҳароратнинг паст бўлиши натижасида сўлаклар ажралиб чиқиши ва моддалар алмашинуви интенсивл ашади. Шу билан бирга организмдан ташқи муҳитга иссиқликнинг ўтиши тезлашади. Шу сабабли ҳам Ўзбекистоннинг ёзги иқлим шароитида бир кунлик таомлар энергетик қийматининг деярли 2/3 қисми эрталабки нонуштага (20-25%) ва кечки нонуштага (ўртача 40%) тўғри келади. Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида ёзда таомлар энергетик қийматининг асосий қисми кечки нонуштага тўғри келиши ҳакида тарихий илмий маълумотлар мавжуд. Ҳавонинг совуқ кунларида тушликда қабул қилинадиган таомлар энергетик қийматининг улуши кечки нонушта учун таомлар ҳисобидан оширилади. Юқорида келтирилган маълумотлар асосан аҳолининг соғлом қисмига тааллуқли. Касалманд кишилар учун овқатланиш тартиби даволаш ташкилотлари ходимлари томонидан белгиланади ва анъанавий тартибдан кескин фарқ қилиши мумкин. Масалан, семизлик касаллигига чалинган кишиларда бош миянинг овқатланишни бошқарадиган марказининг фаолияти одатда бузилган бўлади. Шу сабабли ҳам семиз кишиларда, уларнинг тўқ бўлишига қарамасдан, доимо овқатланиш истаги бўлади. Бундай доимий иштаҳани босиш (алдаш) учун таомларни кам-камдан 6-7 марта истеъмол қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Таомнинг кунига неча марта қабул қилинишидан қатъий назар, уни қабул қилиш вақтига риоя қилиш ўта катта аҳамиятга эга, чунки организм таом ҳазм қилиш органлари таом истеъмол қилиб ўрганган вақти келганида шиддатли равишда сўлаклар ажратиб чиқара бошлайди. Бундай вақтда истеъмол қилинган таом жуда яхши ҳазм бўлади ва унинг таркибий қисмлари организм томонидан юқори даражада ўзлаштирилади. Агар таом доимо истеъмол қилинадиган вақтда организмга тушмаса, сўлаклар таркибидаги ферментлар организмнинг ўзига салбий таъсир кўрсатиб бошлаши мумкин. Аввал таом истеъмол қилиш вақтига риоя қилиниб келинган бўлса, кейин эса ҳақиқий иштаҳа очилмасдан, яъни вақтидан олдин таом истеъмол қилиниб бошланса, аввалги организмнинг ўрганган вақти келганда бари-бир сўлаклар

ажралиб чиқара бошлайди ва иштаҳа очилади. Иштаҳаси очилган одам яна таом истеъмол қилишга мажбур бўлади. Шундай қилиб, аввалги ҳазм бўлмаган таом устига янги таом тушаверади. Тўқ қоринга таом истеъмол қилавериш эрталаб ҳам, тушликда ва кечқурун ҳам қайтарилавериши мумкин. Унинг натижасида одамнинг семириб, қорни осилиб қолиши ва бошқа касалликлар ҳам келиб чиқиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Ватандошимиз ибн Сино бундан минг йил олдин таом устига таом истеъмол қилишнинг зарари тўғрисида ўзининг «Гигиена бўйича трактат» асарида шундай деб ёзган эди: «Таом изидан таом истеъмол қилавериш уч томонлама зарар келтиради: биринчиси- ҳазм қилувчи куч биринчи таомдан озод бўлмасдан иккинчисини ҳазм қилишни бошлаши керак, бу эса шу кучни заифлаштиради; иккинчиси- ҳазм бўлган ҳазм бўлмаган таом билан аралашади ва шу ҳолатда томирларга ўтади ва тиқинлар ҳосил қилади; учинчиси - ҳазм бўлган таом ҳазм бўлмаган таом билан аралашиб, унинг билан бирга силжишнинг ўрнига охирги таом ҳазм бўлмагунча ушланиб қолади; шундай қилиб, улар ошқозонда керак бўлганидан кўра узоқ сақланиб қолади ва чирий бошлайди». Овқатланиш режимида яна шунга эътибор бериш лозимки, ҳар бир истеъмол қилинадиган таомда алмашинмайдиган моддаларнинг организм талаби даражасида мавжудлигини таъминлашга ҳаракат қилиш керак. Агар ҳеч иложи бўлмаса, масалан, эрталабки нонушта таркибида етишмаган ёки бўлмаган зарур моддаларни тушликка мўлжалланган таомлар таркибида организмга туширишга ҳаракат қилиш керак. Таомлар тайёрлаш учун ишлатиладиган маҳсулотлар тури қанча кўп бўлса, организм унга керакли моддалар билан шунча яхши таъминланади, чунки битта ёки иккита маҳсулотларда бўлмаган моддалар учинчи ва тўртинчиларида бўлиши мумкин.

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти

Овқатланишнинг қўшимча омиллари

Оқилона овқатланиш назарияси ва овқатланиш концепциялари

Оқилона овқатланишда таомлар таркибий қисмларини оптималлаштириш

Аҳоли гуруҳларининг оқилона овқатланиши бўйича амалий кўрсатмалар