Витаминлар, минерал моддалар ва сувнинг одам организми учун аҳамияти - Пищевая технология - Рефераты

Витаминлар, минерал моддалар ва сувнинг одам организми учун аҳамияти

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

144.5 KB

Витаминлар, минерал моддалар ва сувнинг одам организми учун аҳамияти Режа: 1. Истеъмол қилинадиган маҳсулотлар витаминлари ва уларнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти . 2. Инсон организмининг соғлом шаклланишида минерал моддаларнинг ўрни. 3. Сув ва унинг аҳамияти

Истеъмол қилинадиган маҳсулотлар витаминлари ва уларнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти. Олимлар XIX асргача таомлар таркиби асосан оқсиллардан, углеводлардан, ёғлардан ва минерал моддалардан иборат деб тахмин қилиб келишган. XIX асрнинг 80-йилларида оқсил, углевод, ёғ ва минерал моддалардан иборат бўлган сунъий таомларнинг организмга таъсирини ўрганиш натижалари бўйича рус олими Н.И. Лунин биринчилардан бўлиб, қуйидаги энг муҳим илмий хулосага келган: таомлар таркибида оқсил, углевод, ёғ ва минерал моддалардан ташқари организмнинг фаолиятини бошқаришда иштирок қиладиган бошқа моддалар ҳам бўлиши лозим. Бўлиши керак бўлган бошқа моддалар устида илмий-тадқиқот ишларининг бошланиб кетиши учун Н.И. Луниннинг ушбу илмий хулосаси катта туртки бўлди. Биринчи бўлиб, 1912 йилда полшалик олим Казимир Функ гуруч кепагидан ана шундай моддалардан бирини ажратиб олди. У бери-бери касаллигини (ҳайвонларнинг) жуда ҳам тез даволаш қобилиятига эга бўлиб, таркибида амин гуруҳи бўлган. Функ бу моддани лотин ибораси билан «витамин» деб атади. Бу ибора ҳаёт ( vita ) учун энг зарур амин ( amine ) деган маънони билдиради. Бугунги кунда 40 дан ошиқ витаминлар ва витаминларга ўхшаш моддалар кашф қилинган. Витаминларга ўхшаш моддалар деганда, витаминларга хос барча хоссаларга эга бўлган, лекин хоссалари охиригача ўрганилмаган биологик актив моддалар тушунилади. Шу сабабли улар ҳам витаминлар қаторида қаралиши лозим. Витаминлар ферментларнинг актив марказларини ташкил қилади. Шу боисдан ҳам улар моддалар алмашинуви жараёнининг боришида ва организм соғлиги учун катта аҳамиятга эга. Улар одам организмида синтез қилинмайди. Шу боисдан ҳам организмга фақат истеъмол қилинадиган таомлар таркибида ва етарли миқдорда тушишлари шарт. Махсус адабиётлардаги маълумотларга қараганда витаминлар одамнинг ақлий ва жисмоний иш қобилиятини ҳамда организмнинг турли хил юқумли

касалликларга қаршилигини оширади. Бундан ташқари витаминлар ёшларнинг униб-ўсишида ҳам катта аҳамиятга эга. Мавжуд витаминлар сувда ва ёғда эрийдиганларга ҳамда витаминга ўхшаш моддаларга бўлинади (жадвал). жадвал Витаминларнинг гуруҳларга бўлиниши Сувда эрийдиган витаминлар Ёғда эрийдиган витаминлар Витаминга ўхшаш моддалар Витамин С Витамин А Холин Витамин Р Витамин Д Миоинозит Витамин В 1 Витамин Е Витамин В 9 Витамин В 2 Витамин К Липой кислотаси Витамин В 6 Орот кислотаси Витамин РР Витамин В 15 Витамин В 12 Витамин В 3 Фолий кислотаси Биотин Аҳолининг оқилона овқатланишини ташкил қилиш учун витаминларнинг асосий манбаларини яхши билиш шарт. Баргли сабзавотлар (карам, кўк пиёз, отқулоқ, шпинат ва ш.ў.) ва кўкатлар С, Р ва Е витаминларига жуда ҳам бой. Оқилона овқатланиш тамойилларига улардан хом таомлар тайёрлаб истеъмол қилиш организмни сон ва миқдор жиҳатдан витаминлар билан тўлик таъминлашга имкон беради. С, Р ва А (провитамин А) витаминлари республикада етиштириладиган картошка, сабзи, ош лавлагиси, шолғом, турп, редиска ва шунга ўхшаган сабзавотларда кўп. С ва Р витаминларига помидор жуда ҳам бой. Республикада етиштириладиган мева турлари ҳам витаминларга, айниқса С- витаминига, жуда ҳам бой бўлади. Дуккакли ва шоли маҳсулотлари эса В гуруҳи витаминларига бой. Шоли маҳсулотларида асосан В1 витамин кўп бўлади. Лекин унинг миқдори ёрма олишда ишлов бериш усулига боғлиқ. Силлиқланган гуручда бу витамин умуман бўлмайди.

Гўшт маҳсулотларида асосан ёғларда эрийдиган витаминлар кўп. Лекин уларда сувда эрийдиган витаминлар В гуруҳининг улуши паст бўлади. Бу витаминларга жигар, буйрак, мия бой бўлади. Балиқ маҳсулотлари асосан А витаминга бой. Сутда эса кашф этилган витаминларнинг барчаси (А, Е, В 1 , В 2 , В 6 , Р, РР, С ва бошқалар) бўлиши аниқланган. Шундай қилиб, республикамизда етиштириладиган ўсимлик ва ҳайвонот маҳсулотларини жойларда қайта ишланишини ташкил этиш орқали аҳолининг оқилона овқатланишида йил давомида зарур бўлган барча витаминлар билан таъминлаш мумкин. Ҳар бир витаминнинг одам организмида бажарадиган вазифаси бор. Қуйида сувда ва ёғда эрийдиган баъзи асосий витаминларнинг одам организмида бажарадиган функцияси кўриб чиқилади. Витамин С. Ушбу витамин аксарият ҳолларда аскорбин кислота дейилади. У ўзининг манбаларида, оксидланган эркин ҳолда ва оксидланмаган ва бошқа моддалар билан кимёвий бириккан ҳолда учрайди. Мева ва сабзавотларда унинг бириккан шакли 70%гача етади. С-витаминнинг учта шакли ҳам витаминлик хоссаларига эга. Фақат бошқа моддалар билан бириккан С витаминнинг активлиги оксидланмаган ёки оксидланган шакллари активлигининг 50%ни ташкил қилади. Витамин С ферментлар таркибида ва эркин ҳолда ҳам барча биокимёвий жараёнларда иштирок қилади. У юрак ва қон томирлари системасидаги, жигар ва бошқа органлардаги қон томирларининг деворларини мустаҳкамлайди. Шу сабабли ҳам уларнинг фаолиятини меъёрида таъминлашда катта аҳамиятга эга. Агар истеъмол қилинган таомлар таркибидаги витамин С миқдори етарли бўлмаса, қон томирлари, айниқса милк ва тери томирлари, ёрилиб кетиши, жароҳатларнинг узоқ муддат давомида битмаслиги мумкин, одамнинг тишлари қимирлаб, юзи оқариши ва терисининг суви қочиши мумкин. Витамин Р. Бу витамин номи билан қатор биоактив флавоноидлар (флавонлар, катехинлар, антоцианлар, таннинлар) бирлашади. Витамин С бор

манбада албатта витамин Р ҳам мавжуд бўлади. С витаминисиз витамин Р ва Р витаминисиз эса витамин С организм томонидан ўзлаштирилмайди. Шу боисдан ҳам ушбу икки витаминни жуфт ёки қўшалоқ витаминлар дейишади. Витамин Р С- витаминнинг организм томонидан ўзлаштирилишида бевосита иштирок этади, витамин С билан биргаликда қон томирлари ва капиллярларининг деворларини мустаҳкамлашда қатнашади ва организмда оксидланиш жараёнларини тезлаштиради. Витамин Р етишмаганда ҳам қон томирлари ва капиллярларининг деворлари ёрилиб, қон сизиб чиқиши мумкин. Витамин В1 Ушбу витаминнинг асосий вазифаларидан бири углеводлар ва сув алмашинувида В 2 , В 6 витаминлари ҳамда пантотен кислотаси билан биргаликда оқсилларнинг углеводларга, углеводларнинг эса аминокислоталарга айланиш жараёнларида қатнашишидир. Нерв, қон айланиш ва сўлаклар ажралиб чиқариш системаларининг ишига ижобий таъсир кўрсатади. Бу витамин етишмаганда биринчи навбатда марказий нерв ва таомлар ҳазм қилиш системаларининг функциялари бузилади, натижада одам жисмоний ва ақлий жиҳатдан тез чарчайдиган бўлиб қолади ва иштаҳаси йўқолиб боради. Витамин В2 Бу витамин ҳам, худди тиаминга ўхшаб, моддалар алмашинувида иштирок этади, организмнинг меъёрида ўсишини ва ривожланишини таъминлайди. Пантотен кислотасининг ва витамин В 6 нинг ҳазм бўлишини, РР-витаминининг активлигини оширади. Ушбу витаминнинг организмда етишмаслик сабабларидан бири- унинг асосий манбаи бўлган сут маҳсулотларини истеъмол қилмаслик ёки таомлар ҳазм қилиш системасининг касаллиги ҳисобланади. Бу витамин етишмаган ҳолларда оғиз қурийди, лабларида ёриқлар пайдо бўлади, сочлар оқариб ва тушиб кетиши ҳам мумкин. Витамин В 6 . Пиридоксал, пиридоксаламин ва пиридоксинлар унинг асосий вакилларидан ҳисобланади. Бу моддалар аминокислоталар (асосан триптофан ва глутамин кислотаси) алмашинувида қатнашади. Марказий нерв системаси ишларининг меъёрида боришини таъминлайди, қон айланиш жараёнини таъминлашда иштирок этади ва ошқозон ости безининг кислота ҳосил қилиш фаолиятига ижобий таъсир қилади. Ушбу витамин йўғон ичак микрофлораси

таъсирида қисман ҳосил бўлади. Шу боисдан ҳам унинг рационда етишмаслиги сезилмайди. Унинг етишмаслиги фақат сил касаллигидан даволанаётган кишиларнинг организмида кузатилиши мумкин. Витамин РР. У қондаги холестериннинг нормал миқдорини таъминлайди ва ошқозон фаолиятини нормаллаштиради. У ҳам нерв системасининг нормал фаолияти учун масъул ҳисобланади; озиқа моддаларининг маъёрида парчаланишига ва қонга сингишига ёрдам беради. Ошқозон безлари шираларининг нордонлик даражасини ва жигарнинг меъёрида ишлашини таъминлашда иштирок қилади. У баланд ҳарорат таъсирига чидамли бўлганлиги учун маҳсулотлар таркибидаги миқдори кам парчаланади. Шу боисдан ҳам организмда унинг етишмаслиги, агар таомлар таркибидаги озиқа моддалар, айниқса оқсил, меъёрида бўлганда, сезилмайди. Лекин унинг етишмаслиги фақат сурункали равишда оқсили етишмайдиган таомларни истеъмол қилиб келинганда сезилади. Бундай ҳолларда организм тез чарчайди, умумий кучсизланиш пайдо бўлади ва истеъмол қилинган таомнинг ҳазм бўлиши ёмонлаша бошлайди. Витамин А. Уни болалар витамини ҳам деб аташади, чунки у ёш организмнинг меъёрида униб-ўсишидаги жараёнларда иштирок қилади. Бундан ташқари витамин А кўзнинг кўриш қобилиятини оширишда қатнашади. У оқсиллар алмашинувида, гормонлар синтезида, таомнинг ҳазм бўлишида ва организм иммунитетини оширишда иштирок қилади. Ушбу витаминнинг етишмаслиги уларнинг манбаларини ҳисобга олмасликда, иссиқлик таъсирида нотўғри ишлов беришда ва ёғсиз таомларни сурункали истеъмол қилишда кузатилади, чунки у ёғда эриган ҳолда қонга сингилади. Унинг организмда етишмаслиги натижасида тери оқариб, сувсизланади ва шўрланади, шабкўрлик касаллиги юзага келади, ёш болаларнинг ўсиш жараёни бузилади. Витамин Д. Ушбу витаминнинг аҳамияти ёш организмлар учун жуда ҳам катта, чунки у суяк шаклланиш жараёнларида бевосита иштирок этади. Унинг организмда етишмаслик сабабларидан бири таомлар тайёрлаш учун хомашё маҳсулотларини нотўғри танлаш ҳисобланади.

Агар узоқ муддатлар давомида ушбу витамин организмда етишмаганда ёш болалар суяклари қотмасдан, қийшайиб ва кенгайишлари мумкин. Бундан ташқари таомлар ҳазм қилиш жараёнларининг издан чиқиши, жисмоний ва ақлий ривожланишда оқсоқланишлар кузатилади, асаб бузилади, терлашлар пойда бўлади, умумий чарчаш ва тишларнинг ушалиб кетиш жараёнлари кузатилади. Витамин Е. У таомлар таркибидаги каротинни организм томонидан ўзлаштиришда ва А-витаминнинг фаоллигини оширишда ҳамда моддалар алмашинувида иштирок қилади. Шу боисдан ҳам ушбу витаминнинг миқдори организмда сурункали етишмаслиги натижасида моддалар алмашинуви жараёнлари бузилади ҳамда қон томири деворларидан қон сизиб чиқиши содир бўлади. Витамин К. Ушбу витамин қоннинг тез қотишида бевосита иштирок қиладиган тромботропин ва протромбинларнинг синтез бўлишида иштирок қилади. Шу боисдан ҳам жароҳатларнинг тез битишида катта аҳамиятга эга. Ушбу витамин билан организмни таъминлашда оқилона овқатланиш тамойилларидан бири- таомлар тайёрлаш учун хом ашёларни тўғри танлашга амал қилишдир. Инсон организмининг соғлом шаклланишида минерал моддаларнинг ўрни. Тирик организмнинг минерал моддалар таркиби атроф-муҳит минерал моддалар таркибини маълум бир миқдорда ўзида акс эттиради. Лекин уларнинг одам организмидаги миқдори атроф-муҳитдаги миқдорига боғлиқ бўлмасдан, уларнинг фақат сувда эрийдиган бирикмалар ҳосил қилиш даражасига боғлиқ бўлади. Масалан, дунёдаги йод элементининг миқдори ўртача 10 15 тоннани ташкил қилишига қарамасдан унинг организмдаги миқдори миллиграммлар билан ўлчанади. Одам организмида Менделеев даврий жадвали элементларининг 90 га яқини борлиги аниқланган. Минерал моддалар суяк склетининг шаклланишида ва одам ҳаётида катта аҳамиятга эга. Илмий гигиена асосчиси, рус олими Ф.Ф. Эрисманнинг (1842-1915)

фикрига кўра, овқатланишнинг барча талабларига жавоб берадиган, лекин таркибида минерал моддалари бўлмаган таом тез ўлишга олиб келади. Унинг хулосаси англиялик олим М. Форстернинг илмий тажрибаларида (1879 й.) ҳам тўлиқ тасдиқланган. Минерал моддалари бўлмаган гўштлар билан кучуклар овқатлантирилганда улар оч кучуклардан анча олдин ўлишган. Суяк тўқималарининг 2/3 қисми минерал моддалардан иборатлигининг ўзи уларнинг инсон ҳаётидаги аҳамиятига яққол мисол бўла олади. Озиқ-овқат маҳсулотлари ва одам организмидаги миқдорига қараб минерал элементлар қуйидаги иккита гуруҳга бўлинади: - макроэлементлар; - микроэлементлар. Макроэлементлар кўп миқдорда учраса, микроэлементлар эса ўзларининг манбаларида ва одам организмида жуда ҳам кам миқдорларда учрайди ва миллиграммларда ўлчанади. Қуйидаги жадвалда одам организмининг минерал моддалари таркиби кўрсатилган. жадвал Одам танаси (70 кг.) элементларининг таркиби Минерал элементлар Миқдори: кг. % а) Макроэлементлар Кислород 45,500 65,00 Углерод 12,600 18,00 Водород 7,000 10,00 Азот 3,000 2,10 Кальций 2,000 1,40 Фосфор 1,100 0,77 Калий 0,245 0,35 Олтингугурт 0,175 0,25 Натрий 0,105 0,15 Хлор 0,105 0,15 б) Микроэлементлар Магний, темир, маргумуш, мис, иод,

кобальт, рух, стронций, молибден ва бошқалар 10 г.дан кам 0,015 Жадвалда келтирилган материаллардан кўриниб турибдики, кислород, углерод, водород ва азотдан ташқари одам танасида энг кўп миқдорда кальций (2,0%) ва фосфор (1,1%) бўлади. Организмда ҳар бир элементнинг бажарадиган вазифаси бор ва уларнинг ҳаммаси ҳам организм учун зарур. Лекин таомнинг бир порцияси таркибида барча минерал элементларни олиш қийин, чунки уларнинг ҳам, худди бошқа моддалардек, маҳсулотлардаги миқдорлари ҳар хил ва бир хиллари таомлар таркибига кирадиган баъзи маҳсулотларда умуман бўлмаслиги мумкин. Шу боисдан ҳам биринчи навбатда рационлар таркибида организм учун энг керакли элементларнинг тушишини таъминлаш лозим. Махсус адабиётлардаги маълумотларга қараганда қуйидаги элементлар, кислород, углерод, водород ва азотдан ташқари, одам организми учун энг зарурлардан ҳисобланади: темир, йод, калий, кальций, магний, маргумуш, мис, молибден, натрий, фосфор, хлор, хром, рух ва бошқалар. Юқорида таъкидланганидек, одам организмидаги элементлар сони жуда ҳам кўп. Улар ҳар бирининг организмда ўзига хос функцияси бор. Талабаларнинг микро- ва макроэлементлар тўғрисида маълум бир маълумотлар мажмуига эга бўлишлари учун фақат уларнинг баъзи бирларининг функцияси кўриб чиқилади. Натрий. Ушбу элементнинг организмдаги асосий функцияси туғрисида биринчи навбатда маълумот беришнинг боиси шундан иборатки, у нафақат таомлар тайёрлаш учун ишлатиладиган маҳсулотлар таркибида бўлади, бундан ташқари ош тузи сифатида таомларга ташқаридан ҳам қўшилади. Организмнинг меъёрий фаолиятини натрий элементисиз тасаввур қилиш жуда ҳам қийин, чунки у тўқималар ва қонда сув миқдори мувозанатини таъминлашда калий элементи билан биргаликда бевосита иштирок қилади. Бундан ташқари юрак-қон томирлари системаси фаолиятларига ҳамда сийдик ажралиб чиқишга

маълум бир миқдоргача ижобий таъсир этади, меъёридан ошганда эса унинг таъсири салбий бўлади. Натрий элементи таом ҳазм қилишда ўта зарур бўлган хлорид кислотасининг ҳам ҳосил бўлишида бевосита иштирок этади. Мўътадил иқлим шароитида оғирлиги ўртача бўлган меҳнат билан шуғулланадиган кишиларнинг натрий элементига бўлган талаби ҳатто унинг маҳсулотлар таркибидаги миқдори билан қопланиши мумкин. Пол Брэгг маълумотларига қараганда Америка маҳаллий аҳолиси умуман тузсиз таом истеъмол қилишади ва ўзларини жуда ҳам яхши сезишади. Ўзбекистоннинг ёзги иқлим шароитида аҳолининг ҳамда йилнинг ҳатто совуқ фаслларида (қиш, куз, эрта баҳор) ҳам умумий овқатланиш, консервалаш, қандолат маҳсулотларини ишлаб чиқаришда маҳсулотларга иссиқлик таъсирида ишлов бериш ҳамда қозон- товоқларни ювиш хоналарида ва бошқа саноат корхоналарининг темир эритиш, қуйиш, бўяш ва бошқа иссиқ цехларида фаолият кўрсатадиган ишчи-ходимларнинг организмида натрий элементининг ош тузи сифатида ҳатто ташқаридан қўшиладиган миқдори ҳам етишмаслиги мумкин. Унинг сабаби шундаки, атрофдаги ҳавонинг баланд ҳарорати организмнинг исиб кетишига олиб келади. Бундай вақтларда организмнинг тер безлари ишга тушади ва интенсив терлаш жараёни бошланади. Тер таркибида сувда эрийдиган бошқа моддалар билан бирга ош тузи ҳам ташқарига чиқиб кетади. Шу сабабли ҳам ҳавонинг иссиқ кунларида аҳолининг ва иссиқ цехларда ишлайдиган ходимларнинг организмида натрий элементининг етишмаслиги кузатилади. Бундай ҳолларда ҳужайралар сувни тез йўқотиши натижасида тери тўқималарининг эгилувчанлиги пасайиб кетиши, тана вазнининг камайиши, организм ҳароратининг ошиши ва юрак-томирлар системаси фаолиятининг кескин бузилиши кузатилади. Калий. Унинг организмдаги миқдори натрийдан деярли 2-3 марта кўп (жадвал 4га қаралсин). Шу билан бирга унинг организм учун аҳамияти ҳам жуда катта. Юқорида таъкидланганидек, у натрий билан бирга организмдаги сувнинг мувозанатини таъминлашда иштирок қилади: калий организмдан ошиқча сувни чиқариб юборади, унинг натижасида қон босими пасаяди, юрак-қон

томирларининг фаолияти маъёрлашади. Бундан ташқари калий оқсиллар, углеводлар ва кальций алмашинувида, кислота-ишқор мувозанатини таъминлашда ва қатор ферментларнинг фаолиятини фаоллаштиришда қатнашади. Калий элементининг асосий манбаи дуккакли ўсимлик маҳсулотлари, картошка ва олма ҳисобланади. Организмда калий элементининг етишмаслик сабабларидан бири-рационлар таркибини нотўғри танлашдан ва овқатланишни нооқилона ташкил қилишдан иборат Калций. Организмдаги миқдори бўйича кислород, углерод, водород ва азотдан кейин туради. Суяк тўқималари асосан кальций, магний ва фосфордан иборат бўлади. Организмдаги кальцийнинг деярли 99% суяк туқималарида жойлашади. У суякларни мустаҳкамлайди. Калцийнинг 1% га яқин миқдори организмнинг бошқа органларида бўлади. Қоннинг қуюқлашиш хоссаси ҳам кальций элементининг организмдаги миқдорига боғлиқ бўлади. Махсус адабиётларда кальций элементининг организм томонидан ўзлаштирилишининг рациондаги оқсиллар, ёғлар, натрий ва калий тузларининг миқдорларига ҳамда ундаги калций-фосфор-магний элементларининг бир-бирларига бўлган миқдорий нисбатларига боғлиқлиги тўғрисида маълумотлар берилган. Оқсиллар ва ёғлар миқдори қанча кўп бўлса, рацион таркибидаги кальций организм томонидан шунча яхши ўзлаштирилади. Фосфор ва калий тузларининг кўп миқдорда бўлиши эса кальций элементининг ўзлаштириш даражасини пасайтиради. Шу боисдан ҳам мутахассислар ёшлар истеъмол қилишга мўлжалланган таомлар ва бошқа маҳсулотларни тайёрлашда ушбу ҳолатларга эътибор беришлари лозим. Энг тез ҳазм бўладиган кальций элементи сут ва сут маҳсулотларида бўлади. Шу маҳсулотлардаги кальцийнинг организм томонидан ўзлаштириш даражаси бари бир 50%дан ошмайди. Бошқа маҳсулотлар, айниқса гўшт маҳсулотлари, таркибидаги кальцийнинг ўзлаштирилиш даражаси бундан ҳам паст бўлади. Фосфор ҳам жуда зарур макроэлементлардан бири бўлиб, нерв системасининг таркибига киради ва одамнинг ақлий ривожланишини ҳамда

фаоллигини таъминлашда иштирок қилади. Суяк тўқималарини ҳосил қилишда фосфорнинг ҳам улуши катта. Суяк тўқималари кимёвий таркибининг деярли 40% фосфорга тўғри келади. Бундан ташқари фосфор организмда иссиқлик энергиясини сақлашда ва организм томонидан сарфлашда ҳам катта аҳамиятга эга. У углеводлар алмашинуви жараёнида ҳам қатнашади. Лекин фосфорнинг активлик даражаси, адабиётлардаги маълумотларга қараганда, калций элементи билан маълум бир нисбатда (Са/Р) бўлганда юқори бўлади: - 6 ёшгача бўлган болалар учун 1,25:1,0; - 7-12 ёшдагилар учун 1:1; - ўсмирлар (12-17 ёш) ва катта ёшдагилар учун 1:1,5. Магний. Энг асосий микроэлементлардан бири ҳисобланади. Унинг 80%га яқини суяк тўқималарида жойлашган. Қолган қисми тананинг бошқа органларида бўлиб, энг муҳим биокимёвий жараёнларда қатнашади. Мавжуд маълумотларга қараганда кайфиятни осойишталаштиради ва юрак фаолиятини меъёрлаштиради. Бундан ташқари у натрий, калий ва калций элементлари билан биргаликда АТФ-фазани активлаштиради, ортиқча холестериннинг организмдан чиқиб кетишига ва таомлар ҳазм қилиш органларининг меъёрида ишлашига ёрдам беради. Унинг энг муҳим функцияларидан яна бири шундан иборатки, у антисептик хоссасига эга ва мия қобиғидаги ошиқча сувни чиқариб юборади. Магний элементининг ушбу хоссаларини гипертония ва менингит билан касал бўлган кишиларнинг овқатланишини ташкил қилишда ҳисобга олиш зарур. Организмни магний билан таъминлашда унинг асосий манбаларига эътибор бериш лозим. У энг кўп миқдорда бошоқли маҳсулотларда, айниқса уларнинг қобиғида, сояда, тарвуз мағзида, тухумнинг сариғида, чойда ва денгиз карамида жуда ҳам кўп бўлади. Темир. Одам организмида темир элементи ҳаммаси бўлиб 4 г. атрофида бўлади. Лекин унинг миқдори кам бўлгани билан инсон ҳаёти ва соғлиги учун аҳамияти жуда ҳам катта. Темир моддаси қон оқсили ва пигменти ҳисобланган гемоглобин ва баъзи бир ферментларнинг актив марказини ташкил қилади. Шу сабабли ҳам қон ҳосил қилишда ва тўқима ҳужайраларигача кислородни

етказиб беришда, ҳамда биологик жараёнларнинг тезлашишида жуда ҳам катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари организм соғлиғига салбий таъсир кўрсатувчи пероксидга ўхшаган моддаларнинг парчаланишида актив иштирок қилади. Унинг организмдаги функцияси қайд қилинганлардан ҳам кўра кенгроқ. Темир элементининг асосий манбаларидан нўхат (9400 мг./100 г), қуён гўшти (7500 мг./100 г.), тариқ ёрмаси (5940 мг./100 г.), мол (4750 мг./100 г.), қуй (4050мг./ 100 г.) гўштлари ва шунга ўхшаган маҳсулотлар ҳисобланади. Йод. Унинг одам организмидаги миқдори 100-150 мг. ни ташкил қилади. Унинг ярмидан кўпи қолқонсимон безда йиғилган бўлади. У йодли гормонларни синтез қилиш учун ишлатилади. Бундай гормонлар организм органларининг барча системаларининг фаолиятини бошқаришда қатнашади. Йоднинг соғлиқни сақлашда ҳам аҳамияти жуда катта, чунки у микроорганизмларни ҳалок қилади. Асосий маҳсулотларда йоднинг миқдори жуда ҳам кам. Фақат балиқ гўштларида (треска-135, денгиз окуни-47, кумушсимон хек-33 мкг.) кўпроқ бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотларида йоднинг жуда ҳам камлигини ҳисобга олган ҳолда Ўзбекистоннинг Хужайикон туз конида йодланган туз (25 мкг.) ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Рух. Катта ёшдаги одамлар организмида 1,4 г.дан 2,3 г. гача бўлиши мумкин. У организмда кечадиган деярли барча биокимёвий жараёнларда иштирок қилади, чунки оқсиллар, углеводлар ва ёғлар алмашинувида ва нуклеин кислоталарининг синтезида қатнашадиган ферментларнинг (дегидрогеназалар, альдолазалар, фосфотазалар, изомеразалар, трансфосфорилазалар ва карбоангидразалар) таркибига киради. Шу боисдан ҳам рух модда алмашинув жараёнларини меъёрлаштиради. Унинг углеводлар алмашинувидаги аҳамияти айниқса катта, чунки у инсулин гормонининг таркибига кирганлиги сабабли глюкозанинг сингилишига ёрдам беради. Кўрсатилганлардан ташқари, рух организмга тушган инфекция ва токсинларни зарарсизлантиришда қатнашиш орқали унинг касалликларга бўлган қаршилигини кучайтиради.

Мис. Организмда унинг миқдори жуда ҳам кам. Шунга қарамасдан, у энг муҳим жараёнларда иштирок қилади. Таомларнинг бошқа таркибий қисмлари билан организмнинг униб-ўсишида, уни кислород билан таъминлашда, эритроцитлар ҳосил қилишда ва қон томирларининг деворларини мустаҳкамлашда иштирок этади. Овқатланиш оқилона ташкил қилинганда организмнинг мисга бўлган талаби тўлиқ қо ндирилади. Сув ва унинг аҳамияти Махсус адабиётларнинг аксариятида озиқ-овқат маҳсулотлари сифатида ўсимлик ва ҳайвонот маҳсулотлари, озиқа моддаллар сифатида эса уларнинг таркибий қисмларида бўлган оқсиллар, ёғлар, углеводлар, минерал моддалар ва витаминларнинг организм учун аҳамияти кўриб чиқилади. Шу сабабли ҳам одам организми учун сувнинг аҳамияти тўғрисида етарли даражада маълумотлар йўқ. Сув тўғрисидаги маълумотлар асосан организмнинг унга бўлган талаби ҳақида. Жамият аъзолари ҳаёти тажрибаларидан маълумки, одам овқат истеъмол қилмасдан 40 кун ва ундан кўпроқ ҳам яшаши мумкин, лекин сувсиз бир ҳафтадан кўп яшай олмайди. Демак, сув организм учун озиқ-овқат маҳсулотларидан ҳам зарурроқ. Шундай экан, сув энг муҳим озиқа маҳсулоти сифатида қаралиши лозим. Сув махсус физик-кимёвий хоссаларга эга бўлган дунёдаги ягона суюқликдир. Унинг молекулалари мусбат зарядларга эга бўлган водород (Н + ) ва манфий зарядли гидроксил (ОН-) ионларига парчаланади. Ҳосил бўлган ионлар озиқ-овқат маҳсулотлари ва организм таркибидаги оқсиллар, ёғлар, нуклеин кислоталари ва бошқа органик моддаларнинг тузилишининг табиий ҳолатини белгилайди. Сувнинг манфий ва мусбат зарядларга эга бўлиш хоссаси минерал тузларнинг, оддий спиртларнинг, шакарларнинг ва бошқа моддаларнинг унда эришини таъминлайди. Шу сабабли ҳам барча биологик ва модда алмашинув жараёнлари сувда ва унинг иштирокида содир бўлади. Организмда сув миқдори камайса, ушбу жараёнларнинг тезлиги пасаяди. Фақат шугина сувнинг организм

учун ўта зарурлигига яққол мисол бўла олади. Бундан ташқари у таом таркибида организмга тушган ва моддалар алмашинуви натижасида ҳосил бўлган зарарли моддаларни эритган ҳолда организмдан чиқариб кетади. Яна шуни таъкидлаш керакки, фақат сув ёрдамида қаттиқ озиқ-овқат маҳсулотлари юмшайди, бир хил ёки суюқ консистенцияга эга бўлади. Бу эса ўз навбатида озиқ-овқат маҳсулотлари таркибий моддаларининг организм томонидан ҳазм қилинишини осонлаштиради. Яна шуни таъкидлаш лозимки, сув таомларга (биринчи таомлар, ширин ичимликлар ва ш.ў.) маълум ҳажм бериши натижасида кам маҳсулот билан ошқозон ҳажми тўлади. Бу эса ўз навбатида тўйганлик ҳиссининг тез пайдо бўлишига олиб келади. Организм вазнининг деярли 2 / 3 қисмини сув ташкил қилади (жадвал). жадвал Организмдаги сув миқдори, % Кўрсаткичлар Миқдори Катта кишилар организмидаги сувнинг миқдори 60 Ёш болалар организмидаги сувнинг ўртача миқдори 70 Сувнинг қондаги миқдори 79 Сувнинг лимфадаги миқдори 96 Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, одам организмининг деярли 65% сувдан иборат. Организмнинг сувга бўлган бир кунлик ўртача талаби 2,5 л. ташкил этади. Унинг 50% га яқинини организм соф сув, ҳар хил газланган ёки ширин ичимликлар, суюқ таомлар (чой, нектарлар, сут ва биринчи таомлар) ҳисобидан, 40% яқинини эса мевалар, сабзавотлар ва қуюқ таомлар ҳисобидан олади. Бундан ташқари организмда ёғлар, углеводлар ва оқсиллар оксидланганда ўртача 300 г. сув ҳосил бўлади. Бу сувни ҳам организм ўзининг талабини қондириш учун ишлатади.

Организм фаолиятининг меъёрида бориши учун унда сув мувозанати таъминланиб турилади, яъни организм қанча сув олган бўлса (шу жумладан моддалар оксидланишида ҳосил бўлган сув), у шунча сувни йўқотади (жадвал). жадвал Одам организмидаги сув мувозанати Сувнинг келиб тушиши манбалари Сувнинг ажралиб чиқиши манбалари л 1,2 1,0 0,3 % л % Суюқлик сифатида 48 Сийдик сифатида 1,4 56 Қуюқ таомлар, мева, сабзавотлар таркибида 40 Нафас олган ҳавонинг қайтиб чиқишида 0,50 20 Моддаларнинг оксидла- нишидан 12 Тер сифатида 0,5 20 Нажас таркибида 0,10 4 Келтирилган маълумотларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, одам қанча сув истеъмол қилса, у шунча миқдорда йўқотади. Унинг аксарият қисми сийдик шаклида организмдан чиқиб кетади. Жадвалда кўрсатилган маълумотлар мўътадил иқлим шароити учун ҳисобланган. Лекин баланд ҳароратли иқлим шароитида тер безларининг ҳаракатга келиши натижасида сувнинг тер билан чиқиб кетиш даражаси ошиб кетади. Организм қанча кўп сув йўқотса, унинг мувозанатини сақлаш учун шунча кўп сув истеъмол қилиши керак. Адабиётлардаги маълумотларга қараганда Марказий Осиё иқлим шароитида одам бир кунда 10 л. гача суюқлиқ истеъмол қилади; демак, унинг организми шунча суюқлиқ йўқотади. Лекин шуни эътиборга олиш керакки, одам тер билан сувни қанча кўп йўқотса, унда эриган ҳолда инсон организми учун зарур бўлган моддалар (витаминлар, минерал тузлар ва бошқалар) ҳам чиқиб кетади. Шу сабабли иссиқ иқлим шароитида мутахассисларнинг асосий вазифаси овқатланишни оқилона ташкил қилишдан ташқари суюқлиқлар истеъмол қилишни ҳам ўз маромида ташкил қилишдан иборатдир.

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Оқилона овқатланиш озиқа ва биологик актив моддаларга бўлган талаб

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти

Таомлар озиқа моддаларининг организм учун аҳамияти

Озиқ-овқат маҳсулотларининг кимёвий таркиби ва озуқавий қиймати (2)

Рационал овқатланиш ва овқат ҳазм қилиш кимёси