Оқилона овқатланиш озиқа ва биологик актив моддаларга бўлган талаб - Пищевая технология - Рефераты

Оқилона овқатланиш озиқа ва биологик актив моддаларга бўлган талаб

Загружено в:

25.02.2024

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB

Оқилона овқатланиш озиқа ва биологик актив моддаларга бўлган талаб Режа: 1. Организмнинг оқсиллар, ёғлар углеводлар, витаминлар ва минерал моддаларнинг таркибига бўлган талаби 2. Организмнинг ёғлар ва уларнинг таркибига бўлган талаби 3. Оқилона овқатланиш ва углеводлар миқдори 4. Оқилона овқатланишда витаминлар ва минерал моддалар

Организмнинг оқсиллар, ёғлар углеводлар, витаминлар ва минерал моддаларнинг таркибига бўлган талаби Маълумки, бундан олдин таъкидланганидек, одам организми оқсиллардан (ўртача 19,6 %), ёғлардан (ўртача 14,7 %), углеводлардан (ўртача 1,0 %), минерал моддалардан (ўртача 4,9 %) ва сувдан иборат. Улар истеъмол қилинган таомлар таркибидаги оқсиллар, ёғлар, углеводлар ва минерал моддалар ҳисобидан, сув эса асосан таом таркибидаги суюқлик ва турли хил суюқ ичимликлар ҳисобидан ҳосил бўлади. Шунинг учун уларнинг таомлардаги миқдори бир кечаю-кундузда энергияни қоплаши ва пластик жараёнларни тўлиқ таъминлаши учун етарли бўлиши шарт. Таомлар таркибида барча озиқа моддалар билан организмни етарли миқдорда таъминлаш оқилона овқатланишнинг энергия балансидан кейин асосий тамойилларидан иккинчиси ҳисобланади. Озиқа моддалардан энг асосийси оқсил ҳисобланади. Организмнинг унга бўлган талаби одамнинг жинсига, ёшига, меҳнат интенсивлигига, миллий анъаналарга, географик иқлим шароитига боғлиқ. Бундан ташқари оқсилни истеъмол қилиш даражасига аҳоли ҳаётининг фаровонлиги катта таъсир кўрсатади. Масалан, иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларда оқсилнинг бир кечаю-кундузда истеъмол қилиш миқдори 90-95 г.ни ташкил қилса, ривожланиб келаётган мамлакатларда эса атиги 20-30 г.ни ташкил қилади. Организм талаби бўйича оқсиллар миқдорига қўйиладиган меъёрлар ҳозиргача аниқ белгиланмаган. Шу боисдан ҳам илмий ва ўқув адабиётлардаги маълумотлар ҳар хил. Масалан, Америка олими Читтенден ўзи устида ўтказган тадқиқотлар натижаларига асосланиб, организмда азот балансини таъминлаш учун 36 г. оқсил моддаси етарли деган фикрга келган. Лекин ташқи омилларнинг таъсирини ва организмнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда бир кунлик меъёр сифатида у 55-60 г. оқсилни тавсия қилган. Дания олими Хиндхене бир кунлик меъёр сифатида фақат 26 г. оқсилни тавсия қилади.

Организм учун таомлар таркибидаги оқсиллар меъёрини аниқлаш бўйича қатор олимлар шуғулланган. Уларнинг бир кунлик оқсил меъёри буйича берган таклифлари бир-бирларига деярли яқин ва қуйидаги жадвалда келтирилган. жадвал Турли муаллифлар томонидан тавсия қилинган оқсилларни истеъмол қилиш меъёри (К.С. Петровский, 1981.) Муаллифлар Тавсия этилган оқсил меъёри, г. Бир суткалик рацион калорияси, ккал. Фойт 118 3065 Рубнер 127 3091 Этуотер 125 3400 Тигерштедт 136 3643 Читтенден 67 3300 Ро 70 2567 Хиндхене 26 - П.Н. Диатроптович, М.Н. Шатерников 100 2547 Мунк 100 2570 Готье 107 2721 Лаудергран 134 3277 Раупе 124 3976 Катта ёшдаги одамлар учун организмнинг оқсилга бўлган талаби уларнинг жинсига, ёшига ва бажарадиган меҳнат интенсивлигига боғлиқ бўлади. Ёшидан ва меҳнат интенсивлигидан қатъий назар хотин кишиларнинг оқсилга талаби эркаклар организмининг талабига нисбатан 15- 25 % гача кам бўлади. БМТ қошидаги Бутун дунё соғлиқни сақлаш ташкилотининг Овқатланиш қўмитаси томонидан бир кунлик меъёр сифатида 85-90 г. оқсил миқдори таклиф қилинган. Шу меъёрнинг 55-60 % ҳайвонот маҳсулотлари оқсиллари ҳисобидан қондирилиши лозим. Бизнинг мамлакатимизда катта ёшдаги меҳнат фаолияти билан шуғулланадиган кишилар учун амалда ўртача 80-90 г. оқсил белгиланган.

Уларнинг 55 % ҳайвонот маҳсулотлари оқсиллари ҳисобига тўғри келиш керак. Белгиланган оқсил меъёри тананинг 1 кг. вазнига нисбатан катта ёшдаги кишилар учун 1,0-1,5 г., болалар учун эса ўртача 1,5-4,0 г. ташкил қилади. Организм учун керакли оқсил таомлар оқсилидан ҳосил бўладиган аминокислоталардан синтез қилинади. Шу сабабли ҳам таомлар оқсилининг аминокислоталар бўйича таркиби организм учун ўта катта аҳамиятга эга. Таомлар оқсилларининг аминокислоталари, бундан олдин таъкидланганидек, алмашинмайдиган ва алмашинадиганларга бўлинади. Алмашинадиган аминокислоталарнинг талабгача етишмайдиган қисмлари организм томонидан углеводлардан ёки ёғ кислоталаридан синтез қилиниши мумкин. Унинг учун эркин ҳолдаги азотнинг бўлиши кифоя қилади. Алмашинмайдиган аминокислоталар бошқа моддалардан синтез қилинмайди, шунинг учун улар таомлар таркибида тушиши шарт. Алмашинадиган ва алмашинмайдиган аминокислоталарнинг 1 г. оқсилдаги ҳиссалари 64 ва 36 % бўлганда таомнинг оқсили оптимал аминокислотали оқсил дейилади. Яна шуни таъкидлаш керакки, оптимал оқсилда алмашинмайдиган аминокислоталар триптофан аминокислотасига кўра маълум бир нисбатларда бўлиши шарт (жадвал). жадвал Алмашинмайдиган аминокислоталарнинг триптофанга нисбатан оптимал нисбати Аминокислота Триптофан га нисбати Аминокислота Триптоф анга нисбати Триптофан 1:1,0 Валин 1:5,0 Метионин + 1:3,5 Лизин 1:5,5 цистин Изолейцин 1:4,0 Фенилаланин+ тирозин 1:6,0 Треонин 1:4,0 Лейцин 1:7,0

Амалда таомларнинг таркибий қисмларини мувозанатлаштириш улар оқсилларидаги алмашинмайдиган аминокислоталари миқдорларини жадвалда кўрсатилган нисбатларга яқинлаштириш орқали бажарилади. Организмнинг ёғлар ва уларнинг таркибига бўлган талаби Бундан олдин таъкидланганидек, ёғларнинг ҳам организм учун аҳамияти жуда катта. Улар ҳам, худди оқсиллардек, организмга таомлар таркибида тушиши зарур. Маълумки, ёғлар туйинган ва туйинмаган ёғ кислоталарининг уч атомли спирт глицерин билан бирикмасидан иборат. Бундан олдин кўрсатиб ўтилганидек, ёғлар ўсимлик мойларига, ҳайвонот ёғларига бўлинади. Адабиётлардаги маълумотларга қараганда одам организми учун ўсимлик мойларининг аҳамияти жуда ҳам катта, чунки уларнинг таркибида, худди алмашинмайдиган аминокислоталардек, молекулаларида битта ва ундан ортиқ қў ш боғлари бўлган ёғ кислоталари мавжуд бўлади. Туйинмаган ёғ кислоталари баъзи ҳайвонот ёғлари (сариёғ, чўчқа ёғи, балиқ ёғи ва бошқалар) таркибида ҳам бўлади. Лекин ўсимлик мойларида улар жуда кўп. Тўйинмаган ёғ кислоталаридан энг зарури линол, линолен ва арахидон ёғ кислоталари ҳисобланади. Улар ёғлар ва холестерин алмашинувида иштироқ этади, қон томирларининг эластиклигини оширади ва уларнинг деворларини мустаҳкамлайди. Шу боисдан ва одам организмида синтез бўлмаслиги сабабли таркибида қўш боғлари кўп бўлган ёғ кислоталарини махсус адабиётларда витамин F деб аташ ҳам қабул қилинган. Кўрсатилганлардан ташқари ўсимлик мойлари таркибида хужайраларни ва унинг тузилмаларини янгилаш учун ўта зарур бўлган фосфолипидларнинг ҳамда витаминларнинг бўлиши ўсимлик мойларининг баъзи бир ҳайвонот мойларига нисбатан устунлигини тасдиқлайди. Одам организмининг тўйинмаган ёғ кислоталарига бўлган талабини тўлиқ қондириш учун истеъмол қилинадиган таомлар таркибида ўсимлик мойларининг улуши 30 % атрофида бўлиши шарт.

И.М.Скурихин ва В.А.Шатерников тавсияларига кўра истеъмол қилинадиган таомлар таркибида тўйинган, молекуласида битта ва ундан кўп қўш боғлари бўлган ёғ кислоталарининг миқдорлари қуйидаги нисбатларда бўлишлари лозим: мос равишда 30:60:10 %. Ёғларга бўлган талаб ҳам, худди оқсилларга бўлган талабдек, одамнинг жинсига, ёшига, меҳнатининг интенсивлигига ва унинг қайси миллатга мансублигига ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Аёл кишилар эркакларга нисбатан, меҳнатнинг бир хил интенсивлигида, худди оқсил моддаларига бўлган талабларидек, ёғларни ҳам кам истеъмол қилишади. Ёш болалар эса ўзининг 1 кг. вазнига нисбатан, худди оқсиллардек, катталарга караганда ёғларни ҳам кўпроқ истеъмол қилишади. Мамлакатимизда қабул қилинган меъёрларга кўра ёғларга қўйилган талаб Бутун дунё соғлиқни сақлаш ташкилоти берган тавсияга яқин келади ва меҳнатга қобилиятли кишилар учун ўртача 60-154 г.ни ташкил қилади. Ёғлар ҳисобига организмнинг энергияга бўлган талабининг деярли 33 % қопланади. Лекин баъзи бир мамлакатлар аҳолисининг рационларида ёғлар миқдори етишмаса, баъзи бир мамлакатларнинг аҳолиси эса ёғларни меъёридан ошиқ истеъмол қилишади. Масалан, ёғлар ҳисобидан Покистонда аҳоли рациони энергетик қийматининг 4,2 %, Японияда 8 %, Хиндистонда 13 %, Бразилияда 18 %, Италияда 20 %, Испанияда 22 %, Францияда 30 %, Англияда 35 %, Америкада эса 41 % қопланади. Ҳақиқатдан ҳам Америка, Англия ва Скандинавия мамлакатларида (Швеция, Норвегия, Дания, Финляндия) бир кунда бир киши томонидан истеъмол қилинадиган ёғлар миқдори 150 г.гача етади. Шунинг учун ҳам АКШ Миллий илмий Кенгаши ва Америка онкологик жамияти томонидан истеъмол қилинадиган таомларда ёғлар улушини, айниқса ҳайвонот ёғлари ҳисобидан, 30 % гача тушириш масаласи қўйилган. Юқорида таъкидланганидек, ёғларни истеъмол қилиш даражаси аҳолининг қайси миллатга мансублигига ҳам боғлиқ. Мисол учун, собиқ иттифоқ даврида Эстония Республикасида яшайдиган 54-55 ёшли эркаклар овқатланиши устида олиб борилган илмий-тадқиқот натижалари шуни кўрсатдики, эстон

миллатига мансуб эркаклар рациони энергетик қийматининг 13,4 %, руслар рационининг эса 41,6 % ёғлар ҳисобидан қопланган. Ёғларни истеъмол қилиш аҳолининг миллатга мансублиги билан боғлиқлигини, бундан олдин таъкидланганидек, ҳозирги Қирғизистон Республикасининг Фрунзе (ҳозирги Бишкек) шаҳри аҳолиси билан ўтказилган тадқиқотлар натижалари ҳам тасдиқлайди. Олинган маълумотлар шуни кўрсатганки, маҳаллий ҳалқ (қирғизлар) рационлари энергетик қийматининг 40 %, номаҳаллий ҳалқ рационларининг эса 36 % ёғлар ҳисобига тўғри келган. Адабиётлардаги маълумотларга қараганда совуқ регионларда ёғларни истеъмол қилиш 3-6 % гача кўпаяди. Оқилона овқатланиш ва углеводлар миқдори Ҳазм бўладиган углеводларнинг ҳам миқдори организмнинг энергияга ва пластик материалларга бўлган талабини тўлиқ қондириши лозим. Ҳазм бўладиган углеводлар истеъмол қилинадиган таомларнинг алмашинмайдиган қисмига кирмайди, чунки организм учун етишмаганда, улар глицерин захираси бўлса, оқсилларнинг аминокислоталаридан бемалол синтез қилиниши мумкин. Бундан ташқари, углеводлар одам организмида захира сифатида тўпланиб қолмайди, уларнинг жигар ва тўқималардаги захираси ҳатто мияни озиқлантириш учун ҳам етмайди. Организмнинг углеводларга бўлган талаби ҳам аҳолининг нафақат жинсига, меҳнатининг оғирлигига, ёшига, яшайдиган иқлим шароитига, қайси миллатга мансублигига ва бошқа омилларга боғлиқ бўлади. Ёшига, жинсига, меҳнат интенсивлигига ва бошқа омилларга қараб, аҳолининг меҳнатга қобилиятли қисми учун ҳазм бўладиган ва ҳазм бўлмайдиган углеводларга бўлган организмнинг талаби 257-586 г. миқдорида белгиланган. Бу ерда шуни таъкидлаш ўринлики, бажариладиган жисмоний меҳнатнинг интенсивлиги қанча юқори бўлса, организмнинг ҳазм бўладиган углеводларга бўлган талаби шунча катта бўлади, чунки оғир меҳнат кўп энергияни талаб қилади.

Таомлардаги тез ҳазм бўладиган углеводлар (моно- ва дисахаридлар) миқдори ҳам чегараланади, чунки сахароза ҳазм қилиш органларининг ферментлари таъсирида тез парчаланади ва ундан ҳам тез қонга ўтади. Агар таомлар таркибида сахароза қанча кўп бўлса, қонга шунча кўп глюкоза ўтади ва унга таъсир қила бошлайди. Бундан олдин кўрсатилганидек, уни сингдириш учун ошқозоности бези жуда кўп миқдорда қонга инсулин гормонини ишлаб чиқаради. Кўп миқдордаги инсулин бир томондан қондаги шакарнинг ортиқча қисмини хужайраларда тез сингдирса, иккинчи томондан бошқа гормонларнинг синтез қилинишига ва ажралиб чиқишига ҳам таъсир қилади. Бу таъсир кўпинча салбий бўлади. Шунинг учун ҳам ақлий меҳнат қиладиган қари кишиларнинг рационларида тез ҳазм бўладиган углеводларнинг миқдори 15 % дан, жисмоний меҳнат қиладиган кишиларнинг рационларида эса 20 % дан ошмаслиги керак. Барча углеводларнинг (ҳазм бўладиган ва бўлмайдиган) 75 % организмда секин ҳазм бўладиган полисахаридлар (асосан крахмал ва гликоген) ҳисобидан қопланиши зарур. Жинсига, ёшига, меҳнат интенсивлигига қараб ҳазм бўлмайдиган углеводларнинг миқдори 5 % дан ошмаслиги лозим, яъни 15-25 г. ташкил қилиши керак. Оқилона овқатланишда витаминлар ва минерал моддалар Витаминлар одам организмида ўзларининг ижобий ролларини бажаришлари учун улар таомлар таркибида организмга маълум бир миқдорда тушишлари лозим. Организм учун витаминларнинг керакли оптимал миқдори асосан одам ёшига ва меҳнат интенсивлигига боғлиқ бўлади. Шу сабабли ишга қобилиятли кишилар учун витаминларнинг ўртача миқдори маълум бир интервалларда кўрсатилади.

жадвал Меҳнатга қобилиятли кишиларнинг витаминларга бўлган бир кунлик талаби Витаминлар ва витаминга ўхшаш моддалар Бир кунлик меъёри, мг Витамин С (аскорбин кислотаси) 70-100 Витамин Р (биофлаваноид) 35-50 Витамин В 1 (тиамин) 1,1-2,1 Витамин В 2 (рибофлавин) 1,3-2,4 Витамин РР (никотин кислотаси) 14-28 Витамин В 6 (пиридоксин) 1,8-2,0 Витамин В 9 (фолий кислотаси) 0,2 Витамин В 12 (кобаламин) 0,003 Витамин В 15 (пангам кислотаси) 2 Холин 500-1000 Витамин Д (калциферол) 0,0025 Витамин А (ретинол) 1000 Витамин Е (токоферол) 8000-10000 Витамин F (линол, линолен, арахидон кислоталари) 5-8 Витамин К (филлохинон) 0,2-0,3 Таомлари айниқса, қиш ва эрта баҳор фаслларида, ясли ва боғчаларда, мактаб, лицей-интернатларда, касалхоналарда ҳамда дам олиш масканларида аскорбин кислотаси билан витаминлаштирилади. Витаминлаштириш асосан биринчи ва учинчи суюқ таомларга аскорбин кислотаси кукунини маълум бир миқдорларда (жадвал) қўшиш орқали амалга оширилади. жадвал Таомларни аскорбин кислотаси билан витаминлаштириш меъёрлари Истеъмолчилар гуруҳи Қўшимча меъёри, мг. 1 ёшдан 6 ёшгача бўлган болалар 40 6 ёшдан 12 ёшгача бўлган болалар 50 12 ёшдан 17 ёшгача бўлган қиз болалар 70 Катта ёшдагилар 80 Ҳомиладор аёллар 100 Бола эмизадиган аёллар 120

Зарарли ишлаб чиқариш шароитида ишлайдиган ходимлар учун мўлжалланган таомлар С, В 1 , ва РР витаминлари билан бойитилади. Унинг учун уларнинг 4 мл. сувдаги эритмаси 1 порция суюқ таомга ҳар кун қўшиб берилади. Булардан ташқари озиқ-овқат саноати корхоналарида витамин С билан бойитилган сут, кефир, А ва Д витаминлари билан бойитилган маргарин, болалар учун ун, каротин билан бойитилган сариёғ, В 1 , В 2 , РР ва бошқа витаминлар билан бойитилган нон ва олий навли унлар ишлаб чиқарилади. Минерал элементлар ҳам одам организмига таомлар таркибида тушади. Овқатланишни оқилона ташкил қилишда организмда минерал элементларнинг етишмаслиги кузатилмайди. Лекин айрим минтақа тупроғида баъзи бир элементларнинг етишмаслиги натижасида бир кунлик таомларда уларнинг миқдори меъёридан кам бўлиши мумкин. Агар бундай етишмаслик узоқ вақт давом этса, бундан олдин таъкидланганидек, организмда турли нохушликлар келиб чиқиши мумкин. Шу сабабли таомлар таркибидаги энг асосий элементларнинг организмга меъёрига яқин миқдорда тушишини назорат қилиб бориш керак. Асосий минерал элементларга бўлган организмнинг талаби қуйидаги жадвалда келтирилган. жадвал Катта ёшдаги кишиларнинг минерал элементларга бўлган талаби Элементлар Миқдори, г. Элементлар Миқдори, г. Кальций 0,8 Натрий 4-6 Фосфор 1,2 Хлор 5-7 Магний 0,4 Олтингугурт 1,0 Темир 0,018 Йод 0,15 мг. Калий 3,00 Фтор 0,7-1,2 мг. Бундан ташқари, бир кунлик рационда минерал элементларнинг умумий миқдори катта ёшдаги кишилар учун 20-25 г. атрофида бўлиши шарт. Организм томонидан яхши ўзлаштирилиши ва унда кислота-ишқор мувозанатини таъминлаш учун истеъмол қилинадиган таомларда баъзи бир

минерал элементлар маълум бир миқдорларда тушиши керак. Масалан, кальций, фосфор, магний элементлари миқдорларининг бир-бирларига нисбати мос равишда 1:1,3:0,5 бўлиши лозим. Бундан ташқари ишқорий муҳитни яратиш учун Ca, Mg , K, Na элементлари ҳам меъёрлари атрофида бўлишлари зарур. Шундай қилиб, кўрсатилган барча моддалар (оқсиллар, ёғлар, углеводлар, витаминлар ва минерал элементлар) меъёрларида тушгандагина организм соғлом бўлади ва одам оптимал ижтимоий фаолият ва фаоллик кўрсатаолади.

Адабиётлар: 1. Учебное пособые по питание А.В. Мазурин 1995 г 2. Справочник медицинской сестры по уходу. С.С. Виагородова. Е.Я.Гагунова. Е.М. Фатеева 1999й. 3. Внутренные забалевании Маслова 1990 й. 4. Болалар касаллиги В.А. Белоусова 1992 й. 5. Справочник практического врача 1995 й.

Похожие

Оқилона овқатланиш назарияси ва овқатланиш концепциялари

Таомлар озиқа, минерал ва биологик актив моддаларининг организм талабидан кўп ёки кам миқдорларининг соғлиққа таъсири

Оқилона овқатланишнинг инсон соғлиги ва ҳаёти учун аҳамияти

Оқилона овқатланиш ва одамлар организмига хос хусусиятларни ҳисобга олиш

Аҳоли гуруҳларининг оқилона овқатланиши бўйича амалий кўрсатмалар