Озиқ-овқат маҳсулотларининг кимёвий таркиби ва озуқавий қиймати (2) - Пищевая технология - Рефераты

Озиқ-овқат маҳсулотларининг кимёвий таркиби ва озуқавий қиймати (2)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

164.5 KB

Озиқ-овқат маҳсулотларининг кимёвий таркиби ва озуқавий қиймати Режа: 1. Минерал элементлар 2. Макроэлементлар

Сув табиатда энг кўп тарқалган моддадир. У ер юзининг тахминан 70% ини қоплаган бўлиб, миқдори жиҳатидан 1,5 триллион тоннага эгадир. Сув тирик организмда ҳам энг кўп учрайдиган модда бўлиб, инсонлар, ҳайвонлар, ўсимликлар ва микроорганизмлар танасининг асосий массасини ташкил этади. Масалан, инсон ва ҳайвон организмида – 60 - 67% чамаси, гўштда - 75%, сутда - 87%, ўсимликларда эса ундан ортиқ миқдорда сув бор. Тирик организмда содир бўладиган барча бикимёвий ва физиологик жараёнлар: озиқ-овқатни ҳазм бўлиши, модда алмашинуви, микробларни, вирусларни ва заҳарли моддаларни тер билан бадандан ажралиши сув орқали амалга ошади. Терлаш, организм температурасини маълум даражада сақланиб туришига сабаб бўлади. Катта ёшли инсонлар организми бир кунда 2,5 - 3 литр ёки 1 кг вазнига 40 гр чамаси, эмизгили болалар эса ундан 3 - 4 марта кўп миқдордаги сувни талаб қилишлари мумкин. Ҳаво температурасининг кўтарилиши ёки жисмоний меҳнат туфайли сувга бўлган эҳтиёж 3,5 - 5 литрга ошади. Организмнинг сувга бўлган талаби турлича қондирилади. Масалан, инсон бир кунда 2,6 л сув ичса, шундан 0,9 литри ичимлик суви, 1,35 литри озиқ - овқат таркибидаги сув ва 0,35 литри турли моддаларнинг оксидланиши натижасида тўқималарда ҳосил бўлган сув ҳисобига тўғри келади. Инсон организмида сув турли органик моддаларнинг оксидланиши туфайли, масалан, 100 гр оқсил оксидланганда 41 мл, углеводлар оксидланганда 55 мл ва ёғлар оксидланганда 107 мл ҳосил бўлади. Инсон организмидаги сув миқдори билан ундан ташқарига чиқариладиган сув миқдорлари бир-бирига тенг бўлиши керак. Организмдан ажраладиган сувнинг кундалик миқдори: буйракдан - 1,5 л, ичакдан - 0,15 л, теридан - 0,6 л ва ўпкадан - 0,35 л га тенг. Сувнинг организмга етишмаслиги қоннинг қовушқоқлигини ошириб юборади, ортиқча бўлиши эса организмдаги тузларнинг ювилиб кетишига, натижада, юрак ва буйракнинг нормал ишлашини бузилишига сабаб бўлади.

Инсон организмидан 6 - 8% сувни йўқолиши беҳушлик ҳолатига, 10% сувни йўқолиши ютиш рефлексини бузилишига ва эс-ҳушдан батамом маҳрум бўлишига, 12%дан ортиқроқ сувнинг йўқолиши эса, инсоннинг ўлимига олиб келади. Бунга сабаб қон томирларида қуюқлашиб қолган қонни силжитишга заифлашган юракнинг қуввати етмайди. Озиқ-овқат маҳсулотларидаги сувнинг миқдори: масалан, донда ва унда 12 - 15%, ёпилган нонда 23 - 48, крахмалда 13 - 20, шакарда 0,15 - 0,40, қуритилган меваларда 12 - 25, янги меваларда 75 - 90, янги сабзавотларда 65 -95, мол гўштида 58 - 74, балиқда 62 - 84, сутда 87 - 90, пивода 86 - 91% га тенг. Келтирилган мисоллардан кўринадики, баъзи маҳсулотларда сувнинг миқдори 50% дан ортиқ бўлар экан. Сув кўпгина озиқ-овқат маҳсулотларининг асосий таркибий қисми бўлиб, уларнинг сифак кўрсаткичларига кучли таъсир кўрастади. Серсув озиқ-овқат маҳсулотларини узоқ вақт сақлаш жуда қийин, чунки сувли муҳитда микроорганизмлар тез ривожланади. Сув озиқ-овқат маҳсулотларида содир бўладиган кимёвий, биокимёвий ва бошқа жараёнларнинг тезлашишига сабаб бўлади. Масалан, янги сўйилган ҳайвон гўшти ва балиқ бактериялар таъсирига чидамсиз бўлса, мева ҳамда сабзавотлар эса моғор замбуруғи билан осон қопланади. Намлик даражаси юқори бўлган донлар ўз - ўзидан қизиб кетади, кўкариб қолади ва моғор босади. Суви кам бўлган маҳсулотлар узоқ вақтгача сифатини сақлаб қолади, масалан, қуритилган дон, мева, ун, ёрма, дудланган колбаса балиқ, парранда гўштлари ва бошқа маҳсулотлар, шулар жумласидандир. Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида бўлган сувни икки турга ажратиш мумкин: боғланмаган ёки эркин сув ва боғланган сув. Эркин сув дегани оддий тоза сувнинг барча хоссаларига эга бўлган, ҳужайра суюқлигида, хужайралар оралиғида ва қолаверса, маҳсулотнинг сиртида бўладиган сувдир. У маҳсулотдан ўз-ўзича буғланиши ва организмнинг бирор аъзосидан бошқа аъзосига эркин ўтиши мумкин.

Боғланган сув - озиқ-овқат маҳсулотларининг таркибий қисми бўлган оқсиллар, ёғлар, углеводлар ва бошқа моддалар билан мустаҳкам боғланган ҳолатда бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотларидаги барча сувлар, боғланган сувлар бўлиб, лекин уларнинг тўқималар билан боғланиш кучи турлича бўлиши мумкин. Академик П.А Ребиндер таклифига биноан, материал билан боғланган сувнинг боғланиш кучи энергиясининг миқдорига қараб, уч гуруҳга: кимёвий, физик-кимёвий ва физик-механик гуруҳларга бўлиш мумкин. Кимёвий боғланган сув - гидроксил ионлари ҳолида боғланган ёки кристаллогидратлар таркибида бўлиши мумкин. Бундай боғланиш кучи жуда мустаҳкам бўлиб, маҳсулотдаги сув (ёки намлик) фақат кимёвий таъсир этиш орқали ёки маҳсулотни куйдириш билан йўқотиш мумкин. Физик - кимёвий боғланган сув - ўз навбатида адсорбцион боғланган ва осмотик ютилган сувларга бўлинади. Адсорбцион боғланган сув, мисцелла тузилишидаги коллоид модданинг сиртқи ва ички қисмида куч майдони таъсирида тутилиб туради. Коллоид моддалар заррачаларининг ўлчами 1 нм дан 100 нм гача (нм - нонометр: 1нм=10 -9 м) бўлиб, жуда катта сиртқи юзага ва эркин энергия заҳирасига эга бўлади. Шунинг учун, коллоид моддалар жуда кўп миқдордаги сувни адсорбциялаган ҳолатда ўзида тутиб туриши мумкин. Осмотик ютилган сув, коллоид ҳолатда бўлган ва юқори полимер тузилишли моддалар билан боғланган бўлади. Бундай коллоид моддалар табиатда кенг тарқалган. Қон, плазма, лимфа, умуртқа ва мия суюқлиги, шунингдек инсон ва ҳайвон организмидаги бошқа суюқликлар, гель ёки ивиқ ҳолатдаги озиқ-овқат маҳсулотлари (гўшт, хамир, халим, сумалак, мармелад, кисель, пишлоқ, қатиқ ва хоказо ) коллоид моддалардир. Уларда гликоген, крахмал, оқсил ва ҳоказолар коллоид ҳолатда бўлиб, жуда кўп миқдор сувни боғлаши, хилма-хил моддалар билан бирикиши мумкин.

Физик - механик боғланган сув - маҳсулотларни қуритиш ёки оддий эзиш орқали ажралиши мумкин. Бундай сув озиқ-овқат маҳсулотларининг жуда ингичка найчаларига жойлашган бўлиб, суюқ ва буғ ҳолида ҳаракатланиши мумкин. Минерал элементлар озиқ-оват маҳсулотлари таркибида органик ва анорганик бирикмалар ҳолида бўлади. Улар оқсиллар, ёғлар, гликозидлар, ферментлар, витаминлар ва бошқа органик моддалар таркибига киради. Озиқ-оват маҳсулотлари намунасидаги минерал элементларнинг фоиз миқдорини аниқлаш учун куйдириб қуритилган қуруқ қолдиқ, яъни кули тортма анализ қилинади. Минерал элементлар инсон, ҳайвон ва ўсимликларнинг яшаш фаолиятида жуда катта роль ўйнайди, чунки барча физиологик жараёнлар уларнинг актив иштирокида содир бўлади. Минерал элементлар оқсиллар, ёғлар ва углеводлардан фарқли ўлароқ организмга энергия бермасада, лекин уларсиз инсон ҳаётини тасаввур этиш мумкин эмас. Минерал элементлар инсон ва ҳайвон органларининг нафислигини, эгилувчанлигини таъминлашда, тўқималарнинг шаклланиши ва тузилишида, организмнинг ташқи муҳит билан туз-сув, кислота-ишқор каби моддалар алмашинувида, қон ва боша суюқликларнинг осмотик босими қийматини муайян даражада сақлаб туришда ферментатив жараёнларда муҳим роль ўйнайди. Инсон ва ҳайвон организмида 70 дан ортиқ минерал элементлар борлиги аниқланган бўлиб, суяк тўқимасида кальций (Са), магний (М g ) ва фосфор (Р), мушак тўқимасида калий (К) ва натрий ( N а) элементлари нисбатан кўп бўлади. Инсоннинг ёшига қараб, минерал моддалар миқдори ўзгариб боради. Масалан, чақалоқ болаларнинг 1 кг вазнида 34 г минерал моддалар бўлса, етук ёшли инсонларда 43 г ва ундан ортиқ миқдорда бўлади. Инсон қариган сари, организмнинг минералланиши ортиб боради. Инсон организми минерал элементларни озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш орқали олади. Минерал элементлардан кальций, магний, натрий ёки калийга бой бўлган мевалар, сабзавотлар, дуккаклилар, сут ва сут-қатиқли маҳсулотлар

организмда ишқорий бирикмалар ҳосил қилади. Маҳсулотлардан гўшт, балиқ, тухум, пишлоқ, нон макарон, ёрма кабилар инсон организмида кислотали бирикмалар ҳосил қилади. Инсон организми тўқималаридаги кислота-ишқор мувозанати қандай озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилишга боғлиқ бўлади. Шунинг учун, истеъмол қилинадиган озиқ-овқат ўлчамида сабзавотлар, ҳўл мевалар, сутли ва дуккакли маҳсулотлар бўлиши керак. Озиқ-овқат маҳсулотлари таркибида бўладиган минерал элементларни шартли равишда 3 гуруҳга бўлиш мумкин. Булар, макроэлементлар, микроэлементлар ва ультрамикроэлементлар бўлиб, озиқ-овқат масулотларининг еб бўладиган қисмларини 0,7 - 1,5% (ўртача 1%) ни ташкил этсада, ош тузи қўшилган маҳсулотларнинг 1,5 - 3% ни ташкил этади. Макроэлементлар. Макроэлементларга калий, натрий, кальций, магний, фосфор, хлор, темир ва бошқа элементлар киради. Уларнинг 100 г озиқ-овқат маҳсулотлардаги миқдори 1 мг % дан ортиқ бўлади. Кальций (Са) элементи суяк тўқимаси ва тишнинг 99% ни ташкил этади. Унинг қолган қисми ион ҳолида, ферментларнинг активлигини оширишда, ионлар мувозанатини сақлашда, асаб-мускул ва юрак қон-томир тизимлари фаолиятида содир бўладиган жараёнларга катта таъсир кўрсатади. Катта ёшли кишиларнинг кальцийга бўлган кундалик талаби 0,8 - 10 г бўлиб, хомиладор ва эмизувчи аёлларга камида 1,5 - 2 г ҳамда ёш болаларнинг суягини мустаҳкамланишига кўпроқ миқдорда зарур. Кальцийнинг организмда етишмаслиги оқибатида суякнинг салга синиши, скелетнинг деформацияланиши ва мускулларнинг бўшашиб қолиши сингари касалликларга сабаб бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотларида кальций, хлоридли, фосфатли ва оксалатнинг тузлари ҳолида бўлиб, булардан фақат СаС l 2 тузи сувда яхши эрийди. Шунинг учун, кальцийни сувда эримайдиган тузларидан организмга сўрилиши анча қийин кўчади. Масалан, шовул, исмалоқ каби кўкатларда кальций оксалат Са(С 2 О 4 ) 2 тузи ҳолида ошқозон ширасидаги хлорид кислота таъсирида қисман эрийди ва организмга ўтади. Озиқ-овқат маҳсулотларидан кальцийни организмга сингиши, улардаги ёғлар,

фосфатлар, магнийли бирикмалар ва Д витаминининг иштирокига боғлиқ бўлади. Масалан, озиқ-овқатда кальций билан фосфорнинг миқдорлари орасидаги нисбат 1:2 бўлганида, кальцийни организмга сингиши жуда юқори бўлади. Кальцийга бой бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари сут (120 мг % ) ва сутли маҳсулотлар, масалан, пишлоқ (1000 мг %) бўлиб, организмнинг кальцийга бўлган талаби, асосан, ана шу маҳсулотларни истеъмол қилиш орқали қондирилади. Магний (М g ) элементи инсон организмида кальцийга қараганда 30-35 мартоаба кам миқдорда бўлишига қарамай, организмда муҳим роль ўйнайди. У суякни шаклланишида, асаб тўқимаси фаолиятини тартибга солишда, углеводлар ва энергия алмашинувида иштирок этади. Катта ёшли инсонларнинг магнийга бўлган кундалик талаби 400 мг бўлиб, асосан нон ва ёрма маҳсулотлари ҳисобига қондирилади. Магний сут ва сузма маҳсулотларида нисбатан камроқ миқдорда (14 - 23 мг%) бўлишига қарамай, уни бундай маҳсулотлардан организмга сингиши жуда осон боради. Организмда магнийни кальцийга қараганда кўпроқ миқдорда бўлиши, кальцийни организмга ўзлаштирилишига халақит беради. Озиқ-овқат маҳсулотларида кальций билан магнийнинг миқдорлари орасидаги нисбат 1:0,5 бўлиши керак. Фосфор (Р) элементи ва унинг бирикмалари организмнинг ҳаёти учун зарур бўлган жараёнларда иштирок этиб, айниқса моддалар алмашинувида, асаб, мия, суяк, мускул, жигар тўқималари фаолиятида оқсиллар, ферментлар, фосфолипидлар, нуклеин кислоталар каби моддаларнинг биологик активлигини оширишда муҳим ўрин тутади. Катта ёшли инсонлар организмининг фосфорга бўлган кундалик талаби 1-1,5 г бўлиб, жисмоний меҳнат билан шуғулланганда 2 - 2,5 г га ортади. Сил, рахит, суяк ва тиш тизими касалликлари билан оғриган беморларга озиқ-овқат ўлчамидаги фосфорнинг миқдорини ошириш тавсия этилади. Организмда фосфорнинг камайиб кетиши, инсоннинг ақлий ва жисмоний меҳнат фаолиятини заифлашишига, иштахани бўлмаслигига ва

озғинлашишига сабаб бўлади. Юқорида айтиб ўтилганидек, овқат ўлчамида кальций билан фосфорнинг миқдорлари орасидаги нисбат 1:2 бўлиши керак. Агар фосфор ортиқча миқдорда бўлса, суякдан кальций ажрала бошлайди, кальцийнинг миқдори ортиқча бўлса, сийдик йўлида тош йиғилиш касаллигига сабаб бўлади. Фосфорга бой бўлган озиқ-овқат маҳсулотларига балиқ (250 мг %), нон (200 мг %), гўшт (180 мг %), пишлоқ (600 мг %), ловия (540 мг %), нўхот (330 мг %) ва ёрмалар (350 мг %) мисол бўлади. Инсон организмининг фосфорга бўлган талаби, асосан, нон ва сут маҳсулотларини истеъмол қилиш орқали қондирилади. Натрий ( N а) ҳужайрадаги энг муҳим элемент. У қон плазмасининг буферлик ҳолатини таъминлайди; қон босими ва сув алмашинувини тартибга солади; овқатни ҳазм қилдирувчи ферментлар активлигини оширади; мускул ва асаб тўқималарининг иш фаолиятини яхшилайди. Озиқ-овқат маҳсулотларидаги табиий натрийнинг миқдори жуда кам бўлиб, атиги 15 - 80 мг % ни ташкил этади. Организмнинг натрийга бўлган кундалик талаби 0,8 - 1 г бўлсада, лекин катта ёшли инсонлар кунига ундан кўпроқ миқдорда, яъни 4 - 6 г, шу жумладан нон орқали 2,4 г ва овқатни тузлаш ҳисобига 1 - 3 г истеъмол қилади. Одатда, организм натрийга бўлган талабининг 80% ни ош тузи қўшилган озиқ-овқат маҳсулотларидан олади, чунки ош тузи ( N аС l ) таркибида 39% натрий ва 61% хлор бўлади. Ёз фаслида ва оғир жисмоний меҳнат билан шуғулланганда организмнинг натрийга бўлган талаби икки баробар ортиб кетади, чунки кучли терлаш натижасида организмдан ош тузининг ажралиши кучаяди. Шунинг билан бирга ош тузини керагидан ортиқча истеъмол қилиш ҳам мақсадга мувофиқ эмас, чунки у организмдан сувни ажралишига ҳалақит қилади. Оқибатда афт- башара, оёқ, қўл шишади, юрак ва буйрак хасталигига сабаб бўлади. Умуман истеъмолда ош тузидан мумкин қадар камроқ фойдаланиш тавсия этилади. Кунига ош тузидан 8 г атрофида истеъмол қилиш, организм учун зарарсиз ҳисобланади.

Калий (К) ҳужайра ичидаги элемент бўлиб, қондаги кислота-ишқор мувозанатини тартибга солади. У баъзи ферментлар активлигини оширади, асаб қўзғатувчиларининг таъсирини кучайтиради ва қон босимининг муайянлигини таъминлайди. Баъзи мамлакатларда ош тузига калий хлорид моддаси қўшилади, чунки калий элементи ортиқча миқдорда бўлган натрийнинг организмга кўрсатадиган салбий таъсирининг олдини олади. У организмдан сийдикни ажралишини кучайтиради. Инсон организмига кунига 3 - 5 г калий зарур бўлиб, у асосан картошкали овқатларни истеъмол қилиш ҳисобига қондирилади. Калий элементига бой бўлган маҳсулотларга картошка (570 мг %), ловия (1100 мг %), нўхат (870 мг %), сабзи (290 мг %), баргак (1780 мг %) ва баъзи ҳўл мевалар мисол бўлади. Темир ( F е) элементи инсон ва ҳайвон организмидаги энг муҳим органик бирикмалар - қон гемоглобини, миоглобин ва баъзи ферментлар- каталазалар, пероксидазалар таркибига киради. Организмдаги темирнинг 2/3 қисми қон гемоглобини таркибида бўлади. Талоқ ва жигарда ҳам маълум миқдор темир бор. Инсон организмининг темирга бўлган кунлдалик талаби 15 мг. Баъзи озиқ-овқат маҳсулотларидаги темирнинг (мг %) миқдори қуйидагича бўлади: жавдар нонида - 3,0; буғдой нонида - 1,6; ловияда - 7,9; картошкада - 0,9; сабзида - 0,6; карамда - 1,3; узумда - 0,9; олмада - 2,0; жигарда - 8,4; мол гўштида - 3,0; тухумда - 3,0. Инсон организми мевалар, сабзавотлар ва гўштли маҳсулотлардан темирни осонлик билан сингдирсада, лекин чой ва нон маҳсулотларидан сингдириши қийин кўчади. Бунга сабаб, чойдаги ошловчи моддалар ва донли маҳсулотлардаги фосфатлар темир элементи билан сувда қийин эрийдиган тузлар ҳосил қилади. Масалан, организмга гўштли маҳсулотлардан 30% темир сингсада, донли маҳсулотлардан атиги 5-10% сингади, холос. Организмда темирнинг етишмаслиги натижасида камқонлик касаллигига чалиниш мумкин. Бундай касаллик билан оғриган инсонларга чойни камроқ

ичиб, кўпроқ ҳўл мевалар ва гўштли маҳсулотлар истеъмол қилишлари тавсия этилади. Хлор (С l ) элементи ошқозон ширасини ажралишида, қон плазмасини ташкил топишида ва баъзи ферментларнинг активлигини оширишда муҳим ўрин тутади. Хлор ўсимлик маҳсулотларига қараганда ҳайвон маҳсулотларида кўпроқ бўлади. Масалан, мол гўштида - 76 мг %, сутда - 106, тухумда - 106, пишлоқда - 880, картошкада - 54, олмада - 5 мг% миқдорларда бўлади. Организмнинг хлорга бўлган кундалик талаби 5 - 7 г бўлиб, инсон бу миқдорнинг 90 % ни ош тузи ҳисобига олади. Микроэлементлар. Озиқ-овқат маҳсулотларидаги микроэлементлар миқдори 1 мг % дан ошмайди. Уларга йод, фтор, мис, рух ва бошқа элементлар киради. Йод ( J ) элементи вазни 70 кг бўлган соғлом инсон организмида тахминан 25 мг миқдорида бўлади. Унинг ярми қалқонсимон безда, қолган қисми эса мускул ва суяк тўқималари ҳамда қон таркибида бўлади. Инсон организмининг йод элементига бўлган кундалик талаби 100 - 260 мкг миқдорни ташкил этади. Организмга йоднинг етишмаслиги натижасида қалқонсимон безнинг фаолияти бузилади ва бўқоқ касаллигини ривожланишига сабаб бўлади. Бу касаллик, айниқса, мактаб ёшидаги болаларда кўп учрайди. Йод элементи тоғли ёки денгиз бўйидан узоқда жойлашган ҳудудларда ўсадиган ўсимликлар ва яшайдиган ҳайвонлар организмида жуда кам миқдорда тўпланади. Масалан, 100 г хом маҳсулотга ҳисоблаганда донлар, сабзавотлар ва чучук сувда учрайдиган балиқлар таркибида йоднинг миқдори 5 - 8 мкг дан ошмайди. Йодга бой бўлган маҳсулотларга мол гўшти, тухум, ёғ-мой, денгиз карами, балиқ мойи ва мевалар киради. Йоди кам бўлган озиқ-овқат маҳсулотлари истеъмол қилинадиган ҳудудларда бўқоқ касаллигининг олдини олиш мақсадида йодланган ош тузи тавсия этилади. Бунинг учун, 1 тонна ош тузига 25 г К J қўшилади. Йод

учувчан модда бўлгани учун йодланган тузнинг сақланиш муддати 6 ойдан ошмайди ва у кейинчалик оддий ош тузи ҳолида сотилади. Фтор ( F ) элементи суяк тўқимаси ва тиш эмалининг ҳосил бўлиш жараёнларида муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун, фторнинг кўпроқ миқдори суякларда 490 мг/кг ва тишларда - 560 мг/кг тўпланган бўлади. Фтор элементининг организмга етишмаслиги кариес (тиш эмал қаватининг емирилиши ) касаллигига сабаб бўлади. Озиқ-овқат маҳсулотларида фторнинг салмоғи анча кам, масалан, сутда - 0,01 мг%, гўштда - 0,02 ва унда - 0,1 мг% дан ошмайди. Фторга бой бўлган маҳсулотларга денгиз балиғи, скумбрия ва грузин чойи мисол бўлади. Ичимлик сувида 1 дан 1,5 мг/л гача фтор бўлади. Фторнинг миқдори 0,5 мг/л дан кам бўлган сув фторлаштирилади. Ичимлик сувини кучли фторлаштириб юбориш ҳам мақсадга мувофиқ эмас, яъни 1 л сувда фторнинг миқдори 1,2 мг дан ортиб кетса, тишда флуороз касаллиги ривожланади. Флуороз касаллигига учраган тишнинг эмал қаватида доғлар пайдо бўлади ва тиш осон синувчан бўлиб қолади. Шунинг учун, ичимлик сувидаги фторнинг миқдори 0,5 билан 1,2мг/л оралиғида бўлиши керак. Рух ( Zn ) элементи углевод алмашинувида иштирок этадиган инсулин гармони ва кўпгина муҳим ферментлар таркибига киради. У ошқозон ости безлари, жигар ва буйрак фаолиятида катта роль ўйнайди. Рух элементининг организмга етишмаслиги, айниқса, ёш болаларда ўсиш жараёнини ва жинсий аъзоларнинг тараққиётини тўхтатиб қўяди. Баъзи озиқ-овқат маҳсулотларидаги рухнинг мг/кг миқдори қуйидагича бўлади: буғдой унида - 9,3; картошкада - 4,0; карамда - 1,7; бош пиёзда - 13,8; олмада - 0,4; ўрмон ёнғоғида - 10,0; мол гўштида – 10 - 30; мол жигарида - 44; товуқ тухумида - 9,8; сутда - 3,9. Инсон организмининг рух элементига бўлган кундалик талаби 10 – 15 мг ни ташкил этади. Рух элементи кўпайиб кетган озиқ-овқат маҳсулотларини истеъмол қилиш ярамайди, чунки бунда организм рух билан заҳарланади. Айниқса, рух метали қўшиб ясалган идишларда сақланган озиқ-

овқат маҳсулотлари таркибида рухнинг миқдори ортиб кетади. Бундай озиқ- овқатларни истеъмол қилиш, ошқозон оғриғи, қайт қилиш, ич кетиши ва юрак хасталиги касалликларига сабаб бўлади. Карбонсувлар овқатлар таркибидаги асосий иштирокчилардан биридир, кимёвий таркибига кўра улар оддий қандлар ва полисахаридларга бўлинади. Оддий қандларга глюкоза, фруктоза, ксилоза, рибоза, сахароза, мальтоза, лактоза, рафиноза ва стахиозалар киради. Полисахароидларга (мураккаб қандлар) гимицеллюлоза, крахмал, инсулин, гликоген, целлюлоза, пектин моддалари, комеди, декстринлар кириб, улар турлича занжирсимон моносахаридлардан иборат бўлади. Инсон танасида улар ўзлашаоладиган ва ўзлашмайдиган гуруҳларга бўлиниб, хизмати жиҳатидан бир хил эмас. Ўзлашаоладиганларига глюкоза, фруктоза, сахароза, мальтоза, галактоза, лактоза, рафиноза, инсулин, крахмал, декстрин кабилар киради, қолганлари (целлюлоза, гемицеллюлоза, лигнин ва бошқалар), ўзлащаолмайди (сингмайди). Крахмалнинг асосий қисми ошқозондаги амилаза ферменти таъсирида сингиши юз беради. Карбонсув (углевод) ўсимлик маҳсулотларида, асосан, улар сахароза шаклида бўлади. Крахмал ёрма, макаронда, дуккакли донларда, нон ва картошкада кўп бўлади. Қандлилик даражасига қараб оддий углеводлар бир- биридан фарқ қилади. Карбонсувларни ёғ ва сув билан ўрин алмаштириш мумкин эмас, акс ҳолда ёғларни оксидланмаслиги рўй беради, натижада марказий нерв системаси ва мускуллар иши зарарланади, ақлий ва физик фаолият сусаяди, улар қисқаради. Ортиқча карбонсувлар билан таъминланганда киши семиради, лекин у диабет ва атеросклероз касалларини келтириб чиқариши мумкин, қондаги глюкозани алмашинувида инсулин ошқозон ости безини маҳсули муҳим роль ўйнайди. Агар инсулин етарлича ишлаб чиқилмаса глюкозанинг ҳаракати сусайиб, 100 мл қонда у 200 - 400 мг га ортади, буйрак бундай юқори қуюқланишдан нормал ишлай олмай, сийдикда қанд ҳосил бўлади, қанд диабети касаллиги келиб чиқади. Шунинг учун бундай кишилар оддий қандларни истеъмол қилмасликлари лозим,

қонда глюкозани кўпайтириб юборади. Фруктоза эса буйракда кўпроқ ушланиб қолади. Қонга кам тушади, унга ўтганда ҳам модда алмашинувида қатнашади. Полисахаридлар деб аталган карбонсувлар крахмал овқатлар таркибида кўп учрайди (80%). У икки гуруҳдан амилаза ва амилопектиндан иборат бўлади, улар ошқозон ичакда ферментлар иштирокида гидролизланиб, мальтозага айланади, сўнгра сингади. Карбонсувлардаги клетчатка сингиши (ҳазм) бўлиши қийин модда бўлиб, овқатни ичакларда силжиб юришига ёрдам беради. Ичакдаги микробларнинг фаолиятини яхшилайди, холестеринни чиқариб ташлашда муҳим аҳамиятга эга. У ўзига витаминларни, кальций, магний, фосфор, темир, рух, мис каби микроэлементларни бириктириб олади. Агир ошқозонда клетчатка овқат билан камроқ кирадиган бўлса, ошқозон раки пайдо бўлиши мумкин, сабаби овқат ичакларда жуда секин юрар экан клаетчатка булса уни олдини олади. Кундалик овқатда бу моддалар 20 - 25 грамм бўлиши лозим, нон, сабзавот ва мевалар ҳисобига қондирилади. Қуритилган сабзавотда, мева, узум, карамда 1 – 6% ўртасида клетчатка ва пектин бўлади. Пектин моддалар мураккаб бирикмалар бўлиб, ичакдаги зарарли микрофлоранинг фаоллигини тўхтатади. Улар баъзи радиактив оғир металлар бирикмаларини, яъни қўрғошин, кобальт, цезий, стронций ва бошқаларни боғлаб олиб, зарарсизлантиради. Бунда эримайдиган бирикмалар ҳосил бўлиб, организмдан чиқариб юборилади. Пектин моддалари овқат ҳазм қилиш органлари даволаш ва яраларни тузатишда атеросклеротик сифатида қўлланилади. Барча озиқ-овқат маҳсулотларида органик кислоталар ва уларнинг тузлари мавжуд. Қайта ишланган озиқ-овқат маҳсулотларига кислоталар хом- ашёдан ўтсада, уларни кўпинча қўшилади ёки бижғиш жараёнида ўзи ҳосил бўлади. Бошқа моддалар билан бирга маҳсулотлар таъмини шакллантиришда иштирок этади. Улар иштаҳани очиб, ошқозон ости безини суюқлигини чиқишини кучайтиради.

Ёғларни танада энергия (калория) манбаи деб ҳисоблашади. Лекин бу моддалар умумий рациондаги овқатнинг 30 - 35% ташкил этиши лозим, у оқсилдан кўпроқ 102 граммни ташкил этади. Ёғлар органик бирикмалар бўлиб, сувда эримайди, органик эритувчиларда эрийди, унинг компонентлари триглицеридлар ва липоид моддаларидан иборат (фосфолипидлар, стеринлар). Ёғлар ёки липидлар танада турли ишларни бажаради, уларнинг ҳужайра тузилишини асосидир, захирасига ўтганлари кимёвий энергиянинг аккумулятори дейилиб, озуқалар етишмай қолса, ҳужайрани таъминлаб туради, бир грамм ёғ 9 ккал иссиқлик (энергия) беради, бу оқсил ва углеводлардан 2 баробар кўп демакдир. Ҳайвон ва ўсимлик мойлари турли физикавий хусусиятларга эга. Ҳайвон ёғи қаттиқ, таркибидаги тўйинган ёғ кислоталарига, юқори температурада эрийди; ўсимлик ёғлари эса суюқ тўйинмаган ёғ кислоталардан иборат бўлиб, паст температурада эрийди. Ўсимлик ёғини асосини мойлар ташкил этиб, ёнғоқда 53 - 65%, сули ва гречихада (6,1%) учрайди. Ёғларнинг асосини тўйинган ва тўйинмаган ёг кислоталар ташкил этади. Тўйинган ёғларга пальмитин, стеарин, мирисетин кислоталари киради, агар булар танада кўпайиб кетса, холестрин қонда кўпайиб кетади. Тўйинмаган ёғларга олеин, линолева, линоленова, арахидонова кислоталари киради, улар одам танасида ҳосил бўлмайди, етишмаганда пристоглондинлар гармонсимон моддалар етишмай қолади. Ҳайвон ва ўсимлик ёғларининг овқат рационидаги нисбати 70:30 бўлгани маъқул, аммо холестрини кўпайган кишиларга бу 1:1 бўлиши керак. Оқсил тана учун энг зарур овқатдир, улар танадаги асосий функцияни бажаради, уни бошқа модда билан алмаштириб бўлмайди. Одам танасида улар аминокислоталарга парчаланади, ўз навбатида аминокислоталар органик кислоталаргача парчаланади, улардан яна янги аминокислоталар, сўнгра оқсил ҳосил бўлади. Буларни алмаштирса бўладиган аминокислоталар деб аталади. Аммо жадвалда берилган 8 та аминокислота (ўрнини алмаштириб бўлмайдиган) катта ва ўрта ёшдаги кишиларда ҳосил бўлмайди,

улар фақат озуқа билан танага киради. Бу аминокислоталар етишмаса тана ўсиш ва ривожланишдан тўхтайди ёки секинлашади. Овқатланиш рациони бўйича катта ёшдаги кишилар учун 1 грамм оқсилда изолецин - 40, лейцин - 70, лизин - 55, метнонин + цистин - 35, фенилаланин + тирозин - 60, триптофан - 10, треонин - 40, валин - 50 мг бўлиши лозим. Ёш болаларда қўшимча гистидин ва цистеин ҳам зарур бўлади. Ҳайвон оқсили кўпгина зарурий аминокислоталарга бойроқ бўлади, лекин ўсимлик оқсилида 2 - 3 та ўрнини алмашмайдиган аминокислоталар етишмайди. Масалан буғдой оқсилида 50% лизинг етишмайди, картошкада, нўхат ва ловияда метионин ва цистин (60%) етишмас экан. Ўсимлик оқсили танада ҳайвон оқсилига қараганда камроқ ҳазм бўлади, масалан, тухумдаги оқсил 96%, балиқ ва гўштдаги - 95%, нондаги - 85%, сабзавотдаги - 80%, картошкадаги - 70% ўзлаштирилар экан. Бунга сабаб ўсимлик таркибидаги клетчаткани кўплигидир, улар моддаларнинг сингдириш қобилиятини камайтиради. Агар болалар овқатида оқсил етишмаса ўсиш секинлашади, ақли ривожланиш сусаяди, суяклар шаклланиши бузилади, кўпгина кишиларда оқсил етишмаслиги қон айланишини, ёғ ва витамин алмашинувини бузади. Касаллик ва шамоллашга бардошлик камаяди. Ортиқча оқсил ҳам кишидан буйрак ва жигар фаолиятига салбий таъсир этади. Ёш ва ўрта яшир кишиларда бир кунда 1,5 г оқсил йиғиндиси зарур (1 кг оғирлигига), ўртача бу 85 грамм овқатдаги оқсилга тўғри келади. Оқсиллар маҳсулотлар пиширилганда ва қовурилганда парчаланиб кетади, натижада меланоидлар хосил бўлади, у организмда сингиб кетмайди. Кишида ҳайвон ва ўсимлик оқсили нисбати 55 фоизга 45 фоиз нисбатда бўлгани маъқул. Аммо фақат ўсимлик оқсилига таяниб овқатланиш рационини тузиш керак эмас, чунки уларнинг таркибидаги ҳам протеаз бўлиб, овқат ҳазм қилиш фаолиятини сусайтиради. Иссиқда маҳсулотлар таркибидаги лягоноидлар, лизин, метионин ва цистин кескин камайиб кетади. Маҳсулотлар таркибидаги нитратлар ошқозонда ва ичакда

нитритларгача тикланади, натижада метгемоглобинемия касали келиб чиқади, айниқса, нитратдан N азот-нитрозамин ҳосил бўлиб, у рак шишларини (ошқозон-ичакда) келтириб чиқаради. Озиқ-овқат маҳсулотларида сут, қаҳрабо, олма, лимон кислоталари кўп учрайди. Вино, сирка, бензой, салицил ва бошқа кислоталар камроқдир. Сут кислотаси сутли бижғишда 0,6 - 1,1% тузланган карам, бодринг, қатиқ, қаймоқ, қора нонда ҳосил бўлади. У бактерицид хусусиятга эга бўлиб юқори концентрацияда чиритувчи бактериялар фаолиятини тўхтатади. Олма кислотаси асосан уруғли ва данакли меваларда учрайди. Вино кислотаси кўпроқ узумда 0,3 - 1,7% бўлади. Дармондорилар (витамин), жуда кўп сонли бўлиб, улардан асосийлари сувда эрувчи ва ёғларда эрувчи гуруҳларга бўлинади. Сувда эрувчи дармондориларга С, В, РР, биотин ва пантотен кислоталари киради. Аскорбин (С) дармондориси жуда кўп ферментатив реакцияларда иштирок этади, улар марказий нерв фаолиятини эндокрин безларни шунингдек, қон айланиш ва темирни ўзлаштиришда иштирок этади. Инсон С дармондорисини танада синтез қилаолмайди, асосий қисмини мева ва сабзавотлардан олади. Айниқса янги номоток мевасида, булғор қалампирининг қизилида, қора смородинада, карамда, шпинатда, апельсинда, лимонда, мандаринда, картошкада, кўк пиёз, кўк нўхат, чаканда (облипеха) каби маҳсулотларда сероб бўлади. Бу дармондори янги маҳсулотда энг кўп, вақт ўтиши билан камаяди, 2 - 3 ойдан сўнг (сақланган маҳсулотда) унинг миқдори 50 фоиз камаяди, парчаланиб кетади. Ундан ҳам кўпроқ маҳсулотни қовурганда ва пиширганда (30 - 90%) камаяди. Маҳсулот таркибидаги С дармондорисини қайноқ сувга солинганда кўпроқ ушлаб қолса бўлади. Катта ёшдаги кишиларга бир кунда 70 мг С дармондориси керак. У етишмаса, ақлий ва физик қобилияти, юқумли касалликка чалиниш чидамлилиги камаяди, милк, жағ ва тишлар касалланади. Инсон танасидаги унинг заҳираси 2 - 6 етиши мумкин. Шуни ҳисобга олиш керакки, қиш ва

баҳор ойлари учун сақлаш ҳамда тузлаш лозим, сақлаб қўйилган картошка, олмаларда карамга қараганда камроқ бўлади. Агар бошқа манбалар бўлмаса, бу витамини таблетка ҳисобида суткасига 500 мг олиши мумкин. В 1 дармондориси - тиамин деб аталади, у карбонсувлар алмашинувида иштирок этади. Бу витамин нўхатда, ловияда, ёрмаларда, нонда кўпроқ учрайди, мева ва сабзавотларда нисбатан камроқ бўлади. Бир кунда танага 1,7 мг В 1 керак. РР-ниацин витамини ҳужайрадаги нафас олиш ферментлари таркибига киради, у оқсил алмашинувида иштирок этади, мия ва хазм қилиш органлари фаолиятини тартибга солади, кунлик талаб 19 мг, бу гўштдан, нондан, ёрмадан ва бошқа маҳсулотлардан қондирилади. В 2 - рибофловин ферментлар таркибига киради, ҳужайра оксидаланиш реакциясида иштирок этади. Кунлик талаб 2 мг, унга бўлган талаб сут, нон, гўшт каби маҳсулотларда кўпроқ учрайди. Дуккаклик экинлар уруғида ҳам кўпроқ бўлади. В 3 - фолацин витамини қон айланишда ва ҳазм қилиш аъзоларида иштирок этади. Бу дармондори, асосан, нон таркибидагиси билан тўлиб туради. Кунлик тана талаби 200 мкг-кун бўлиб, у кўпроқ петрушкада, шпинатда, помидорда, карам, кўк нўхат ва сутда учрайди. Уни етишмаслиги кўпроқ хомиладор аёлларда учраб туради. В 12 - кобаламин дармондориси ферментлар таркибига киради, аминокислоталар алмашинувида, нуклеин кислоталар ҳаракатига, қон айланиш тизимида иштирок этади, у етишмаса анемия, нерв хасталиги, кучсизлик касали, бош айланиши, иштаха йўқолиши кузатилади. Бу витамин гўштда бўлади, ўсимликлар хосил қилаолмайди, унда кобальт бўлса ҳам. Кунлик талаб 3 мкг, у жигарда етарли тўпланади. В дармондориси гурухига пантотен кислотаси кириб, кунлик талаб 10 мг бўлади. Уни овқатлар билан бемалол талаби қондирилади. Биотин (Н) витамини етишмаса дерматитга учрайди, у чорвачилик маҳсулотларида кўп

бўлади. В 6 - дармондориси етишмаса, нерв фаолияти сустлашади, дерматит касали келиб чиқади. У ловия ва сояда, сабзавот ҳамда меваларда учрайди. Ёғда эрувчи дармондориларга А, D ,Е,Р ва бошқалар киради. А ретинол дорисига кириб, унда В каротин ҳам учрайди. У етишмаса кўз ожизлик касали келиб чиқади. У кўпроқ чорва маҳсулотларида бўлади. Кунлик талаб (ретинол ҳисобида) 1мг, у қизил сабзида, кўк пиёз, булғор қалампири, қизил қалампир, ўрик, ошқовоқ, помидорда кўплаб учрайди. D - дармондорисини кўриниши - D 2 - эргокальциферол, D 3 - холекальциферол бўлиб, улар фосфор-кальций алмашинувида иштирок этади. Бу витамин терида ультрабинафша (қуёш) нуридан ҳосил бўлади. Болаларни D га бўлган талаби 10 мг, у етишмаса рахит касали келиб чиқади. У ўсимликларда ҳосил бўлмайди, ҳайвон маҳсулотларида учрайди. Е-дармондориси-токоферол тўқималар нафас олишда қатнашади, оқсил ва ёғларни парчалашда иштирок этади, жинсий функциясини тартибга солади, кунлик талаб 10 мг. Бу витамин ўсимлик ёғида кўп бўлади (соя, пахта, кунгабоқар). Юқоридагилардан ташқари яна бир неча витаминлар инсон танаси учун зарур, улар ўсимлик ва ҳайвон маҳсулотлари билан қондирилиб туради. Маҳсулотларнинг озуқавий қиймати - бу бирмунча кенг тушунчани қамрайди ва у маҳсулот таркибидаги кимёвий моддаларни, уларнинг ҳазм бўлиш даражасини ва энергетик қийматини, мазасини ва ҳоказони англатади. Маҳсулот инсон организмининг озуқавий моддаларга бўлган талабини қанча кўп қодирса ва у қанча кўп баланслаштирилган овқатланиш тамойилларига мос бўлса, унинг озуқавий қиймати шунча юқори бўлади. Маҳсулотнинг биологик қиймати энг аввало, унинг таркибидаги оқсил сифатини, оқсилнинг таркибидаги аминокислоталарни ва ҳазм бўлиш даражасини билдиради. Шу билан бирга яна маҳсулот таркибидаги ҳаётий муҳим аҳамиятга молик бўлган биологик актив моддалар - микроэлементлар, алмаштирилмайдиган ёғ кислоталари, витаминлар ва бошқалар ҳам киради.

Маҳсулотнинг физиологик қиймати - маҳсулот таркибида, инсон организмида модда алмашиниш жараёнини амалга ошишида иштирок этувчи муҳим моддаларнинг борлигини билдиради. Шу билан бирга яна истеъмол қилинадиган маҳсулотни инсоннинг асаб, юрак-томир, овқат ҳазм қилиш ва бошқа системаларига таъсирини ҳам билдиради. Маҳсулотнинг энергетик қиймати - овқат маҳсулотларининг биологик оксидланиши натижасида унинг таркибидаги моддалардан ажралган энергияни ва унинг организмдаги физиологик функцияларини амалга ошириш учун сарфланишини билдиради. Юқори сифатли маҳсулот - инсон организмига таъсир қилувчи зарарли ва заҳарли моддалар ҳамда ўзига хос бўлмаган маза ва ҳид тутмаган (оғир металл тузлари, заҳарли органик бирикмалар, заҳарли алколоидлар, гликозидлар, токсин-заҳарлар, замбуруғлар ажратган заҳарли моддалар) маҳсулотдир. Озиқ-овқат маҳсулотларида патоген микроорганизмлар, моғор замбуруғлар, зараркунандалар бўлиши мумкин эмас. Мис, қўрғошин, никель, метал аралашмалари маҳсулот таркибида чекланган миқдорда бўлиши мумкин, қўрғошин тузлари, симоб,мишьяк умуман бўлмаслиги керак. Маҳсулотларнинг органолептик хусусиятлари инсоннинг сезги органлари орқали аниқланадиган кўрсаткичлари билан белгиланади: ташқи кўриниши, консистенцияси, мазаси ва ҳиди. Бу кўрсаткичлар маҳсулотнинг ҳазм бўлиш даражаси билан боғлиқдир. Бу кўрсаткичлар ичида энг муҳими маҳсулотнинг мазаси бўлиб, маҳсулотнинг кимёвий таркиби қанча кўп универсал бўлса ва қанча кўп озуқавий кислоталар ва ароматик моддалар тутса, у шунча мазали бўлади. Маҳсулотларнинг энергетик қиймати ва баланслаштирилган овқатланиш

Инсон ўзининг кундалик ҳаёт жараёнида энергия сарфлайди, сарфланган энергия миқдори унинг ёшига, организмнинг физиологик ҳолатига, бажарадиган иш турига, яшаш иқлим шароитига ва бошқа кўпчилик омилларга боғлиқ. Организмда энергия ҳужайралардаги углевод, ёғ, оқсил ва қисман ўзга бирикмалар - кислоталар, этил спирти ва ҳ.к. ларнинг оксидланиши натижасида юзага келади. Шунга биноан организмнинг бир суткада сарф қиладиган энергиясининг миқдорини ва уни ўз вақтида тикловчи захирани яратишни билиш муҳим аҳамиятга эга. Инсон сарфлайдиган энергия иссиқлик кўринишида шаклланади, шунинг учун энергиянинг миқдорини иссиқлик бирлиги билан ўлчанади. Инсон организмига керак бўлган моддалар овқат маҳсулотлари таркибида қабул қилинади. Бу моддалар организм ҳужайра, тўқима ва органларининг таркибий қисмларини янгиланишига, ўсишига, тана массасини кўпайишига сарфланади. Шу сабабли, истеъмол қилинадиган маҳсулот, инсоннинг яшаши ва иш бажариши учун оптимал шароит яратиши керак. Организмни юқори сифатли озуқа маҳсулотлари билан таъминлаш натижасида баланслаштирилган(рационал) овқатланишни ташкил қилиш мумкин. Бошқача айтганда, тўқималарни янгиланиши энергия сарфланиши учун ва жуда кўп модда алмашиниш жараёнларини бошқариш учун зарур бўлган муҳим моддаларни ўзида тутган овқат маҳсулотлари билан организмни тартиб асосида ва ўз вақтида таъминлаш демакдир. Яна шуни таъкидлаш лозимки, маҳсулот таркибидаги моддалар ўзаро қулай нисбатда ташкил топган бўлиши шарт. Баланслаштирилган овқатланишни ташкил қилинганда унинг таркибидаги ўрнини алмаштириб бўлмайдиган моддалар тури 56 тадан ортиқроқ бўлади. Бундай овқатланишни ташкил қилинганда албатта кун тартиби катта аҳамиятга эгадир. Овқат таркибидаги оқсил, ёғ ва углеводларнинг нисбати

1:1:4 бўлиши, агар оғир жисмоний иш бажарадиган кишилар бўлса - 1:1:5 бўлиши керак. Оқсил, ёғ ва углеводларнинг миқдори хизмат турига қараб белгиланади. Масалан, оқсил 100 гр дан 200 граммгача, ёғ 87 граммдан 175 граммгача, углевод 310 граммдан 620 граммгача ўзгариши мумкин. Инсоннинг бир суткада қабул қиладиган маҳсулотини берадиган энергиясининг 15% ини оқсиллар (шу миқдорнинг 50% ини ҳайвон оқсили қоплаши), 30% ини ёғлар (шу миқдорнинг 25% ўсимлик ёғлари қоплаши) ва қолган 50% ни углеводлар (шу миқдорнинг 75% ни крахмалл, 20% ни қанд, 35 ни пектин моддалари, 2% ни клетчатка қоплаши керак) таъминлаши лозим. Инсон организмида 1 г оқсил оксидланганда 4 ккал (16,7 кЖ), 1 г углевод оксидланганда 3,8 ккал (15,9 кЖ), 1 г органик кислоталар оксидланганда 4 ккал (16,7 кЖ), 1 г ёғ парчаланганда 9 ккал (37,7 кЖ) энергия ажралади. Ёғ ва углеводлар организмда ҳазм бўлганда охирги моддаларгача - СО 2 ва сувгача парчаланади; оқсил эса тўлиқ охирги моддаларгача парчаланмайди, қисман оралиқ моддалар - мочевина, креатинин, мочевая кислота ва бошқа азот тутган (ўзида иссиқлик энергияси тутган) моддалар ҳосил қилади. Овқат маҳсулотларини берадиган энергетик қийматини аниқлаш учун унинг тўлиқ кимёвий таркибини билиш етарлидир. Бу ишни қуйидагича амалга оширилади: айтайлик, маҳсулот таркибида оқсил миқдори 2,8, ёғ - 3,2 ва углевод - 4,7 г ни ташкил қилади, демак, ушбу маҳсулотнинг 100 г массасини берадиган энергияси 57,9 ккал га (4,0 ккал х 2,8 + 9,0 ккал х 3,2 + 3,7 ккал х 4,7) ёки 241,4 кЖ га тенг бўлади. 2 - жадвалда овқат моддаларининг оксидланиши жараёнидаги ажратган энергиясини аниқлашда қўлланиладиган калорик коэффициентлари келтирилади: 2 -жадвал

Органик моддаларнинг калорик коэффициенти Овқат моддалари Энергетик қиймати коэффициенти, ккал/г Оқсил 4,0 Ёғ 9,0 Моно- ва дисахаридлар йиғиндиси 3,8 Крахмал 4,1 Клетчатка - Органик кислоталар 3,0 Овқат маҳсулотларининг кимёвий таркибига қараб уларнинг озуқавий биологик ва энергетик қийматлари ҳар хил бўлади. Мисол тариқасида 3 - жадвалда айрим маҳсулотларнинг кимёвий таркиби ва энергетик қийматини келтирамиз. Жадвалдан кўриниб турибдики, энг кўп энергетик қиймат сариёғ, маргарин, шоколад, шакарли печенье ва шакарда, кам энергетик қиймат сут, олма, карам ва айрим тур балиқларда яширинган экан. 3-жадвал Айрим тур маҳсулотларнинг кимёвий таркиби ва энергетик қиймати (100 г-да) Маҳсулотлар Миқдори, % Энергетик қий- номи оқсиллар Ёғлар углеводлар мати, ккал(кЖ) Олий навли буғдой уни 10,3 0,9 74,2 327 (1368) Гречка ёрмаси 12,6 2,6 68 329(1377) Шакар - - 99,8 374(1565) Шоколад 5,4 35,3 47,2 540(2259) Шакарли печенье 7,5 11,8 74,4 417(1745) Сут 2,8 3,2 4,7 58(243) 30% сметана 2,6 30,0 2,8 293(1226) Маргарин 0,3 82,3 1 746(3123) Карам 1,8 - 5,4 28(117) Картошка 2,0 0,1 19,7 83(347) Томат ( помидор) 0,6 - 4,2 19(79) Олма 0,4 - 11,3 46(192) Узум 0,4 - 17,5 69(289) Мол гўшти 18,9 12,4 - 187(782) Карп 16 3,6 1,3 96(402)

Ўсимлик хомашёсига қўйиладиган стандарт талаблар Стандартлаш дейилганда муайян бир маҳсулот ёки хомашёнинг сифат ва хусусиятларига тегишли бир хил норма белгилаш тушунилади. Стандартда товарларнинг таърифи, турларининг классификацияси, талаблар р ў йхати берилади (бу талабларга товар органолептик ва лаборатория кўрсаткичлари жиҳатидан жавоб бериши лозим), навлари, товарларни текшириш усуллари ва ҳоказолар кўрсатилади. Стандартлаш жорий этилгач, яни 1925 йилгача стандартни ишлаб чиқиш билан турли маҳкама л ар шуғулланар эди, улар маҳкама стандартлари (ВЕСТ-ведомственные стандарты)ни чиқарар эдилар. 1925 йилда ташкил этилган стандартлаш қўмитаси умумиттифоқ стандартини (ОСТ- общесоюзные стандарты) чиқарди. 1940 йилда Умумиттифоқ стандартлар қўмитаси ташкил этилди. Бу қўмита давлат умумиттифоқ стандартлари (ГОСТ- государтственные общесоюзные стандарты)ни чиқарди. 1957 йилдан бошлаб иттифоқдош республикалар министрлар советларига озиқ-овқат маҳсулотларига республика техника шартлари (РТУ-республиканские технические условия) чиқариш ва амалдаги ГОСТларга ўзгартиш киритиш ҳуқуқи берилди. Айрим маҳсулотлар (мева-сабзавот ва қўзиқорин консервалари кабилар) учун республикалараро техника шартлари (МРТУ- межреспубликанские технические условия) амал қилади. ГОСТ ва МРТУ лар бутун аввалги СССР ҳудудида, РТУлар эса республикалар доирасида қўлланилади, мазкур маҳсулотларни ишлаб чиқарувчи ва улар билан савдо қилувчи барча ташкилотлар уларга албатта амал қилиши лозим. ГОСТ, МРТУ, РТУ лар билан бирга техника шартлари – ТУ(технические условия), даврий техника шартлари – ВТУ (временные технические условия) ҳам чиқарилади, улар янги маҳсулотлар учун саноат

корхоналари томонидан ишлаб чиқилиб, мазкур маҳсулотларга стандарт тасдиқлангунча ана шу шартларга амал қилиб турилади. Стандартлар белгиланган намунада маҳсулот ишлаб чиқаришга, хомашёни тежаб сарфлаш, ишлаб чиқаришда ишни тўғри ташкил этиш, ишлаб чиқариш унумдорлигини ошириш, таннархини камайтиришга ёрдам беради, савдо тармоқларига паст сифатли маҳсулот етказиб берилишига йўл қўймайди. Ҳозирги вақтда ГОСТларнинг ишлаб чиқилишини ва уларга қўйилган талабларнинг бажарилишини Давлат стандартлар қўмитаси назорат қилиб туради. Стандартларнинг қуйидаги турлари мавжуд: 1. Стандарт – классификациялар айрим маҳсулотлар учун белгиланган махсус стандартлар, 2. Маҳсулотни қабул қилиш қоидалари ва синаб кўриш методлари стандарти, 3. Айрим маҳсулотларни жойлаш, маркалаш, юклаш-ташиш ва сақлаш қоидалари стандартлари. Ҳар бир стандартда унинг тартиб номери, тасдиқланган вақти ва кучга кирган муддати кўрсатилади. Лекин стандартлар доимий ва ўзгармас ҳужжат эмас. Маҳсулотлар сифатининг ошиши ҳамда ассортиментининг кенгайишига имкон берадиган техника ва ишлаб чиқариш технологиясининг ривожланиши асосида амалдаги стандартлар қайтадан кўрилади ҳамда улар янги, анча прогрессив стандарт билан алмаштирилади.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. Шепелев А.Ф., Кожухова О.И. Товароведение и экспертиза плодоово щ н ы х товаров. - Ростов - на-Дону: Март, 2002. 2. Е.Д. Ситников. Дипломное проектирование заводов по переработке плодов и овощей. М.:1977. 3. Э.С. Гореньков, В.Л. Бибергал. Оборудование консервного завода. М.: ВО «Агропромиздат», 1989. 4. Е.Д. Ситников. Практикум по технологическому оборудованию консервных заводов. М.: ВО «Агропромиздат», 1989. 5. Справочник. Производство консервов. (под ред. Рогачева В.И.). М.: Легкая и пищевая промышленность. 1983. 6. Р. Нормахматов в а бошқалар. Товаршунослик. Тошкент: «Меҳнат», 2004. 7. Фан-Юнг А.Ф., Флауменбаум Б.Л. и др. Технология консервированных плодов, овощей, мяса и рыбы. – М.: Пищевая промышленность, 1980. 8. Дубцов Г.Г. Товароведение пищевых продуктов. М.: Изд.-во Мастерство, 2001. 9. Химический состав пищевых продуктов. Под ред. Покровского А.А. - М.: Пищевая промышленность. 1976. 10. З.Л. Кац. Производство сушеных овощей, картофеля и плодов. – М.:1979.

Похожие

Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик ва теплофизик хусусиятлари, кимёвий таркиби ҳамда озуқавий қиймати

Нон. Озуқавий қиймати, кимёвий таркиби, аҳамияти

Озиқ-овқат хомашёси ва маҳсулотларининг кимёвий таркиби, унинг технологик аҳамияти

Озиқ-овқат маҳсулотларининг тавсифи

Озиқ-овқат маҳсулотларининг физик хусусиятлари