O’zbekiston bastakorlar ijodiyoti. M.Murtazoyev “tamanno” - Музыка - Рефераты

O’zbekiston bastakorlar ijodiyoti. M.Murtazoyev “tamanno”

Загружено в:

07.11.2022

Скачано:

0

Размер:

702.8427734375 KB

O’zbekiston bastakorlar ijodiyoti. M.Murtazoyev “tamanno” Bugun konservatoriyada xalq cholg’ulari yo’nalishi bo’yicha tahsil olayotgan talabalar nafaqat bastakorlarimiz ijod namunalarini ijro etishlari, balki ularning tarixini ham chuqur o’rganmoqliklari zarur. Talabalar bu asarlarni o’rganish orqali milliy musiqalarimizning asoslaridan birini o’zlashtirgan bo’ladilar. 1. Birinchi semestrning o’ninchi haftasi mashg’ulotlarini boshlaymiz. Ijro dasturida belgilangan O’zbekiston bastakorlar ijodiyoti namunalaridan M.Murtazoyevning “Tamanno” ashulasini o’rganishga kirishamiz. Dastavval O’zbekiston bastakorlik ijodiyoti, M.Murtazoyevning ijod yo’li va ashula matni bilan tanishamiz. 2. Zamonaviy musiqashunos olimlarimizdan O’zbekiston bastakorlik ijodiyoti borasida ko’plab ilmiy izlanishlar olib borgan I.Rajabov, F.Karomatov, T.G’ofurbekov, O.Matyoqubov, R.Yunusov, O.Ibrohimov, B.Matyoqubov, S.Begmatov kabi mualliflar ishlarida XX asr bastakorlik san’ati va va bastakorlari xususida atorflicha ma’lumotlar berilgan. XX asr bastakorlik ijodi ham o’zining yorqinligi, zamonaviyligi, mukammalligi va o’zbek milliy musiqa an’analarini o’zida to’liq aks ettirganligi bilan ajralib turadi. Darhaqiqat, XX asrda Hoji Abdulaziz Abdurasulov (1852 - 1936) tamal toshini o’rnatgan Samarqand (N. Hasanov , D. Zokirov, Sh. Akromov), To’xtasin Jalilov (1894 – 1966) asos solgan vodiy (M.Murtazoyev, G’.Toshmatov, K.Jabborov, F. Mamadaliyev, G’.Ro’ziboyev, O. G’atamov, A. Ismoilov), Yunus Rajabiy (1897 – 1976) boshliq Toshkent (A.Ikromov, F. Sodiqov, S. Kalonov, N. Qulabdullayev), shuningdek Xorazm (K. Otaniyozov, O. Xudoyshukurov, O. Otajonov), Buxoro (A. Boboxonov, O.Atayev) 1 . bastakorlik maktablari juda salmoqli ijod qilib o’zbek xalqi musiqa xazinasiga “oltin meros” qoldirib ketdilar. 3. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi, O’zbekiston Bastakorlar uyushmasi a’zosi, sozanda, xonanda va bastakor Muxtorjon 1 Т . G‘ofurbekov “Musiqa mening borlig‘im”. Т ., 2015.

Murtazoyev zabardast san’atkorlarimizdan biri. Bastakorning turli mavzularda, klassik va zamondosh shoirlarning she’rlariga bastalagan rang-barang, jozibali qo’shiq va ashulalari, sahna uchun yozgan musiqasi va mohir ijrochilik faoliyati XX asr o’zbek musiqasi tarixida o’chmas iz qoldirdi. Muxtorjon Murtazoyev Qo’qon shahrida 1909 yilda tug’ildi. Tabiat unga ajoyib ovoz bergan ekan, kunlarning birida taniqli Maxram hofizga duch kelib qoladi. Uning jaranglagan ovozini eshitgan ustoz o’spirinni yangi tashkil etilgan internatga joylashtirib, undan xabar olib turib, muruvvat ko’rsatdi. Muxtorjon maktabda havaskorlik to’garagida g’ijjak va dutor chalishni o’rgandi, yil sayin barcha qolgan cholg’ularni ham o’zlashtirdi. Ochiq konsertlarda qo’shiq aytib yurdi. 1928 yili Qudash tumani (hozirgi O’zbekiston tumani) xalq maorifi bo’limi huzurida tashkil qilgan ansambl g’ijjakchisi Qodirjon Hamdamov va boshqa ishtirokchilar yosh Muxtorjonni o’z saflariga olishdi. Tez orada u xonanda va sozanda sifatida ommaga tanildi, hurmat-e’tiborga sazovor bo’ldi. Bir oz vaqt o’tgach, uni Qo’qon shahar temir yo’l teatriga musiqa rahbari vazifasiga taklif etishdi va 1933 yilga qadar u erda ishladi. So’ngra Hamza nomidagi Qo’qon shahar musiqali drama teatriga ishga taklif qilishadi. Ushbu teatr uning uchun haqiqiy ijod maktabi bo’ldi. Bu dargohda ajoyib san’atkorlar bilan birga ishladi, yaqin muloqotda bo’ldi. Mahalliy shoirlarning so’zlariga 1936-1940 yillarda «Bo’lsin omon», «Bir ishva bilan», «Ey, go’zal», «Obod o’lkam», «Jon jo’rajonim», «Yigit qo’shig’i», «Hur diyor», «Umring ziyoda bo’lsin», «Kanalim», «Vatanga muhabbat» kabi qo’shiq va ashulalarini yaratdi. M.Murtazoyev Ikkinchi jahon urushi yillarida tinimsiz ijodiy izlanishlar bilan shug’ullandi. Uning jangovar «Vatanim», «Tor-mor aylay bugun», «Maktubingizni oldim», «Vafodorlar», «Malohat» va boshqa qo’shiqlari jangchilarni va front ichkarisidagi azamat mehnatkashlarni mardlikka, vafodorlikka va sadoqatlikka undadi. Urush yillarida u Toshkent viloyati Yangiyo’l musiqali teatrida Yunus Rajabiy rahbarligida ishlab, xalq musiqa xazinasi bilan yanada chuqurroq tanishish sharafiga muyassar bo’ldi. U 1945-1957 yillarda Muqimiy nomidagi o’zbek musiqali drama teatrida konsertmeyster,

respublika radiosida ashula muallimi vazifalarida ishladi va yana Hamza nomidagi Qo’qon shahar musiqali drama teatrida musiqa rahbari, Qo’qon shahar xalq teatri huzuridagi maqomchilar ansamblining badiiy rahbari lavozimlarida faoliyat olib borgan. Ustoz san’atkor M.Murtazoyev ijrochilik va rahbarlik ishlari bilan bir qatorda yillar davomida ijod qilib, turli mavzularda, klassik va zamondosh shoirlarning she’rlariga rang-barang, shirali qo’shiq va ashulalarni yaratdi. Jumladan, “O’rtama” va “Gulzor makon” (Navoiy g’azali); “Bizni tashlab” (Miskin g’azali); “Jonim ila jonim” (Fuzuliy so’zi); “Aylading, qo’yding” (Muqimiy g’azali); “Bir ishva bilan” (S.Abdullo so’zi); “Qasamyod”, “Ey, ko’ngil”, “Bulbullaring”, “Tasadduqman”, “Jafo ham qilmading” (Chustiy so’zi); “Jonim erursan” (Kamtar so’zi); “Baxt tole to abad ul dilbarim qoshindadir”, “Barnoligingizdan”, “Vafodorlar”, “Sunbullaringdan”, “O’rgilay”, “O’n sakkiz yoshindadur” (Charxiy so’zi) va boshqa 100 ga yaqin qo’shiqlar kuylab, xonandalarning repertuaridan joy oldilar. Xususan, mashhur xalq hofizlari O.Imomxo’jaev, K.Mo’minov, A.Oxunovlarning repertuarlaridan ham joy olgan. M.Murtazoyev “Do’stlar” (Uyg’un pyesasi); “Qumrining murodi” (J.Mashrabiy pyesasi); bastakor va dirijyor Dehqonboy Jalilov bilan hamkorlikda “Ishq-obod” (S.Abdullo pyesasi), “Xolisxon” (Hamza pyesasi) sahna asarlariga musiqa bastaladi. Ajoyib inson, katta iste’dod sohibi, bastakor, xonanda va sozanda Muxtorjon Murtazoyev o’z san’ati bilan xalq dilida va musiqa san’atimiz tarixida chuqur iz qoldirdi. 4. “ Tamanno” ashulasi shoir Kamtar (Otaboyev) she’riga bastalangan. She’r matnini yod oling. Ashulani magnit yozuvlaridan tinglab, she’r va ohang uyg’unligiga e’tibor berib, asarni tahlil qiling. Tamanno Tamanno ey yuzing guldek jamoling, Tutib maskan hayolimda hayoling. Ustuni ko’nglimu qaddi niholing, Bag’ishlar jonima rohat maqoming. Etib men umrila iqrora ishqing,

Belimg’a bog’labon zinnora ishqing. Vujudim o’rtamoqda nora ishqing, Bu dog’imdan nishondur qora xoling. Parilar ehtiromidan kecharman, Necha ehson maqomidan kecharman. Yana jamshidni jomidan kecharman, Etishsa gar labingda lali boling. Ko’zim har lahza rohi intizoring, Ko’ngul zulfi siyoxing intizoring. Erur Kamtar nigohing intizoring, Umidim doimo janon visoling. AMALIY IJROCHILIK MASHG’ULOTLARI 1. Mashqlar . Ushbu darsda bajaradigan mashqlar milliy musiqa bezaklarini o ’ zlashtirishga mo ’ ljallangan . Ularni o ’ zlashtirishda albatta eshitib mashq qiling . Glissandolarni chorak , nimchorak , hatto undanda kichikroq miqdorda sadolantirish nafaqat chap yoki o ’ ng qo ’ l ijrosining , balki uni faqat eshitish orqaligina boshqariladigan murakkab ijro hisoblanadi . Quyidagi mashqlarni ustoz bilan dars jarayonida o’zlashtiring. 2. M.Murtazoyevning “Tamanno”ashulasini notadan o’qing. 1-48 taktlarni o’rganing.

Dastlabki 8 takt fortepiano partiyasida berilgan bo’lib, ushbu kirish qismi magnit yozuvlarida orkestr yoki ansambl ijrosida jaranglaydi. Sakkiz taktli jumlalar 7-8 taktlar tonallikning turg’un tovushlarida usul bilan yakunlanadi. Har bir jumla she’r matnining bir misrasiga to’g’ri keladi. Qashqar rubobida ushbu asar o’ziga xos ijro shtrixida ijro etiladi. Agar ashula jumlasi 8 taktdan tashkil topgan bo’lsa, har ikki takt bir usulga to’g’ri keladi. Qashqar rubobi mizrob bilan chalinganligi unda bemalol usul berib chalish imkoniyatini yuzaga keltiradi. Shuning uchun asosiy ijro shtrixi ashulaning dastlabki ikki takti, ya’ni so’zning usul bilan uyg’unlashgan ohangi asosidan quyidagicha ijro etiladi.

Ushbu usul o’ng qo’lda “zarb-tremolo-zarb” ko’rinishida ijro etilsa, chap qo’l esa takt ichidagi notalarni mana shu formulaga sig’dirishi kerak bo’ladi. Ijroda mana shu jihatlarga alohida e’tibor qaratish lozim. 3. 49–70 taktlarni notadan o’qing va 1-48 taktlar bilan bog’lang. Asar 49 taktda yana fortepiano partiyasi bilan davom etadi. Qashqar rubob partiyasida shtrixlar to’liqroq jaranglay boshlaydi. 59-60 taktlarga o’xshash jumlalarda fa notasidan do notasiga o’ziga xos glissando, ya’ni fa notasi birinchi barmoq bilan olinib, do notasiga olib o’tiladi. 60 taktda do-si-re-do notalar tremolo shtrixida chalinadi. Si va re tovushlari bir qarashda forshlag ko’rinishida, boshqa tomondan qaralsa, asosiy tovush – do atrofida uning sadolanishi davrida s i-re notalari go’yoki “paypaslab” o’tiladi. Aynan mana shu ijro ashula ohangini va so’z bo’g’inlarini to’liq ifoda eta oladi. Ushbu ijro uslubini ustozingizdan o’rganing. Chap va o’ng qo’llar mutanosibligiga e’tibor bering. 4. 70-88 taktlarni o’rganing va oldingi taktlar bilan bog’lang. Ushbu qism ashulaning eng yuqori avji bo’lib, unda uchinchi oktava mi notasi ikki takt davomida cho’zib turiladi. Qashqar rubob dastasining yuqori qismida sado(oberton)lar kamayishi oqibatida yuqori pardalarda tovushni jarangdor sadolantirib chalish imkoniyati pasayadi. Shu sababli, talabalar ijrosida bunday bo’laklar quruq, sadosi “o’chib qolgan” holatda ijro etiladi. Tovush sadosini saqlab

qolish uchun chap qo’l barmoqlari nihoyatda aniq, uchi bilan pardani to’liq bosgan holda, barmoqlar almashish paytida sadoni o’chirib qo’ymasdan, pardadan pardaga o’tishi zarur. Ayniqsa 77-78 taktlar, 83-84 taktlarda uchinchi oktava fa-sol notalari ijrosida yuqoridagi tavsiyalarga to’liq amal qilish talab etiladi. 5. Ashulaning so’nggi “repriza” qismini so’z bo’g’inlariga mos ravishda shtrix tanlagan holda o’rganing. O’zbek musiqasiga xos ravishda tuzilgan “Tamanno” ashulasi monoton ravishda rivojlanib, yana shu tartibda tugallanadi. Demak, asarning dastlabki qismi deyarli o’zgarishsiz takrorlansada, ashula so’zlari boshqa bo’lganligi bois ijro shtrixlarida ayrim o’zgarishlar yuz beradi. Bu birinchidan, ashulani to’liq ifoda etishga xizmat qilsa, ikkinchidan, cholg’u asari sifatida jozibali jaranglashiga zamin yaratadi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ijro etiladigan shtrixlarning xilma- xilligi kuyning lad tuzilmasiga putur yetkazmasligi, ya’ni me’yorni buzmagan holda tanlanishi zarur. Asarning tugallanishi 4 takt fortepiano va 4 takt qashqar rubobi ijrosida yakunlanadi. Bu yerda ham yuqori pardalarda chalinganligi bois, tovush sadolarini saqlagan holda ijro etishga harakat qiling.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Y.Rajabiy “O’zbek xalq musiqasi” I jild T., 1955 2. I.Rajabov “Maqomlar masalasiga doir” T., 1963 3. A.Fitrat “O’zbek klassik musiqasi va uning tarixi” “Fan”. T.,1993 4. A.Odilov “O’zbek cholg’ularida ijrochilik tarixi”. T. “O’qituvchi”, 1995. 5. Ne’matillo Mo’’jaziy “Tavorixi musiqiyn” Pekin millatlar nashriyoti. Pekin. 1982.

Похожие

Xalq cholg’ularida ijrochilik. Ijrochilik holati (postanovka). Ijro dasturini shakllantirish

Komiljon Jabborovning hayoti va bastakorlik ijodiyoti

O’zbekiston kompozitorlari ijodida qashqar rubob cholg’usi uchun asarlar yaratish tendensiyalari. Q.Komilov. Qashqar rubob va orkestr uchun “fantaziya”

O’zbek mumtoz musiqasi va uning xususiyatlari

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari