Komiljon Jabborovning hayoti va bastakorlik ijodiyoti - Музыка - Рефераты

Komiljon Jabborovning hayoti va bastakorlik ijodiyoti

Загружено в:

22.09.2023

Скачано:

0

Размер:

156.48828125 KB

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI MADANIYAT VA TURIZM VAZIRLIGI YUNUS RAJABIY NOMIDAGI OʻZBEK MILLIY MUSIQA SAN’ATI INSTITUTI AN’ANAVIY CHOLGʻU IJROCHILIGI MAQOM ASOSLARI FANIDAN TAYYORLANGAN Kurs ishi Mavzu: Komiljon Jabborovning hayoti va bastakorlik ijodiyoti Bajaruvchi: Tekshirdi: TOSHKENT-2023

Reja: Kirish 1. Komiljon Jabborov hayoti yo’li 2. Komiljon Jabborov ijodiy merosi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish Insonning sanʼatga qiziqishi, uni sevib ardoqlashi tom maʼnoda uning qalbida mavhum jumbushga hissiyotlar natijasidan paydo boʼladi. Ayniqsa musiqa sanʼatiga boʼlgan intilish, kishilarning azaliy qadriyatlari misolida namoyon boʼladi. Musiqa sanʼati sohasida asarlarni yaratish, mazkur sanʼat turini oʼzlariga kasb qilib olgan bir qator sozanda va xonandalar tomonidan tarixan amalga oshirilib kelingan. Yevropa mamlakatlaridan farqli oʼlaroq ijod qilish jarayoni oʼzining oʼziga xos betakror jihatlari bilan ajralib turgan. Аgar Yevropada musiqa ijodkorlarning faoliyati oʼp ovozli musiqa tizimi kompozitorlar timsolida gavdalansa, Sharq ijodkorlik sanʼati asosan monodik uslubda deyarli 1.5 ming yillik tarixga ega boʼlib, boy milliy qadriyatlar va anʼanalarni oʼzida mujassam qilgan tizim asosia tarqqiy etdi. Ushbu uslubiy yondashuv nafaqat yurtimiz, balki butun Yaqin va Oʼrta Sharq mamlakatlari musiqa sanʼatini ajralmas koʼrinishini namoyon qilib, yaratuvchi-ijodkorlarni turli mamlakatlarda oʼz nomi bilan atalishiga asos boʼldi. Sanʼatshunoslik fanlari doktori, professor T.B. Gʼofurbekovning izlanishlarida quyidagi fikrlarini oʼqishimiz mumkin: “Fikrimizcha, avvalo, uzoq oʼtmish ijodiyoti va amaliyotida tan olingan bastakor (Oʼzbekiston, Tojikiston, Ozarbayjon, Turkiya, Yeron), mulaxxin (Misr va boshqa arab mamlakatlari), oqin (Qozogʼizton, Qirgʼiziston), baxshi (Oʼzbekiston, Turkmaniston, Qoraqalpogʼiston), oshiq (Ozarbayjon, Turkiya) singari biri – biridan aniq xalqchil atamalarni tiklanishi zarur. Qarangki, bularning har bir u yoki bu millat madaniyatining muayyan, baʼzan oʼzigagina xos ijodiy tafakkur belgilarini ochib berayotgandan jilvalanadi” . Zaminimizda musiqa asarlarining yaratuvchilarini "bastakor" atamasi bilan nomlashi koʼpchiligimiz uchun ravshan. Bastakor (fors— bogʼlash, bogʼlov, mashgʼulot, ish) — anʼanaviy, mumtoz musiqa asarlari muallifi. Musulmon Sharqida musannif, mullahhin, ohangsoz kabi atamalar bilan tanilgan. Odatda

bunday sanʼatkorlar oʼz faoliyatida ijrochi (xonanda, koʼproq sozanda)lik va ijodchilikni uzviy bogʼlashgan. Ushbu ijodiyot ham yaqin o’tmishimizda Kompozitorlik ijodiyoti ta’siri ostida ham uzilib qolmadi. O’zbekistondagi milliy zabardast ijodkorlari sayi harakatlari tufayli ushbu ijod ham rivoj topdi. Xususan To’xtasin Jalilov, Yunus Rajabiylar qatorida Komiljon Jabborov ham ijodiy yutuqlari ancha qimmatlidir.

Komiljon Jabborov hayoti yo’li O’zbekiston xalq artisti, atoqli sozanda va bastakor Komiljon Jabborovning nomi respublikamizdagina emas, boshqa qo’shni mamlakatlarda xam mashxurdir. Kundalik xayotimizda muntazam yangrab kelayotgan uning mazmundor, jozibali qo’shiq va ashulalari, raqs kuylari, tinglovchilarga manzur. Sozanda va bastakor o’zining betakror musiqa asarlari va nodir ijrochilik san’ati bilan respublikamiz milliy musiqa madaniyatining rivojlanishiga ulkan xissa qo’shib, XX asr o’zbek musiqasi tarixida yorqin iz qoldirdi. O’zbek xalq bastakorlaridan biri, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist, cholg’u ijrochiligida o’z ijro uslubini yaratgan betakror sozanda, mohir bastakor Komiljon Jabborov Farg’ona vodiysining Andijon shahrida 1914-yilning 15- aprelida oddiy mehnatkash oilasida tavallud topgan. U sakkiz yoshida otasidan ayrildi. Komiljonning bolaligidan musiqaga qiziqishi va qobiliyatini ko’rib akasi kechalari dutor chertishni va g’ijjak chalishni o’rgatadi. 1923-yildan umumta’lim maktabada o’qidi, maktab xavaskorlar ansambliga qatnasha boshladi. Musiqa savodini chang va g’ijjak cholg’ularida Kunlardan birida 1925-yili Andijonga o’z ansambli bilan mashxur sozanda Usta Ro’zimatxon Isaboyev Namangandan gastrolga keladi. Bu ajoyib inson Komiljonning musiqaga bo’lgan qobiliyati va ishtiyoqini ko’rib, uni shogird qilib o’zi bilan Namanganga birga olib ketishni taklif qiladi. Shundan so’ng Komiljon bir qator zamonasining mohir sozandalaridan cholg’u ijrochilik sirlarini o’rganishni davom ettiradi. Bu taklif qabul qilinadi. Komiljon 1925-29yillarda Namangandagi «Namuna» maktabida ta’lim oldi va o’zbek musiqa merosina- munalarini ustozidan puxta o’rganadi. Mazkur ansamblda g’ijjakchi va dutorchi sozanda sifatida ishtirok etadi. Usta 1929-yili Toshkentga kelib, Hamza nomidagi dramateatrining T.Sodiqov rahbarligidagi sozandalar ansambliga ishga qabul qilindi. Bu teatrda u ko’p mashhur san’atkorlar bilan tanishdi, ma’naviy ozuqa oldi. Uch yildan so’ng Y.Oxunboboyevnomidagi Andijon viloyati musiqali dramateatriga ishga o’tdi.

Komiljon Jabborovning mustaqil sozandalik hayoti 1930-yillarda ustoz san’atkor To’xtasin Jalilov rahbarligidagi «Milliy musiqa to’garagi»da boshlanadi. 1931-yildan Oxunboboyev nomidagi musiqali drama teatrida sozanda sifatida ishlaydi. 1933-yili M. Qoriyoqubov tashkil qilgan Respublika musiqali dramateatriga, biryildan so’ng Andijon teatriga musiqa rahbarila vozimiga ishga taklif qilinadi.. Teatrda olib borgan faoliyati davomida u sahnalashtirilgan spektakllarning musiqalarini tanlab, aktyorlar bilan birga mashg’ulotlar o’tkazardi. Shu jarayon uni ijod qilishga undaydi. Shu paytda «Gulsara», «Layli va Majnun» kabi spektakllar Andijon teatrida sahnalashtirildi. Bastakor o’zining ilk ijod namunalarini yozadi. Shoir Sobir Abdulla so’ziga yozgan ilk «Chayqalur» qo’shig’i ustozlarining sabog’iga mos, o’ziga xos shakl va mazmun jihatlaridan o’zbek mumtoz musiqasi yo’llariga xosligi namoyon edi. 1941-yil boshida Komiljon Jabborov Yangiyo’lda tashkil etilgan Toshkent viloyati musiqali drama teatriga ishga taklif etiladi. 1946-yilga qadar mazkur teatrda xamda Muqimiy nomidagi musiqali teatri orkestrida sozanda bo’lib ishadi. Toshkent viloyati musiqali drama teatrida u zamonasining eng yetuk san’atkorlari, xonanda va sozandalari bilan birga faoliyat yuritadi. Jumladan, T. Jalilov, J. Sultonov, X. To’xtasinov, M. Murtazoyev, S. Abdulla va boshqalar. Ushbu jamoadagi faoliyati, ijro jarayoni va ijodiy muloqotlar, shu bilan birga mashhur rus kompozitori Shteynberg bilan bo’lgan hamkorlik Komiljon Jabborovning bastakorlikdagi ilmini oshiradi va yangidan yangi asarlar yaratishga qanot baxsh etadi. Bastakor ijodi davomida bir qator musiqali dramalar, oratoriya, simfonik asarlar yaratishga muvaffaq bo’ladi. Eng muhimi, Komiljon Jabborov bastakor va kompozitor sifatidagi mukammal asarlarni yaratadi. 1947-yildan Komiljon Jabborov O’zbekiston radiosi qoshidagi milliy cholg’ular orkestrida ish faoliyatini davom ettiradi va umrining oxirigacha shu yerda ishladi. Bu dargohda u umrining oxirigacha g’ijjakchi sozanda sifatida ish olib boradi. K.Jabborov g’ijjak, dutor va tanburda benazir ijrochi edi. . Jumladan u g’ijjakda «Dugox», «Segox», «Gulmavsumi» ; tanburda «Samarqand Ushshog’i», «Gulyor»; dutorda:

«Kurd», «Nolish» va boshqa mumtoz kuylarni mukammal yangratib, o’ziga xos uslubda talqin etgan. Darhaqiqat, Komiljon Jabborov o’zbek musiqa ijodiyotida original asarlar yaratgan bastakor sifatida e’tirof etilgan. Ularning aksariyati milliy-ma’naviy mulkimizga aylandi. Bular «Mubtalo bo’ldim senga» va «Ey,pari» (Navoiy so’zlari), «Diyoriman», «Ozodao’lkam», «Hushyoryor», «Bahorqo’shig’i» (Habibiy so’zlari), «Lolaxon», (K.Otaboyev so’zi), «Toshkentpiyolasi» (H.Xo’jayevso’zi), «Shifokorlar» (P.Mo’minso’zi), «Salom», «Birma-bir», «Ko’rgimkelur» (T.To’laso’zlari), «Vatan» (Uyun so’zi), «Xush kelding» (R. Parfi so’zi), «Kel» (E. Vohidov so’zi), «Muhabbat gulshani» (H.Muhammad so’zi)kabi qo’shiq va ashulalardir. Uning yaratgan har bir asari shakli, mazmuni, yo’nalishi, ohang mavzulari va albatta, ijrodagi jozibasini ta’minlovchi xususiyatga ega ekanligini qayd etish lozimdir. Bastakor ijodiy faoliyati davomida 100 dan ortiq kuy, qo’shiqlar va ashulalar, zamonaviy janrlarda asarlar yaratadi. Bastakorning o’z uslubiga egaligi uning yaratgan kuylarida va ashulalarida o’z ifodasini topgan. O’zining ilk ijodini Komiljon Jabborov 1930-yillarning ikkinchi yarmidan boshlagan. Avvaliga xalq qo’shiqchiligi janriga e’tiborli bo’lib, ularning sir-u sinoatlarini anglar, shunga o’xshash asarlar yarata boshlagan. «Ko’zlaring», «Ey, pari», «Xush kelding» kabi qo’shiqlari aynan xalq ijodiyoti ohanglariga xosligi bilan xarakterlanadi. Ijodiy kamoloti uchun ushbu yillar juda katta ibratli maktab sifatida muhrlanganligini qayd etish joiz. Avvalo, o’zbek musiqa darg’alari bilan har tomonlama faoliyat olib borish bo’lsa, ikkinchi tomondan professional musiqa ijodiyoti namoyandalarining faoliyati bilan tanishish bo’ldi. 1941-yildan professional kompozitorlar bilan hamkorlikda ijod etib, musiqa ijodiyotining ushbu yo’nalishini ham Leningrad konservatoriyasining namoyandalaridan M. Shteynberg, A. Kozlovskiy va bir qator rus kompozitorlarining ham ta’limini olishga va birga hamkorlik qilishga muyassar bo’ladi.

O’zbek bastakorlarining 30–40-yillardagi rus kompozitorlari bilan hamkorligi o’zbek musiqasi uchun yangi yo’nalishdagi bir qator musiqiy-sahnaviy asarlar, simfonik asarlarning yaratilishiga sabab bo’ldi. Avvalo, bastakorlarning kompozitorlik yo’nalishini egallashlari, bu yo’nalishda o’zbekona asarlarning yaratilishiga olib keldi. Hamkorlikdagi ijod asosida yaratilgan ilk asarlar, asosan, xalq musiqa ijodiyotiga, ya’ni folklor va mumtoz musiqa namunalariga asoslanganligini qayd etish lozimdir. Ko’p hollarda bastakorlar avvaliga musiqa tanlovchi va moslashtiruvchi sifatida jarayonga kirib keladilar. Bu ishda Tolibjon Sodiqov, Yunus Rajabiy, To’xtasin Jalilov kabi bastakorlar samarali faoliyat ko’rsatdilar. Bularning qatorida Komiljon Jabborov ham ushbu jarayonga o’z hissasini qo’shishga muyassar bo’ldi. Jumladan, taniqli san’atkor N. Salixov bilan birgalikda ilk bor «Layli va Majnun» musiqiy dramatik asarini 1938-yili yozadi. Kompozitorlar B. Arapov va A. Kozlovskiylar bilan birga «Jaloliddin Manguberdi» oratoriyasi yaratiladi. 1940-yillarda kompozitor M. Shteynberg, S. Kalonovlar hamkorligida «Simfoniya-rapsodiya» asari yaratiladi. 1950–1960-yillar bastakor ijodining samarali davriga to’g’ri keladi. Aynan musiqali drama janrida o’zbek kompozitorlari S. Hayitboyev bilan hamkorlikda «Nodira», D. Zokirov bilan «Mening jannatim» kabi asarlar yaratiladi. Bastakor zamonasining ruhiyatini, davr talabi doirasida tinglovchilarning maqsadi va talabiga xos bo’lgan jihatlarni o’z asarlarida in’ikos qilishga harakat qiladi. Shu bois, uning ijodi musiqiy meros an’analari zaminida meros namunalariga tayangan va mustaqil ijodga xos namunalardan tarkib topgan. Xarakter nuqtayi nazaridan lirik jihatlarni o’zida mujassam etgan asarlar uning ijodida asosiy o’rinni egallaydi. Bundan tashqari, xalqimizning mehnat, ona diyor, Vatan tuyg’usi, ishq va muhabbat, e’tiqod va hurmat kabi xarakterli jihatlari ana shu lirik jarayonda o’z uyg’unligini topadi.

2. Komiljon Jabborov ijodiy merosi Andijon viloyati musiqali dramateatrida ishlab yurgan yillari K.Jabborov «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Gulsara» kabi spektakllari o’zbek xalq musiqasi namunalari hamda o’zi bastalagan kuylar asosida sahnalashtirilgan. 1959- yili «Gulfiya ustidanur» (S.Tillapyesasi) spektakliga musiqa bastaladi. 1963-yili kompozitor S.Hayitboyev bilan hamkorlikda «Nodira» (X.Razzoqov pyesasi) musiqali dramasini yaratdi. Dramaturg T.Qosimovaning «Dilnavoz» (1964y.) va «Cho’lpon oyning allasi» (1965y.) telespektakllariga musiqa bastaladi. Komiljon Jabborovning ijodidan o’rin olgan asarlarning haqiqiy xalqchilligi, xalqimizga xarakterli bo’lgan mehnat jarayonlarini, ona diyorimizning o’ziga xosligi ohanglarda ifodalanishi bilan dilga yaqindir. Shu bois uning bir qator asarlari bir necha yillar davomida radio va televideniye to’lqinlari orqali doimiy ravishda yangrab turadigan radioeshittirishlari va teleko’rsatuvlarning ramziy ohanglari sifatida qo’llanilib kelingan. Zero, tinglovchi kuy ohanglarining o’zidan eshittirish yoki ko’rsatuv qaysi mavzuga bag’ishlanganligini ilg’ab olgan. Jumladan, davrining qishloq xo’jaligi mehnatkashlari – chorvadorlari uchun maxsus beriladigan kundalik eshittirish bastakorning «Diyorimsan» (Habibiy so’zi) qo’shig’ining kuyi bilan boshlangan. «Sihat-salomatlik» teleturkum ko’rsatuvlari «Shifokorlar» (P. Mo’min so’zi) qo’shig’i bilan yoki «Toshkent va toshkentliklar» radioeshittirishlari hamda teleko’rsatuvlari «Toshkent piyolasi» (H. Xo’jayev so’zi) qo’shiq kuyi sadolari bilan boshlangan. Bastakorlik ijodining ikki o’ziga xos xarakterli tomoni mavjud. Ijodining shakllanish jarayonida yetakchi ahamiyat kasb etgan – xalq musiqasi merosi namunalari va ohanglariga asoslangan asarlar. Ikkinchisi, milliy ohanglarda bastalangan original asarlar. Ularning mukammalligi o’zbek bastakorlik an’anasiga tayanganligida namoyon bo’ladi. Xususan, yaratilgan kuylarning har tomonlama mutanosibligi va mukammalligi Komiljon Jabborovning sozandalik san’atida ustoz ko’rgan, ustoz-shogird an’anasida tarbiyalangan va musiqiy merosni puxta idroklaganligining natijasidir. Shu bilan birga bastakor har bir asari uchun an’anaviy shaklda so’z tanlaydi.

Bunda asosiy mezon uning uslubiga mosligidir. O’zbek klassik shoirlarining mumtoz she’riyati – Alisher Navoiy, Lutfiy, Muqimiy, Furqat, Uvaysiy, Nodiralarning ijodiga, zamonamizning ilg’or shoirlarining ona diyorni madh etuvchi, Vatanni sevish, ardoqlash va unga munosib holda xizmat qilish muqaddasligi, xalqimizning boy ma’naviy dunyosi, betakror qadriyatlari va an’analarini davom ettiruvchi, yoshlarni kamolot sari undovchi hislarini uyg’otuvchi matnlarga murojaat etadi. O’zbek mumtoz musiqasi uslubida yaratilgan «Senga», «Gul bargi», «Ey pari», «Mubtalo bo’ldim senga» kabi Alisher Navoiy g’azallariga yozilgan lirik ashulalar; Fuzuliy g’azaliga «Yetmasmidim», Uvaysiy so’zi bilan «Tokay», Muqimiy so’zi bilan «Assalom», Lutfiy so’zi bilan «Bu ko’ngil», Nodira she’rlariga «Dildagi rozi», «Yalla», Habibiy so’zlari bilan «Jonon bo’lur», «Taklifnoma», «Mehnat taronasi», «Xush keldi», «Diyorimsan», «Mumtoz etgali keldik», «Yaxshiroq» kabi lirik ashulalar o’zining betakrorligi bilan alohida ajralib turadi. Bastakorning aynan mana shu lirik uslubda yaratgan ashulalari, avvalo, mumtoz bastakorlik an’analarini davom ettirgan har bir mumtoz xonanda va sozandalarning ijro repertuaridan o’rin olgan. Ushbu asarlar o’zining shakl jihatidan, mavzu va uning rivoji, mumtozlik tarkibiy tuzilishi, lad va metro-ritmik asoslari bilan mumtoz musiqa namunalari an’analari asosida yaratilgan. Bunga yorqin misol «Yetmasmidim» ashulasidir. Komiljon Jabborovning ushbu asari Fuzuliyning «Yetmasmidim» radifli g’azaliga yozilgan. Ashula janriga mansub bo’lgan ushbu asar, maqomlarga xos tarkibiy tuzilmaga egadir. Uning ichki tarkibiy qismlarining ketma-ketligi, maqomlarga xos rivojlanuvchi dramatizmni hosil qilib beradi. Ashula keng diapazoni, original mavzu, sokin usul negizida lirik uyg’unlikni ta’minlab beradi. Eng muhimi, avjlar tizimi va asarning dramatik holatini ta’minlab beruvchi xususiyatga egaligini e’tirof etish lozimdir.

«Yetmasmidim» ashulasi zamonaviy jarayonda, maqom ijrochiligi bo’yicha tarbiyalanayotgan har bir xonandaning ijro repertuaridan o’rin olgan asardir. Bastakorning «Tokay» asari esa boshqalariga nisbatan sodda, diapazon jihatdan qisqaroq bo’lib, bir oktava oralig’ini qamrab oladi. Ushbu asar oddiy uch qismli namuna shaklida ijod etilgan va o’ziga xosligi bilan ajralib turadi. Daromad qismida asarning asosiy mavzusi lad asoslari va metro-ritmik jihatlar negizida o’zini namoyon etadi. Komiljon Jabborovning mumtoz uslubdagi asarlari musiqa ijodiyotining yorqin namunalari sifatida meros qatoridan o’rin olgan. U asari uchun qaysi shaklni tanlamasin, bastakorlik uslubining xarakterli jihatlari negizida go’zal ifodasini

topganligini kuzatish mumkin. Bastakor nafaqat mumtoz shoirlarning ijodiga, balki zamondosh shoirlarning she’rlariga ham bir qator qo’shiqlar yaratishga muyassar bo’lgan. «Birma-bir», «Ko’rgim kelar» (Turob To’la), «Toza Lutf», «Shifokorlar», (Po’lat Mo’min), «Kel» (E’tibor Oxunova), «Sevgi otashi» (E.Vohidov) qo’shiqlari shular jumlasidandir. O’zbek xalq musiqasining bilimdoni, mohir bastakor K.Jaborov 1967-yili O’zbekiston Bastakorlar uyushmasiga qabul qilingan. Bastakor va sozanda Komiljon Jabborov respubliamiz musiqa madaniyatini rivojlantirishdagi katta xizmatari uchun medallar bilan taqdirlangan. 1950-yilda«O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan artist» va 1973-yilda «O’zbekiston xalq artisti» unvonlari bilan mukofotlangan.

Xulosa Bastakorlik san'at tarixining eng qiziqarli va murakkab sohalaridan biridir. Bastakorning kasbiy rivojlanishi, uni tayyorlash va shakllantirish nafaqat tabiiy musiqiy iste'dodni, balki ma'lum bir fikrlash turini ham talab qiladi: mantiqiy fikrlash, musiqiy konstruktsiyalarni tahlil qilish va modellashtirish qobiliyati. matematik aniqlik. Bastakor, qoida tariqasida, adabiyot va she'riyat, rassomlik va me'morchilik, ijodchilik va ijrochilikni yaxshi biluvchisidir. Bir so'z bilan aytganda, bastakor "cholg’uda sozi shoiri" dir. Respublikamizning ko’zga ko’ringan bastakorlari qatorida – To’xtasin Jalilov, Yunus Rajabiy, Matyusuf Xarratov, Imomjon Ikromov, Xoji Abdulaziz Abdurasulov, Mulla To’ychi Toshmuhammedov va boshqalar. Bir so’z bilan aytganda, o’zbek bastakorlik san’ato bo’limi bugungi kunda rivojlanib, u musiqa san’atining barcha sohalari – ijrochilik, xonandalik ijodi, musiqa pedagogikasi, xor va orkestr ijrochiligini rivojlantirish masalalari, vokal ijrochiligi muammolarini qamrab olgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Карелова И.Н. Вопросы музыкального образования в Узбекистане. Т., 1968. 2. Музыкальная критика в Узбекистане. Сборник статей под общей редакцией Н.С. Янов- Яновской. Т., 1978. 1. Касымходжаева С.Б. Становление музыкального образования в Туркестане. 2. https :// gufo . me / dict / biography _ encyclopedia . 3. Jabborov A., Solomonova T. O’zbekiston kompozitorlari va musiqashunoslari. T., 1975 yil.

Похожие

O’zbekiston bastakorlar ijodiyoti. M.Murtazoyev “tamanno”

Etmasmidim asarining daromad va miyonxat qismlari ijrosi ustida ishlash

Xorazm ashulachilik maktabi namoyandalari

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari

O‘zbek xalq cholg‘ularida professional ta’limning yuzaga kelishi