An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari - Музыка - Рефераты

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari

Загружено в:

10.01.2023

Скачано:

0

Размер:

1100.099609375 KB

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari Reja: Nor ovoz  Tik ovoz yoki jarangdor ovoz  Jarangdor ko’krak ovoz  Quyuq tik ovoz  Hasta ishqami ovoz  Bo’zak yoki moda ovoz  Pang ovoz  Boshqa ovozlar  Rost maqomi  Iroq  Chapandoz  Mo’g’ulcha – zihiy nazzora  Sadri iroq  Roviy (rahoviy)  Orazi bom  Tashniz  Majnun dali (qoradali)  Oh yor  Miskin  Aliqambar  Qoraqalpoq va xorazm dostonchilik maktablari

Xalqimizning boy musiqa madaniyatini yosh avlodga singdirish, ularni tarbiyalab voyaga yetkazishda katta ahamiyat kasb etadi. Bo’lajak musiqa mutaxassislarining asosiy vazifalaridan biri xalqimizning asrlar osha kuylab kelingan ashulachilik uslublarini yoshlarga singdirishdan iborat, chunki kuylash an’analari va malakalarini yaxshi o’rganib olgan yoshlarga bu san’at an’analarini keng yoyishga ham imkoniyatli bo’ladi. Mazkur muammo juda qadimdan nafaqat ashulachi hofizlarimizni, balki olimlarimizni ham qiziqtirib kelgan. O’rta osiyolik buyuk qomusiy olimlar al- Kindiy, alForobiy, al-Xorazmiy, Ibn Sino, Jomiy va boshqalar o’zlarining musiqaga doir traktatlarida nafaqat tarixiy- nazariy bilimlar bilan shug’ullanganlar, balki cholg’u sozlarda chalish va unli an’anaviy uslublarda kuylashni ham uddalaganlar. O’zbek xalqi o’zining ko’p yillik ashulachilik tarixiga ega bo’lib, u turli hududlarda kuylashning turlicha ijrochilik uslublari mavjud bo’lgan. Har bir hududda mahalliy xalqning o’ziga xos turmush tarzi, she’valari, urf - odati, til xususiyati mavjud bo’lgani kabi ularning kuylash uslublari ham bir-biridan farq qilgan. Qadimdan boshlab o’zbek xalq qo’shiqchiligi bilan bir vaqtda an’anaviy xonandalik ijrochilik maktabi shakllanib keldi. An’anaviy xonandalik maktabining xalq qo’shiqchiligi maktabidan farqi shunday, an’anaviy xonandalik maktabida og’zaki an’anadagi kasbiy musiqa namunalari mumtoz ashula, katta ashula va maqom ijrochilik maktabi namunalari o’rin olganligi xalqimiz tomonidan e’tirof etilgan. Temuriylar davrida an’anaviy professional musiqa ijrochiligida muayyan mahalliy xislatlar namoyon bo’la boshladi. Shu alfozda 12 ta arab maqomi, 12 ta uyg’ur maqomi, 7 ta Eron dastgohi, 7 ta Ozarbayjon mug’omi, 6 ta o’zbek maqomi paydo bo’ldi. Bu turkumlar ham, o’z navbatida, mahalliy musiqiy she’va ta’sirida yangi mukammal turkumlar yaratilishiga turtki bo’ldi. Xususan, o’zbek zaminida Xorazm maqomlari, Farg’ona-Toshkent maqom yo’llari yuzaga keldi.

1404-1406-yillarda Samarqandda bo’lgan Ispaniya elchisi Gonzales de Klavixo o’z kundaliklarida Sohibqiron Amir Temur turli mamlakatlardan yuz mingga yaqin olimlar, hunarmandlar, me’morlar, san’atkorlar Samarqandga oldirib kelinganligini batafsil hikoya qiladi. 1 XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlariga kelib, xonandalik amaliyoti ham hofizlik bilan bog’liq atama musiqa san’atining ustozona shakli ijrochilari orasida ommalasha boshladi. Xorazm, Buxoro va Farg’ona vodiysida ashula ijrochilari faoliyati munosib o’rnini topdi. Ustoz darajasidagi har bir mohir xonanda-ashulachilar xalq orasida muxlislari tomonidan ―Hofiz deb yuritish ommalashdi. Ungacha mumtoz xonandalar ―Savtxon, ―Nasrxon yoki ―Nasrchi, ―Mug’anniy, ―Go’yanda nomlarida atalib kelinganligi sir emas. Shu davrdan boshlab O’zbekistonning har bir vohalarida o’ziga xos lokal xususiyatlarni o’zida mujassam etgan ijrochilik an’analari rasm bo’ldi. Bu an’analarning ijrochilari ―Hofiz deb yuritila boshlandi. Har bir vohada o’zining lokal ahamiyat kasb etuvchi hofizlari shakllandi. Albatta, bu jarayon mahalliy va shaxsiy ijrochilik uslublari negizida yuzaga kelgan. Bu jarayonga tahliliy nazar bilan yondashadigan bo’lsak, quyidagi manzaralar guvohi bo’lamiz. Xorazm vohasi kabi Samarqand, Buxoro va Farg’ona vodiysi hofizlik an’analarida ijrochilik maktablari mavjud. Ijro maktablari, avvalo, hududiy ahamiyat kasb etsa, xonandalik amaliyotining rivoji jarayonida shaxsiy ijro uslublarining yuzaga kelganligi ham ko’p kuzatilgan. Har bir maktab o’z namoyandalari va ularning ustozligiga dalolat beruvchi ijro uslubiga ega. ―Shashmaqom an’anasi Xorazm maqomlari, Farg’ona-Toshkent maqom yo’llarining yuzaga kelishida asos bo’lganligi sir emas. Aynan ushbu yo’nalishning samara topishi esa hofizlik an’analarida ―Shashmaqom ijrochiligi mavjud ekanligidan dalolatdir. Xonandalikda ovozning tusi, jarangdorligi, kuchi, ko’lami, shiradorligi, uni ishlatish imkonlari va boshqa sifatlari tabiatan xilma-xil bo’lishi hisobga olinishi 1 Рюи Гонзалес де Клавихо.Жизнь и деяния великого Темирлана:дневник путешествия по двору Темура в Самарканде.1403-1406.стр.136.

shart. 2 Burungi davr ayrim savodxon musiqachilar tomonidan ovozlarni ta’riflash, bir-biridan farqlash, kasbiy jihatdan baholash uchun qator maxsus atama va iboralardan foydalanilgan. Demak, talaygina aniq tushunchalar og’zaki bo’lsa-da, muttasil ilmiy-amaliy muomalada bo’lgan. An’anaviy xonandalik maktabida ustoz xonandalar ovozlari quyidagi nomlarda yuritilgan: ―Nor ovoz ―Tik ovoz (yoki ―jarangdor ovoz) ―Jarangdor ko’krak ovoz ―Quyuq tik ovozi (yoki «jarangdor ovoz») ―Bo’zak ovozi (yoki ―moda ovoz) ―Pang ovoz ―Ishkami ovoz Bularning ayrimlariga qisqacha tavsif berib o’tamiz. Nor ovoz ―Nor ovoz (ma’nosi «tuya ovoz») tovushlar ko’lamining kengligi, salobatli kuchga egaligi bilan ta’riflanadi. Bunday toifadagi ovozning past-u baland oralig’i katta bo’lishiga qaramay, ayni paytda, ovoz sifati yumshoq, mayin hamda egiluvchandir. Odatda bunday ovoz sohibining tepa pardalari o’ta baland darajada bo’lmaydi. Tasavvur etishga qulay bo’lishi uchun amaldagi nota yozuvi yordamida belgilanadigan bo’lsa, bunda uning kenglik ko’lami, ya’ni diapazoni birinchi oktava ―do tovushidan qariyb uchinchi oktavadagi «do» tovushigacha yetadi. Undan yuqoriroq tovushlarni ―nor ovozli xonanda olishi qiyin. Yorqin ―nor ovoz sohiblaridan, misol tariqasida, avval tilga olingan Umrzoq Polvon Saidali qatorida mashhur o’zbek hofizlaridan Ortiqxo’ja Imomxo’jayev, Abdulla Taroq Fayzullayev, Jumavoy Polvon, Saidxon Turam, (Andijon) O’zbekiston xalq xofizi Ro’zmat Jumaniyozov, Bekjon Otajonov (Xorazm) kabilarni eslab o’tishimiz mumkin. ―Nor ovoz og’iz bo’shlig’ida, ya’ni tanglay 2 H .Isroilova – Qosimova.An‘anaviy hofizlik san‘ati (Yakkaxon qo‘shiqchilik) San‘at, madaniyat kollejlari va akademik litseylar uchun o‘quv qo‘llanma.‖Voris-nashriyot‖ T- 2007-yil.

tomondan ―urib chiqarilishi bilan ham yoqimlidir. Bu sifat ovozda xalq va bastakorlik ashulalari, yallalar, katta ashulalar, shuningdek, maqom ashula yo’llari chiroyli va ta’sirchan ijro etiladi. Katta ashula aytilishida esa, odat bo’yicha, ya’ni ikki yoki uch ishtirokchi hamnafasligida ijro etilgan taqdirda, aynan «nor ovoz»li xonanda ashulani boshlab beradi, so’ngra qolganlar navbatma-navbat keyingi bayonlarda qo’shilishib, so’ngra birga tushirishadi. Tik ovoz yoki jarangdor ovoz ―Tik ovoz, yoki ―Jarangdor ovoz ko’proq Farg’ona vodiysi Toshkent mahalliy uslubiga xos bo’lib, u har xil ashulalarni, ayniqsa, katta ashulalarni ijro etishda alohida o’rin egallaydi. Chunki ilgarigi vaqtlarda tom ma’noda tik ovozi bo’lmagan ashulachilar, umuman, ashulachi hisoblanmas edi. Ma’lumki, ayrim musiqachilar dutor yoki tanbur jo’rligida ham ashulalar ijro etardilar. Ular ham sozanda, ham xonanda bo’lib, tik ovozlari bilan avjda uchinchi oktava re-mi tovushlarini bemalol olardilar. Bunga misol bo’la oladigan zabardast hofizlardan Berkinboy Fayziyev, Komiljon Qurbonov (Eski Haqqulobod), Turg’un novcha, Mulla Kenja Holiqov, Mirza Olim (To’rtko’l qishlog’i), Abduraim qori (Xonobod), Musajon aka (Shahrixon), Foziljon va Ikromiddin, Mamadbuva Sattorov (Marg’ilon) qo’qonlik Mamadali qori, Meliqo’zi, Otamirza aka, Abdusharif Vafoev,(Xorazm) O’tanboy Sarimsoqovlar kabilardir. O’zbekiston xalq hofizlari Odiljon Yusupov, Eson Lutfullayevlar ham ana shular safidagi ashulachilardir. Bular ham maqom yo’llari, ham katta ashulalarni me’yoriga yetkazib aytib kelgan xonandalardan. Odatga ko’ra tik ovoz sohiblari ashulani boshlamaydilar. Katta ashuladami, soz jo’rligida aytiladigan misoldami - hamma vaqt ular ashulani maromiga yetkazib ijro etishgan. Ma’lumki, hozirda ham ana shunday ko’rkam an’analar davom ettirilmoqda.

Jarangdor ko’krak ovoz Bunday ovozlar o’zbek xonandalari orasida ko’plab uchraydi. Ko’krak ovoz past pardalarda ham, yuqori pardalarda ham o’zining jarangdor sifatlarini yo’qotmaydi. Uning tabiati shundan iboratki, jarangdorligi va tiniqligi tufayli hatto jo’rovozlikda ham ajralib eshitilaveradi. Avj pardalari yuqori, jumladan uchinchi oktava do tovushiga qadar yetadi. Shuningdek quyi pardalarda ham bunday ovoz aniq va ravon eshitiladi. Taraladigan tovushlarda ko’proq o’ynoqi bezaklarga boy pardalar ko’pligini kuzatish mumkin. Misol qilib Ma’murjon Uzoqov, Akbar Haydarov, Rasulqori Mamadaliyev, Komiljon Hamroqulov, Komiljon Otaniyozov, Otajon Xudoyshukurov, Zokirjon To’rayev, Nazarali Dadajonov kabi ashulachilarni ko’rsatish mumkin. Quyuq tik ovoz ―Quyuq tik ovozlar ko’proq katta ashulachilarga xos bo’lib, ular ashulaning eng yuqori pardalarini zabt eta oladilar. Aslida, bunday ovoz jarangsizroq eshitiladi. U ashulaning eng pastki tuzilmalarida aniq eshitilmay tursa-da, o’rta pardalardan boshlab yaqqol ajralgan holda yangraydi. To’g’risini aytganda, pastki pardalar kamroq bo’ladi. Ashula rivoji hisobiga ularning avj pardalari juda baland bo’lib, toki uchinchi oktavaning mi, fa, hatto fa diyez pardalarigacha yetib boradi. Bunday ovoz sohiblaridan atoqli hofiz va bastakor Jo’raxon Sultonov, toshhovuzlik Matkarim hofiz, shuningdek, Abbosqori, Haydarali Hikmatov (Qo’qon), Xudoyberdi Qori (Norin), Nabijon Saidnazarov (Chinobod), Muyiddinhoji Alixo’jayev, Mannonqori (Andijon), Mamatxo’ja Eshon, Nazir Polvon (Andijon, Baliqchi) va boshqa ashulachilar yorqin misol bo’la oladi.

Hasta ishqami ovoz Hasta ishqami ovoz egalari ham xonandalar orasida ko’p uchrab turadi. Bunday ovoz yordamida uncha yuqori pardalarni zabt etib bo’lmasa-da, u o’zining ta’sirchanligi bilan tavsiflanadi. Uning eshitilishi go’yo o’zidan shikoyat qilayotgandek, hol-ahvolidan samimiy dil izhoridek tuyulib, kishiga o’zgacha ta’sir qiladi va huzur bag’ishlaydi. Ammo shuni ta’kidlash joizki, xasta ishqami ovozning pastki qismlarida ham yuqori pardalarda ham jarangdorligi nisbatan kamroq bo’ladi. Bu toifadagi ovozlar bilan ko’proq dardli, alamli, mungli ashulalar ijro etilsa, nihoyatda ta’sirchan chiqadi. Ishqami ovoz egalariga G’ulomjon Hojiqulov, Yunusqori Yusupov, Umar Otayev, Tolib To’rayev, Uraimjon Qori (Qo’qon), Sobir Qori Normatov (Andijon), Qosimjon Oxunov kabi taniqli xonandalarni aniq ko’rsatishimiz mumkin. Bo’zak yoki moda ovoz Bunday ovoz turi ham uchrab turishi, tabiiy. Unga milliy shiradorlik, jozibadorlik, jumladan, o’ynoqilik ham, yig’loqilik ham xos emas. Hozirda mazkur ovozlar, asosan, ko’p ovozli kompozitorlik asarlarini ijro etishga ko’r-ko’rona ergashgan yoki ustoz ko’rmay, o’ziga havaskorona yo’l tutgan ba’zi xonandalarda bo’lishi mumkin. Ovozni o’ynatish yoki yig’latish uni rivojlantirish, ayniqsa, tovushni siqib, yuqori pardalarga chiqarish malakasini egallashlari xonandaning eng zarur kasbiy ishlaridan biri sanaladi. Pang ovoz Aytishimiz shartki, ovozlar orasida o’zaro o’xshashlik ham uchraydi. Ba’zida o’xshatishga intilish katta ahamiyat kasb etadi. Har bir bo’lajak xonandaning harakatlari o’zi ma’qul ko’rgan u yoki bu hofizga taqlid qilishdan boshlashini inobatga olish kerak. Pang ovoz Xorazm vohasidagi xonandalar orasida ko’proq uchraydi. U ham kuchli, ham baquvvat nafasli sifatlarga ega. Mashhur hofizlardan Hojixon

Boltayev, unga ergashib kasbiy voyaga yetganlardan Abdusharif Vafoyev, Sharif Boltayev, Ro’zmat Jumaniyozov, Sharif Sultonov, O’rinboy Otajonov,Quvondiq Iskandarovlarning noyob ovozlarni ana shu toifaga kiritish mumkin. Boshqa ovozlar O’zbekistonda uchraydigan ovoz toifalaridan yana biri buxorolik va samarqandlik xonandalarga xosdir. Bunday ovoz-u nafas orqali kuylash uslubi o’zbeklarda bo’lmagani sababli uning maxsus atamasi ham yo’q. Bizningcha u ko’proq ayrim forsiyzabon xalqlarga xos bo’lib, keyinchalik uni Buxoro ashulachilik maktabi xonandalari o’zlariga moslashtirib olgan bo’lsalar kerak. Bunday aytish xususiyatlari ko’proq tojik millatiga mansub kishilarning ovozlariga biroz yaqindir. Buxoro hofizlari forsiy tilni o’rganib olishi bilan birga ularning ijro ko’nikmalarini, ovoz ishlatish uslublarini ham o’zlashtirishganga o’xshaydi. Chunki ular orasida yashab turishi sababli muayyan muhitdan kelib chiqib, shunday moyillik paydo bo’lgan, mahalliy aholi urf-odatlariga bo’ysungan deyishimiz mumkin. Mazkur darslikda biz xalq qo’shiqchiligi emas, an’anaviy xonandalik maktabining shakllari Mumtoz ashula, Katta ashula, jumladan Xorazm maqomlari, dutor maqomlari haqida to’xtalib o’tamiz. 1. Mumtoz ashula An’anaviy xonandalik ijro maktabida mumtoz ashula janrining o’rni beqiyosdir. Mumtoz ashulachilik – lirik xarakteridagi rivojlangan kuy va shakliga ega bo’lgan yirik aytim-ashula yo’li. Ashula mumtoz musiqaning yetakchi janrlaridan bo’lib, o’zining kuy rivoji, vazmin lirik yoki og’ir xarakteri, hayajonli va dardli mazmuni, diapazon kengligi, usul-ritmining sezilarli darajada murakkabligi va ijro uslubi mukammalligi bilan ajralib turadi. Sharq mumtoz (Lutfiy, Fuzuliy, Alisher Navoiy, Jomiy, Haziniy, Mashrab, Muqimiy, Furqat, Munis, Ogahiy va boshqalar) va o’zbek (Chustiy, Sobir Abdulla, Po’lat

Mo’min, Erkin Vohidov, Kamtar, Erkin Samandar, Omon Matjon, Oshiq Erkin, Normurod Narzullayev,Matnazar Abdulhakim va boshqalar) shoirlarning aruz vaznida yozilgan g’azal, ruboiy, muxammaslar ashula janrida keng qo’llanib kelgan. Falsafiy ma’noga ega bo’lgan, shuningdek, alam, ayriliq va hasratni ifodalovchi ishqiy-lirik hamda ayrim nasihatgo’y mazmun ko’proq ashula mavzusiga xosdir. Ashulada so’z va kuy uzviy bog’liq bo’lib, bu holat asarning butun mazmun mohiyatini tashkil etadi. Chunki undagi umumiy mantiqiy bog’liqlik, vazn, qofiya, ohang, musiqiylik tinglovchida zavq-shavq uyg’otadi, hayajonli kayfiyat paydo qiladi. 3 Ashula janr sifatida folklor va mumtoz musiqa ijodiyoti keng tarqalgan, ammo she’r matnlari (folklor namunalarida xalq so’zlari), kuy rivoji va ijro uslublari bilan ajralib turadi, masalan, ―Dog’man, ―Aylab keling, Do’stlar, "Tanovar" – folklor yo’nalishida, "Qora soch", "Sumbula", "Endi sendek" mumtoz ashula namunalari "Adolat tanovari", "Yovvoiy tanovar" va boshqalar (bular bir ohang asosida shakllangan). 3 ich.uz/uz/ich-of-uzbekistan/.../332-mumtoz-ashula-yalla

Mumtoz ashulalar musiqiy matnning rivojlanishi hamda kuy tuzilmalarining nisbatan davomliroqligi, kengroq diapazonligi, baland avji mavjudligi bilan xalq ashulalaridan sezilarli darajada farqlanadi. Ularning rivojlanish jarayoni daromaddan boshlanib tobora avjlangan holda rivojlanadi. Shu tufayli ashula shaklidagi asar mumtoz va bastakorlik ijodiyotlarida keng o’rin olgan, uning lokal variantlari mavjud. Jumladan, Buxoroda xalq ashula va Muxammas, Xorazmda suvora va naqsh, Farg’ona vodiysida ashula yo’llari, katta ashula, yovvoiy ashula deb yuritiladi. Diniy va pand-nasihat mavzuidagi (Mashrab, Ahmad Yassaviy, Ogahiy, Feruz, Haziniy, Furqat, Huvaydo, Maxtumquli) mumtoz ashula yo’llari – munojot, na’t, qalandar, xonaqoyi, hamd, manzuma deb yuritiladi. Bunday ashulalar shaklan va mazmunan yanada murakkabroq va mukammalroq bo’lib, mumtoz musiqamizning salmoqli qismini tashkil etadi. O’zbek bastakorlari ham mumtoz ashula janri asosida asarlar yaratganlar. Bu ashulalar yakkanavoz ijrosida, cholg’u ansambli jo’rligida aytilib kelingan. "Tanovar", "Munojot", "Girya", "Adashkanman", ―Qora dali, ―Suvorayi Komil, ―Savti Suvora, "Yolg’iz", "Qomating", "Qurd", "Ol xabar" kabi mumtoz yo’lidagi ashulalar, "Kuygay" (Y.Rajabiy), "Sensan sevarim" (O.Hotamov), "Naylayin" (J.Sultonov), "Ey chehrasi tobonim" (F.Sodiqov), "Diyorimsan" (K.Jabborov), "Bir ishva bilan" (M.Murtazoyev), "Guluzorim" va "Qurbon o’lam" (A.Abdurasulov), "Qachon bo’lgay" (M.Mirzayev) va boshqa bastakorlarning ashulalari xonandalar repertuaridan mustahkam o’rin olgan. O’zbek mumtoz ashulachiligi yo’llari o’zining an’anaviyligi, buyukligi, ta’sirchanligi, professionalligi, mukammaligi, ko’plab badiiy vositalarga boyligi bilan o’ziga xos musiqa-ijrochilik san’ati turiga aylangan. Katta badiiy-estetik imkoniyatlarga ega bo’lgan mumtoz ashula yo’llari milliy ruh, milliy qiyofani shakllantirish, milliy qadriyatlarni saqlash, boyitish va keyingi avlodga yetkazib berishning samarali vositasi sifatida namoyon bo’ladi. 4 4 http://ich.uz/uz/ich-of-uzbekistan/national-list/domain-2/328-mumtoz-ashula-cycles

Xalq ashula yo’llariga qaraganda mumtoz ashula yo’llari yetuk xonandalar tomonidan cholg’u (tanbur, dutor, tor) jo’rnavozligida talqin etiladi. Mumtoz ashula yo’llari janrlar tarkibiga mumtoz ashula, mumtoz yalla, katta ashula (Farg’ona vodiysi), muxammas va xalq ashula (Buxoro), suvora va feruz turkumlari (Xorazm) va diniy mavzuyidagi munojot, na’t, hamd, manzuma, yakkaxonlik, xonaqohiy qalandarlar kiradi. 2. Katta ashula Patnusaki ( patnis ) ashula Farg ’ ona vodiysiga xos bo ’ lgan o ’ zbek an ’ anaviy ashula yo ’ li . Odatda, 2,4,5 hamnafas ashulachi (hofiz) tomonidan cholg’u jo’rligisiz (qo’llariga patnis, likobcha ushlagan holda) aytiladi. 5 Ko’pincha, yuqori pardalarda va keng nafasda ijro etilib, o’ziga xos murakkab ijro uslubi bilan ajralib turadi. Katta ashula qadimiy marosim va mehnat qo’shiqlari, marsiya, navha, ayolg’u qo’shiqlari hamda aruz vaznidagi g’azallarning qadimiy o’qilish uslublari zaminida vujudga kelgan. Katta ashula, odatda, katta yig’in, sayil va to’y-tomoshalarda aytilgan. Uning o’tmishdagi namunalarida lirik va nasihatomiz g’azallar bilan bir qatorda diniy, tasavvuf yo’nalishidagi she’rlar ham kuylangan. Navoiy, Lutfiy, Mashrab, Xaziniy, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Miskin va boshqalarning g’azallari Katta ashula janridan alohida o’rin olgan. Xalq orasida "Do’stlar" (Navoiy), "Ko’p erdi", "Yolg’iz", "Adashganman" (Muqimiy), "Oh kim, rahm aylamas" (Furqat), "Bir kelsun", "Ey dilbari jononim" (Miskin) kabi Katta ashulalar keng tarqalgan. Habibiy, Chustiy, Kamtar, 5 ich.uz/uz/ich-of-uzbekistan/elements .

Charxiy, Sobir Abdulla, Akmal Po’lat, Vosit Sa’dulla, Nasimiy, Erkin Vohidov, O’tkir Rashid va boshqalarning she’rlari ham Katta ashulada sevib ijro etiladi. Katta ashula ijrochiligida badiha uslubidan keng foydalaniladi. Bu esa undagi nutqdosh va ohangdor tuzilmalar bir biriga mukammal va uzviy bog’lanishini ta’minlaydi, ashulani rang-barang musiqa bezaklari bilan boyitadi, turli avjlar qo’llanishiga olib keladi. Katta ashula ijrochisi an’anaviy "ustoz-shogird" maktabini o’tgan, she’riyat qonunlari va ijrochilik an’analariga tayangan, keng diapazonli, baland ovozga va mahoratga ega bo’lishi lozim. Hofizlar, odatda, she’r bandidagi boshlang’ich misralarning har birini galma-gal, so’nggi misralarni jo’r bo’lib ijro etadilar. XX asrning 2-yarmida Katta ashulaning yangi ashula-cholg’u yo’llari, yakkaxon hofizga mo’ljallangan turlari yuzaga keldi. Mazkur namunalarda cholg’u ansambli hamnafas hofiz vazifasini bajargan, ijroda erkin uslub saqlanib qolgan. Katta ashulaning bu uslubi Jo’raxon Sultonov tomonidan yaratilgan ("Ey dilbari jononim", "Ohkim", "Topmadim", "Guluzorim qani", "Mehnat ahli", "O’zbekiston" va boshqalar). Ayrim maqom sho’balari ("Bayot", "Chorgoh", "Ushshoq") ham Katta ashula ("Yovvoyi maqom") uslubida aytilgan (masalan, "Yovvoyi Ushshoq", "Patnusaki Chorgoh", "Likobi Bayot" va boshqalar). Mohir sozandalar Katta ashulaning cholg’u (nay, surnay, g’ijjak) yo’llarini yaratdilar. Rivojlanish mobaynida Katta ashula ijrochilik (Qo’qon, Marg’ilon, Toshkent, Namangan, Andijon) maktablari shakllangan. Erkaqori Karimov, Sherqo’zi Boyqo’ziyev, Haydarali Hikmatov, Meliqo’zi Yusupov, O’tamboy Sarimsoqov, Turdiali Ergashev, Otamirza Abdurahmonov (Qo’qon), Mamatbuva Sattorov, Jo’raxon Sultonov, Ma’murjon Uzoqov, Boltaboy Rajabov, Ibrohim Isoqov, Musajon Orifjonov (Marg’ilon), Orif Alimahsumov, Ortiqxo’ja Imomxo’jayev, Akbar Haydarov, Eshmat Haydarov, Ochilxon Otaxonov (Toshkent), Fattohxon Mamadaliyev, Odiljon Yusupov, Jo’raxon Yusupov (Andijon), Hamroqulqori To’raqulov (Beshariq), Rasulqori Mamadaliyev (Buvayda), Solijon Hoshimov (Quvasoy) va boshqalar Katta ashula ijrochiligida shuhrat qozongan. Halima Nosirova, Munojot Yo’lchiyeva, Ismoil va Isroil Vahobovlar, Mahmud Tojiboyev,

Mahmud Yo’ldoshevlar ham Katta ashulani mahorat bilan ijro etmoqdalar. 1984- yildan O’zbekistonda Katta ashulachilarning ko’rik-tanlovlari (Marg’ilon-1984; Toshkent-1987; Qo’qon - 1991; Shahrisabz- 1994) o’tkazilgan. Katta ashula ijrochilik yo’llari an’anaviy mahorat maktablari (Baliqchi, Buvayda) va musiqa o’quv yurtlari (Farg’ona san’at bilim yurti, O’zbekiston davlat konservatoriyasi) da o’zlashtirib kelinmoqda. 2001- yil Andijonda 1- respublika professional katta ashula ijrochilari tanlovi va ilmiy-amaliy (Toshkent, Andijon) konferensiyalari o’tkazildi. 3. Xorazm maqomlari Xorazm maqomlari turkumi XVIII XIX asr boshlarida Shashmaqom va Xorazm musiqiy an’analari negizida shakllanib, keng rivojlangan (amaliyotda ushbu turkum "Olti yarim maqom" yoki "Xorazm Shashmaqomi" deb nomlangan). Turkum tarkibi Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq va Panjgoh maqomlaridan iborat bo’lib, har bir maqom, o’z navbatida Shashmaqomga o’xshash ikki bo’limdan tashkil topgan: cholg’u bo’limi - chertim yo’li yoki Mansur; ashula bo’limi – aytim yo’li yoki Manzum deb ataladi. Xorazm maqomlari turkumi 200 yaqin cholg’u va ashula yo’llarini qamrab olgan. Xorazm maqomlari Shashmaqom kabi ustoz bastakorlar mahsulidir. Xorazmlik mashhur bastakorlar Niyozjon Xo’ja, Feruz, Komil Xorazmiy, Muhammadrasul Mirzo, Matyoqub Harrat va boshqalar maqomlarga yangi cholg’u qismlar bastalab, ularni shaklan va mazmunan boyitdilar. Kuy tuzilishi, lad asoslari saqlangan holda, Xorazmga xos musiqiy uslublarda ijro etib kelingan. Xorazm maqomlarining Chertim yo’li tarkibiga "Tanimaqom", "Tarje", "Gardun", "Muxammas", "Saqil" qismlaridan tashqari, "Peshrav" va "Ufar" qismlari kirgan. Aytim yo’li tarkibiga "Tanimaqom", "Talqin", "Nasr" va "Ufor" qismlari va faqatgina "Tanimaqomni" bog’lovchi "Taronalar" yetakchi xonanda tomonidan tanbur cholg’usi yoki cholg’u ansambli jo’rnavozligida ijro etilgan. Ularga turdosh bo’lgan Xorazmga xos "Suvora", "Naqsh", "Faryod", "Muqaddima" kabi ashula yo’llari ham aytib kelingan (aytim yo’llarida mumtoz sharq shoirlari – Hofiz,

Jomiy, Navoiy, Fuzuliy, Munis, Ogahiy, Komil Xorazmiy, Feruz, Avaz O’tar, Atoiy va boshqalarning ishqiy-lirik, falsafiy, nasihatomuz she’rlaridan foydalanilgan). Xorazm maqomlari yuzasidan turlicha qarashlar, bahstalab fikrlar mavjud bo’lib, barchasiga ma’lum darajada yondashish, qaysi tomonning fikri haqiqatga yaqinroq ekanligini idrok etish zarur bo’ladi. Bu san’at muxlislarining fikriga bog’liq. 6 Birinchidan, Xorazm maqomlarining yaralishi va ijro uslublari haqidagi bahslarga quloq tutmoq zarur bo’ladi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, xorazmlik sozanda va bastakor Niyozjon Xo’ja XIX asr boshlarida Buxoroga borib «Shashmaqom»ni o’rganib, Xorazmda uni targ’ib qilgani, Xorazm maqomlari «Shashmaqom»ning o’zginasi ekanligi aytib o’tiladi. Ikkinchi bir manbada Xorazm maqomlarining ayrim qismlaridagi parchalar tuzilish jihatidan va xarakter jihatidan bir-biridan farq qilinishi aytiladi. Qanday bo’lmasin, Xorazm maqomlari Muhammad Rahimxon Soniy Feruz davrida mashhur shoir va musiqashunos Komil Xorazmiy va o’g’li Muhammad Rasul Mirzo hamda shogirdlari tomonidan Xorazm olti yarim maqomi «Tanbur chizig’i»ga notalashtirilganligi haqida aniq ma’lumotlar mavjud. Xonning o’zi ham yetuk shoir, sozanda, bastakor, hofiz bo’lganligi, qadimiy maqom kuylari asosida «Navo», «Segoh», «Dugoh»larga bog’lab kuylar yaratgani, u yaratgan Feruz I, II, III ijrolari xalq ichida mashhur bo’lib ketganligi aytib o’tiladi. Hatto Xorazm maqomlarini xalqning daxlsiz mulki deb e’lon qilib, maqomlarni kamsitgan yoki buzib ijro etganlarni qattiq jazolash haqida farmoni oliy chiqarganligi aniq manbalar asosida ko’rsatiladi. So’nggi xonlar davrida (XIX asr) Xivada ijro etib kelingan maqomlar ham 1934- yilda O’zbekiston San’atshunoslik ilmiy tadqiqot instituti ekspeditsiyasi yozib olgan maqomlar aslida Buxoro maqomlaridir. Bu maqomlarni bundan taxminan 130 yil burun Niyozxo’ja degan sozanda, mashshoq Buxorodan Xivaga olib kelgan». 6 http://xorazmiy.uz/uz/pages/view/244

Bu haqda qanday fikrlar aytilmasin, baribir, Xorazm maqomlari ijrosida alohida uslub va shakllarga ega bo’lgan, usul va ritmi jihatidan «Shashmaqom»dan farq qiladigan alohida ijro maktabini kuzatamiz. O’z davrida Xorazm ijrochilik maktabining buyuk namoyandalari yetishib chiqdilar. Muhammad Yoqub devon, Bobo bulomon, Komil Xorazmiy, Muhammad Yusuf Bayoniy, Qurji ota, Polli do’zchi, Muhammad Rasul Mirzo, Xudoybergan Muhrkan, Muhammad Yusuf Devon-Chokar, Matpano Xudoyberganov, Madrahim Sheroziy, Hojixon Boltayev, Komiljon Otaniyozov, Ro’zmat Jumaniyozov singari ulug’ san’atkorlar shular jumlasidandir. Xorazm maqomlarini Matpano ota, Madrahim Sheroziy, Hojixon Boltayev, Komiljon Otaniyozov va boshqa ustozlardan o’rganib notaga olgan, uni avval bir jild, keyin 1980yilda uch jildlik etib chop qildirgan, yana bir ulkan bastakor Matniyoz Yusupovdir (1925 1992). Xorazm maqomlari quyidagi tartibda keladi: Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq, Panjgoh.(yarim-cholg’u qismi) Xorazm maqomlarining bevosita tuzilishi va ijroviy xususiyatlariga kelsak, avval Shashmaqom yo’llarining aytim bo’limidagi sho’balar saqlab qolingan. Lekin keyinchalik Xorazm ijrochilik maktabining tez rivojlanishi natijasida ashula yo’llarida juda ko’p o’zgaruvchanlikni kuzatamiz. Ba’zi sho’balarning nomlanishida ham ijro xususiyatlarida ham o’zgaruvchanlik mavjud. Masalan, tarona qismlari «Rost» maqomida, «Suvora», «Naqsh», «Faryod»; «Buzruk»da esa «Sayri gulshan», «Navo»da - «Suvora», «Faryod», «Naqsh»; «Dugoh»da - «Suvora»; «Segoh»da - «Naqsh» va «Muqaddima» deb nomlanadi. Aytim bo’limlarining bosh sho’basi bo’lgan Sarahborlar Xorazmda maqomlar nomi bilan - Maqomi Rost, Maqomi Buzruk, Maqomi Navo, Maqomi Segoh, Maqomi Dugoh deb nomlanadi. Shunday holat chertim bo’limlarida ham kuzatiladi. Xorazm maqomlaridagi aytim va chertim bo’limlarining boshlanish qismidagi bir xillik bunga sababdir. Xorazm maqomlarida Sarahborlarning ba’zi taronalari terma holda, avj qo’shilib, yirik shakldagi ashulaga aylantirilgan. «Sarahbori

Rost»da uchta tarona mavjud bo’lib, «Tarona», «Suvora», «Naqsh» deb nomlanadi. Sarahborlar taronalari bilan aytilganidan so’ng, talqin sho’balariga o’tiladi. Ular Talqini Rost, Talqini Buzruk, Talqini Navo, Talqini Segoh deb nomlanadi. Xorazm maqomlarida o’n beshta nasr yo’llari mavjud bo’lib, «Xorazm maqomlari» kitobida sakkizta nasr sho’balari beriladi. Ular «Rost» maqomida «Navro’zi sabo», «Buzruk»da Nasrulloyi, Navoda - Faryod va Orazi Navo, Dugohda Chorgoh va Bayot, Segohda - Sabo, Navro’zi Xoro, Nasri Ajam deb nomlanadi. 4.Suvora yo’llari Suvora (forscha "suvoriy" – otliq) – Xorazm mumtoz xonandalik maktabida keng tarqalgan yirik ashula yo’li, Xorazm maqomlari tarkibidagi turkum - ashula yo’llari. Suvora o’tmishda tasavvuf oqimining musiqa san’atidagi ko’rinishidir. Suvoralar, qadimda diniy so’zlar bilan aytilib, ijrochilarni "go’yanda" (aytimchi) deganlar. 7 Suvora so’zi "suvoriy" so’zidan chiqqanligi bejis emas, chunki ustozlarning aytishicha suvoralarning ritm, doira usullari otning oyoq tovushi holatidan olingan deyishadi. Shuning uchun ham musiqa ijodiyotida ot bilan bog’liq asarlar juda ko’p uchraydi. Hozirgi kunda Suvora ashula yo’li, cholg’u yo’li va maqomlar tarkibidagi cholg’u va ashula yo’llari hamdir. Suvoralarning bizgacha beshta asosiy yo’li va yigirmaga yaqin Savti suvora va Ufori suvoralari yetib kelgan. Suvoraning ashula yo’li oddiy 2/4 o’lchovidagi doira usulida mumtoz shoirlarning she’rlari asosida ijro etiladi. Eng qadimiy Ona suvora (Katta suvora yoki Toj suvora ham deyiladi), Ogahiy va Mashrab so’zlari bilan aytiladi. Ijro uslubi yakkanavoz cholg’u (tanbur, dutor yoki tor) jo’rnavozligida. Suvora ashula yo’llari orasida Chapandozi suvora, Yak parda suvora, Kajhang suvora, Qo’sh (Xush) parda suvora, Besh parda suvora kabi asarlar keng tarqalgan. Savti Suvoralar I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, 7 http://ich.uz/uz/ich-of-uzbekistan/national-list/domain-2/330-suvora

XI, XII, XIII, XIV, XV va hokazolar, keyin Ufori savti suvora va Gul ufor savti suvoralar ham ijrochilik amaliyoti bo’lgan. Suvoralar Xorazm maqomlari turkumining mashhur bo’lgan ashula yo’llari. Maqomlarda asosiy sho’balardan keyin o’rin olgan. Usullari murakkab 13/4 o’lchovida. Shuningdek oddiyroq 6/8, 3/4, 3/8 o’lchovidagi suvora ashula yo’llari ham mavjud. Yirik suvora ashula turkumlari tarkibida asosiy suvoralardan tashqari ikkitadan Savt va Uforlar ijro etiladi. Cholg’u yo’llari o’ziga xos kuylari va usullari bilan ajralib turadi, jumladan, Suvora I III. Ijrochilik amaliyotida mashhur xonandalar tomonidan yaratilgan Suvoralar mavjud – Suvorai Komil (Komiljon Otaniyozov ijodi), Qorchmoniy suvora (Hojixon Boltayev), Indamas suvora (Quvondiq Iskandarov), Go’jayi suvora (Ozod Ibrohimov). Suvora ijrochilari orasida Hojixon Boltayev, Komiljon Otaniyozov, Otajon Xudoyshukurov, Madraxim (Sheroziy) Yoqubov, Quvondiq Iskandarov, Matnazar Xudoynazarov va boshqalar, jumladan, Hojixon Boltayev repertuarida 500 ortiq Suvora maqom ashula yo’llari, ashula turkumlari, ashula yo’llari o’rin olgan. Suvora ashula yo’llari asosida Xorazmda xonandalarning ijodiy musobaqalari- "Diyralishma" o’tkaziladi (bir kuy asosida turli mavzuidagi she’rlar ijro etilishi lozim). Xorazm maqomlari asosida paydo bo’lgan suvora yo’llarida deyarli olti yarim maqomning har birining ladlari uchraydi. ―Xorazm maqomlari turkumi Xorazm an’anaviy musiqasining eng yirik namunasidir, XIX asrda shakllanib, keng rivojlangan. ―Xorazm maqomlari turkumi Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq va panjgoh maqomlaridan iborat bo’lib, har bir maqom o’z navbatida, ―Shashmaqomga o’xshash ikki bo’limdan iborat: 8 8 http://dilnoma.uz/?p=538

1.Cholg’u bo’limi , Chertim yo’li yoki mansur. 2. Ashula bo’limi –Aytim yo’li yoki manzum deb ataladi. Xorazm maqomlari ―Shashmaqom kabi ustoz bastakorlar mahsulidir. Xorazmlik mashhur bastakorlar Niyozjon Xo’ja, Feruz, Komil, Muhammadrasul Mirzo, Matyoqub Xarratov va boshqalar maqomlarga yangi cholg’u qismlar bastalab, ularni shaklan va mazmunan boyitdilar. Kuy tuzulishi, lad asoslari saqlangan holda maqomlar Xorazmga xos musiqiy uslublarda Xorazm maqomlarida ba’zan ashula yo’llarining doira usullari, kuy yo’llari ixchamlashtirilib olingan va biroz usul sur’ati tezlashtirilgan yoki soddalashtirilgan. Xorazm maqomlaridagi kuy yoki ashula yo’llarida namudlar eng katta o’zgarishlarga uchragan, ―ularning o’rniga bastakorlar ijod etgan yangi avjlar ham kiritiladi. Xorazm maqomlarining chertim yo’li tarkibiga Tani maqom (tasnif vazifasini bajaruvchi), Tarje, gardun, Muxammas, Saqil qismlaridan tashqari Peshrav va Ufor qismlari kirgan. Xorazmga xos bo’lgan cholg’u asarlar- Sayri gulshan, Zarbul futh Fohitiy zarb (Potixa zarb), Xafif ham ayrim maqomlar tarkibiga kirgan. Asar shakllari xona va bozgoh asosida tuzilgan. Doira usullari sodda va yengil, ijro jarayonida o’zgarishlar kiritishi mumkin. Xorazm maqomlarining aytim-ashula yo’llari tarkibida sho’balar qatori-tanimaqom (Saraxbor vazifasini bajaruvchi), Talqin, Nasr, Ufor, taronalar ham mavjud (faqatgina Tani maqomdan keyin ijro etiladi). Ammo ularga turdosh bo’lgan Xorazmga xos Suvora, Naqsh, Faryod, Muqaddima kabi ashula yo’llari aytilib kelingan. 9 Xorazm ―Rost maqomi tarkibi quyidagicha: Chertim yo’li : Tanimaqom Rost, Tarje’, Peshravi Gardun, Muxammas I-II, Ushshoq Muxammasi, Saqili vazmin, Ufor Aytim yo’li: Tanimaqom Rost, Tarona, Suvora, Naqsh, Talqin, Faryod, Sabo, Ufor. ―Xorazm maqomlari turkumi o’ziga xos mahalliy maqom uslubi sifatida gavdalanadi. U ham Buxoro maqomlari maqomlari singari mazmunan va usluban, shaklan va ijrochilik madaniyati jihatidan mustaqil ahamiyatga molikdir. Ushbu 9 Манба : http://www.maqom.uz/maqom-yunalishlari/

maqom turkumi voha ijrochilik an’analari bo’yicha yakkanavozlik tarzida erkin va badihago’ylik ravishda aytilib, Xorazm hududida mashhur bo’lgan mumtoz shoirlar – Ogahiy, Munis, Komil Xorazmiy, Avaz O’tar, Otoiy va boshqalarning she’rlaridan keng foydalanib kelingan. Xorazm maqomlarining ashula (aytim) bo’limlari tarkibidagi sho’balar ―shashmaqom yo’llarining ko’p jihatlarini, asosan saqlab qolgan. Lekin so’nggi yillarda Xorazm ashula ijrochiligidagi o’ziga xos xususiyatlarga bog’liq holda, ba’zi ashula yo’llari tanib bo’lmaydigan darajada o’zgarib ketgan. Xorazm maqomlarining aytim yo’llari Xorazm vohasida ―Xorazm maqomlari turkumidan tashqari, ―Feruz ashulacholg’u maqom turkumi, dutor maqom turkumlari ham keng tarqalgan. Xorazmda maqomchilik san’atini targ’ib etishda Muhammad Rahimxon Soniy, Komil Devoniy, Xudoybergan Muhrkan, Matyoqub Pozachi (Xarrat), Matpano Hudoyberganov, Madraxim Sheroziy, Hojixon va Nurmuhammad Boltayevlar, Komiljon Otaniyozov, Ro’zmat Jumaniyozv, Ikrom Ibrohimovlarning xizmatlari juda katta va ahamiyatlidir. Xorazm maqomlarining birin-ketin joylashishi va tarkibiy qismida farqlar mavjud bo’lib, bunga e’tiborni qaratish zarur bo’ladi. Muhammad Yusuf Bayoniyning «Tanbur chizig’i»da maqomlar quyidagi tartibda joylashgan: Dugoh, Rost, Navo, Iroq, Segoh, Buzruk va o’z-o’zidan ko’rinadiki, «Shashmaqom»da joylashgan, ya’ni Buzruk, Rost, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq tartibida kelmaydi. Ilyos Akbarov tahriri ostida chop etilgan «Xorazm maqomlari»da esa Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq tartibida kel adi. Matniyoz Yusupovning 1980 yillardagi chop etilgan 5 jildlik «Xorazm maqomlari»da ham Rost, Buzruk, Navo, Dugoh, Segoh, Iroq va Panjgoh qo’shilgan tartibda keladi. 10 Rost maqomi 10 S.Mannopov.O‘zbek xalq musiqa madaniyati.(O‘quv qo‘llanma).T.‖Yangi asr avlodi‖2004-yil.41-bet.

Xorazm «Tanbur chizig’i» qo’lyozmasi Xorazm musiqa tarixiga doir «ocherklar» kitobida berilgan ma’lumot. Matyoqub Xarrat ijrosida 1934-yilda yozilgan nusxasi Matniyoz Yusupov yozib olgan 1958- yildagi nashri Matniyoz Yusupov yozib olgan 1980- yillar nashri Chertim yo’li Maqomi Rost Maqomi Rost Maqomi Rost Maqomi Rost Tani maqom Tarjeh Tarjeh Tarjeh Tarjeh Tarjeh Peshravi Gardun Peshravi Gardun Peshravi Gardun Peshravi Gardun Peshravi Gardun - Murabbayi Komil Murabbayi Komil - Murabbayi Komil Muxammas Muxammasi Jadid Muxammas Muxammas Muxammas - - - - Peshrav I Muxammasi Panjgoh Muxammasi Jadid Feruz Muxammas i JadidFeruz Muxammas Muxammasi Firuz - - - - Peshrav II - - - - Peshrav III Muxammasi Ushshoq Muxammas - Muxammasi Ushshoq Muxammasi Ushshoq Panjgoh - - - Peshrav IV - Murabbayi Rost Murabbayi Rost Mirzo - Murabbayi Rost - Musabbayi Rost - - Musabbayi Rost Saqili Vazmin Saqili Mirzo Rost Saqili Rost Saqili Vazmin Saqili Mirzo Saqil Saqil Muhrkan Saqil Muhrkan - Saqil Muhrkan

- Ufor Ufor Rost Ufor Ufor I - - - - Ufor II - - - - Gulufor Birinchi aytim yo’llari Maqomi Rost Maqomi Rost - Maqomi Rost Tani maqom Tarona Tarona - Tarona Tarona I - - - - Tarona II - - - - Tarona III - - - - Tarona IV Suvora Suvora - Suvora Suvora Naqsh Naqsh - Naqsh Naqsh Talqin Talqin - Talqin Talqin - - - - Muqadima Nasri Ushshoq Nasri Ushshoq - Faryod Faryod Nasri Ushshoq Nasri Sabo Nasri Sabo - Sabo Sabo Ufor Ufor - Ufor Ufor 2. BUZRUK MAQOMI Chertim yo’li Tasnif Maqomi Maqomi Maqomi Tani maqom Buzruk Buzruk Buzruk Tarjeh Peshrav I Peshrav I Peshrav Peshrav I - Peshrav II Peshrav II - Peshrav II - Peshrav III Peshrav III - Peshrav III - - - - Peshrav IV - - - - Peshrav V Muxammas Muxammas Muxammas Muxammas Muxammas I - - - - Muxammas II - Sausuli Buzruk Sausuli Buzruk - Sausul Muxammas Muxammas Feruz - - Muxammas III - - - - -

Nasrulloi - - - Muxammas IV Saqili Islomiy Saqili Islomiy Saqili Islomixoniy Saqili Islomixoniy Saqili Islom Saqili Niyozjon- Xo’ja Saqili Niyozjon- Xo’ja Saqili Niyozjon- Xo’ja Saqili Niyoz-Xo’ja Saqili Niyoz-Xo’ja Saqili Sulton Saqili Sulton Saqili Sulton Saqili Sulton Saqili Sulton - - Ufori Buzruk Ufor Ufor - - - - Gulufor Birinchi aytim yo’llari Maqomi Buzruk Maqomi Buzruk - Maqomi Buzruk Tani maqom Tarona I Tarona I - Tarona I Tarona I Tarona II Tarona II - Tarona II Tarona II Tarona III Tarona III - Tarona III Tarona III Tarona IV Tarona IV - - Tarona IV Talqin Talqin - Talqin Talqin - - - - TaronaI - - - - Tarona II Nasrulloi Nasrulloi - Nasrulloi Nasrullo - - - - Talqin Nasri Ajam - - - Faryod Suvora Suvora - Suvora Suvora Naqsh Naqsh - - Naqsh Muqaddimai Muqaddimai - - Muqaddima Nasri Uzzol Nasri Uzzol Nasr - - - Nasri talqincha Nasri Uzzol Nasri Uzzol - - Nasri Orazibon Ufor Ufor - Ufor Ufor 3. NAVO MAQOMI Chertim yo’li

Maqomi navo Maqomi navo Maqomi navo Maqomi navo Tani maqom Peshrav Peshrav Peshrav I Peshrav I Peshrav I - - Peshrav II Peshrav II Peshrav II - - - Peshrav III Peshrav III - - - Peshrav IV Peshrav IV - Peshravi Zanjir Peshravi Zanjir Peshravi Zanjir Peshravi Zanjir - - - - Qari Navo Muxammas Muxammasi Navo Muxammas Katta Muxammas Katta Muxammas Muxammasi Bayot Muxammasi Bayot Muxammasi Bayot Muxammasi Bayot Muxammasi Bayot Saqil Saqil Saqili Navo Saqil Saqil - Nim Saqil Nim Saqil Nim Saqil Nim Saqil - Ufor Ufori Navo Ufor Ufor I - - - - Ufor II Birinchi aytim yo’li Maqomi Navo Maqomi Navo - Maqomi Navo Tani Maqom Tarona Tarona - Tarona Tarona I - - - - Tarona II - - - - Tarona III - - - - Tarona IV Suvora Suvora - Suvora Suvora Talqin Talqin - Talqin Talqin Xorazmcha Tarona Xorazmcha Tarona - - Tarona - - - Faryod Faryod Nasri Bayot Nasri Bayot - - Nasr Nasri Oraz Nasri Oraz - Oraz Oraz Muqaddimai Dugoh Muqaddimai Dugoh - - Muqaddima Husayniy Husayniy Nasri Dugoh Husayniy Dugoh Husayniy - - - Talqin Talqin - - Talqin

Mustahzod Mustahzod Mustahzod Naqsh Naqsh - Naqsh Naqsh Suvorayi Dugoh Husayniy Suvorayi Dugoh Husayniy - - Suvorayi Husayniy Talqiniy Dugoh Husayniy Talqiniy Dugoh Husayniy - - Talqini Husayn Ufor Ufor I - Ufor Ufor I - Ufor II - - Ufor II 1. DUGOH MAQOMI Chertim yo’li Maqomi Dugoh Maqomi Dugoh Maqomi Dugoh Maqomi Dugoh Tani Maqomi Peshrav I Peshrav I Peshrav I Peshrav I Peshrav I Peshrav II Peshrav II Peshrav II Peshrav II Peshrav II Peshrav III Peshrav III Peshrav III Peshrav III Peshrav III Peshrav IV Peshravi Dugoh Firuz - Peshrav IV Peshrav IV Peshravi Zarbul fath - Zarbul fath Zarbul fath Zarbul fath Tarjeh Tarjeh Tarjeh - Tarjeh Samoi Samoi Dugoh Samoi Samoi Samoi Muxammas I Muxammas I Muxammas I Muxammas Muxammas I Muxammas II Muxammas II Muxammas II - Muxammas II Muxammas III Muxammas III Muxammasi Chorgoh I - Muxammas III Muxammas IV Muxammas IV Muxammasi Chorgoh II - Muxammas IV Saqili Ishqullo Saqili Ishqullo Saqili Ishqullo Saqili Ishqullo Saqili Ishqullo Saqili Feruz Saqili Feruz - - Saqil Paxta zarb Paxta zarb Paxta zarb Paxta zarb Paxta zarb

- Zarbul Fath - - Zarbul Ufor Ufor Ufori Dugoh Ufor Ufori I - - - - Ufor II Birinchi aytim yo’llari Maqomi dugoh Maqomi dugoh - Maqomi dugoh Tani Maqomi Tarona I Tarona I - Tarona Tarona I Tarona II Tarona II - - Tarona II Tarona III Tarona III - - Tarona III - - - - Tarona IV Muqaddimai Nasri Muqaddimai Nasri hijoz - - Muqaddima Talqin Talqin - - Talqin Chorgoh Chorgoh - Chorgoh Chorgoh I Nasri Chorgoh Nasri Chorgoh - - Chorgoh II Naqsh Naqsh - - Naqsh Nasri oraz - - - Nasri oraz - Muqaddimai Nasri Oraz - - Muqaddima Nasr Nasri Oraz - - Nasri Suvora Suvorai Dugoh Husayniy - Suvora Suvora - Talqini Dugoh Husayniy - - Talqin - - - Bayot Bayot - Suvora - - Suvora Ufor Ufor I - Ufor Ufor I - Ufor II - - Ufor II 5. SEGOH MAQOMI Chertim Yo’li Maqomi Segoh Maqomi Segoh Maqomi Segoh Maqomi Segoh Tani Maqomi - - - - Tarjeh Hafif Hafif Hafif Segoh Hafif Hafif Peshrav Peshrav Peshrav - Peshrav I - - - - Peshrav II

- - - - Peshrav III - - - - Peshrav IV Muxammas I Muxammas Muxammasi Segoh Muxammas I Muxammas I Muxammas II - Muxammasi Muxammas II Muxammas II Segoh II Saqili bastanyor Saqil Saqili bastanyor Saqili bastanyor Saqil I - Saqili Feruz - - Saqil II - Sausuli Feruz - - Sausul - Chor usuli Feruz - - Chor usul - Ufor Ufori Segoh Ufor Ufor I - - - - Ufor II Birinchi aytim yo’llari Maqomi Segoh Maqomi Segoh - Maqomi Segoh Tani Maqomi Tarona I Tarona I - Tarona Tarona I Tarona II Tarona II - - Tarona II Tarona III Tarona III - - Tarona III Muqadimai Talqin Muqadimai Talqin - - Talqin Talqin Talqin - Talqin Muqaddima - - - Sabo Sabo Muqaddimayi Nasri Hijoz Muqaddimayi Nasri Hijoz - - Muqaddimayi Nasri Hijoz Nasri Hijoz Nasri Hijoz - - Nasri Hijoz Nasri Navro’zi Horo Nasri Navro’zi Horo - Navro’zi horo Navro’zi horo Suvora Suvora - Suvora Suvora Naqsh Naqsh - Naqsh Naqsh Taronai nasri ajam Taronai nasri ajam - Muqaddimayi nasri ajam Muqaddimayi nasri ajam Nasri ajam Nasri ajam - Nasri ajam Nasri ajam

- - - - Tarona I - - - - Tarona II Ufor Ufor I - Ufor Ufor I - Ufor II - Ufor II Ufor II 6. IROQ MAQOMI Chertim yo’li Maqomi iroq Maqomi iroq Maqomi iroq Maqomi iroq Tani Maqomi - Tarjeh Tarjeh Tarjeh TarjehI Peshrav Peshrav Peshrav - Tarjeh II - - - Peshrav I Peshrav I - - - Peshrav II Peshrav II - - - - Peshrav III Muxammas Muxammas Muxammas Muxammas Muxammas I Muxammasi Feruz Muxammasi Feruz Muxammasi Feruz shohi - Muxammasi II Sausul Sausul Sausul Iroq - Sausul I - Sausul Feruz Sausuli Feruz shohi - Sausul II Saqil I Saqil I Saqil I Saqil Saqil I Saqil II Saqil II Saqil II - Saqil II Naqshi Iroq Nafurdam Naqshi Iroq Nafurdam Naqshi Iroq Nafurdam - Naqshi Na furdam Ufor Ufor Ufor Iroq Ufor Ufor I - - - - Ufor II BIRINCHI AYTIM YO’LLARI - - - - Tani maqom - - - - Tarona I - - - - Tarona II - - - - Tarona III - - - - Tarona IV - - - - Talqin - - - - Faryod - - - - Suvora - - - - Muqaddima - - - - Talqin - - - - Naqsh - - - - Oraz - - - - Ufor I

- - - - Ufor II 7. PANJGOH MAQOMI Chertim yo’li - - Maqomi panjgoh - Tani maqom - - - - Tarjeh - - - - TarjehII - - - - Peshrav I - - - - Peshrav II - - - - Peshrav III - - - - Peshrav IV - - Muxammasi - Muxammas I Panjgoh - - Muxammasi Ushshoq - Muxammas II - - Saqili Vazmin - Saqil I - - - - Saqil II - - - - Ufor I - - - - Ufor II - - - - Gulufor - - - - Muxammasi doston - - - - Qoradali - - - - Rahm ayla - - - - Norim-norim uforisi - - - - Norim-norim uforisi - - - - Bartavil Aytim yo’li - - - - Talqin - - - - Mustazod - - - - Talqin - - - - Mustazod - - - - Savti suvora - - - - Gulufor I

- - - - Gulufor II 5. Dutor maqomlari Ko’hna Xorazm davlati o’zining musiqiy qadriyat va an’analari bilan bir qatorda, milliy musiqasi, maqomlari hamda dutor maqomlari bilan millatimiz iftixori sifatida qadr topdi. Dutor maqomlari qadimiy tarixga ega bo’lib, xorazmshohlar davridan ijrochilik maktabi shakllanganligini kuzatamiz. Mazkur zamonlarda ular boshqacha nom bilan nomlanib, ―Dutor maqomlari emas, ―navba, ―roh (kuy yo’li), kug (kuy) va boshqa nomlar bilan yuritilgan. Eski iboralar Dutor maqomlari tushunchasiga ko’ra ―navba (lug’aviy ma’nosi ―qator, ―izma-iz) deb yuritilgan. Xorazm va Movarounnahrda ―Navba iborasi XVII asrgacha iste’molda bo’lgan. Shashmaqom ijrochilik maktabi paydo bo’lganidan keyin ―navba iborasi iste’moldan chiqib ketdi. Hozirgi kunda ma’rifatchi va ayni chog’da Dutor maqomlarining zukko bilimdoni, mohir dutorchi va musiqiyshunos Komil Devoniy tomonidan xatga to’plangan nusxalar eng nodir manba bo’lib xizmat qiladi. Uning ―tanbur chizig’i nota tizimi vositasida bitilgan Dutor maqomlarining noyob nusxalari ilmiy va amaliy jihatlardan eng mukammal matnlar hisoblanib, bu asarlar, musiqashunoslar ta’biri bilan aytganda, mukammal ko’rinishga egaligini ko’rish mumkin. Bizgacha yetib kelgan Dutor maqomlarining Muhammad Komil Devoniy qo’li bilan yozilgan ikki noyob nusxasi; 1. XX asrning 20-yillarning ikkinchi yarmida, ―noma shaklida e’lon qilingan. Bu nota yozuvi noma tarzida bitilganligi sababli, zamondoshlar uni ―dutor o’ramasi deb yuritadilar. Dutor maqomlarining ikkinchi nusxasi, sal keyinroq, taxminan, 20-yillarning oxiri 30-yillarning boshlarida aynan shu muallif tomonidan bitilgan. Bu qo’lyozma

shaklidagi nushasi 2002-yilda O’zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Karimov tomonidan O’zbekiston davlat konservatoriyasiga taqdim etilgan. Olti yarim maqom Dutor maqomlarining yonma-yon keltirilishi, so’z matnlari, tarkibiy qism nomi va doira usullari bilan mufassal yozib olinganligi bu asarlarning tanbur chizig’i nusxalari qatorida turishidan dalolat beradi. Dutor maqomlari Olti yarim maqom va Shashmaqomdan oldinroq yuzaga kelgan degan taxminlar mavjud. Dutor maqomlari Xorazm vohasining musiqiy ijrochilik maktablarining jonli namunasi sifatida suvoralar, doston yo’llari, xalfa yo’llari, cholg’u yo’llari bilan chambarchas bog’lanib ketganligining guvohi bo’lamiz. Ma’lumki, Roviy, Iroq va Navoiy azaliy O’n ikki maqom parda tizimi tarkibiga kirgan ijro namunalaridan bo’lib, ikkitasi o’zbekcha imloda ―Roviy va ―Iroq tarzida keladi. Uchinchisi ―Navoiy shaklini olgan. Ularni bir tizimga solib ko’radigan bo’lsak, Roviy - Rahoviy, Navoiy Navo, Iroq esa shu maqom nomi bilan nomlanganligini kuzatish mumkin. Komil Devoniyning nota yozuvlari bo’yicha Dutor maqomining oltita mufassal tarkiboti nomlar va doira usullari bilan berilgan. Quyida mazkur tarkibot Dutor maqomlari nomlari quyidagicha berilgan. 1. Zixiy nazzora Talqini Zixiy nazzora Tarje’bandi Zixiy nazora Qaddim hamligi Talqini Urganji Naqshi Talqini Urganji Ufari Talqini Urganji 2. Miskin Talqini Miskin Naqshi Miskin Ufari Miskin 3. Roviy Talqini Rahoviy

Avvalgi Naqshi Rahoviy Ikkilanji Naqshi Rahoviy Saqiynomai Rahoviy Ufari Rahoviy 4. Sadri Iroq Talqini Sadri Iroq Naqshi Sadri Iroq Ufari Sadri Iroq 5. Oxyor Avvalgi Talqini Oxyor Ikkilanji Talqini Oxyor Ufari Oxyor 6. Choki giribon Tarona Matyusuf Xarratov tomonidan yozib olingan ―Sarahbori Zixiy nazzora, ―Majnun dali Dutor maqomlarini takomillashtirishga bo’lgan ijodiy izlanishlarning samarasi desa bo’ladi. Xorazm musiqasi jonkuyari Matniyoz Yusupov tomonidan notaga tushirilgan Dutor maqomlariga xos bo’lgan kuylar silsilasini paydo bo’layotganligidan dalolat beradi. Dutor maqomlari Iroq, Chapandoz, Mo’g’ulcha-Zihiy Nazzora, Navoiy, Sadri Iroq, Roviy (Roxaviy), Orazi Bom, Tashniz, Majnun Dali, Oxyor, Miskin, Aliqambarlardan iborat. IROQ Dutor maqomlarida Iroq dutorning ochiq toridan boshlanadi. Boshqa so’z bilan aytganda, tanbur maqomlaridan bir parda balandda dutor pardasida ijro

etiladi. Dutorning ijro diapozoni qichik bo’lganligi sababli, unda kuy va ashulaning baland pardalarini bir oktava pastga olib davom ettirib ijro etish mumkin. Iroq maqomining nota matni Matyusuf Xarratovning qalamiga 8000 raqamli tanbur chizig’i qo’lyozmasining surnay yo’li (maqom)lariga bag’ishlangan ikkinchi qismida joylashtirilgan. Bu asar nota yo’lida kichik oktava ―lya tovushidan berilgan. Matyusuf Xarratov yozuvlarida u surnay yo’llaridan ―Ufori Iroq deb nomlanadi. Maqom ijrochiligida ―Ufar atamasi ko’p qismlik asarlarning yakunlovchi qismi ma’nosida keladi. Ufar arabcha far’ (ko’pligi furu’) ma’nosini bildirib, far’ va furu’ atamalari musiqa ijrochiligida ko’p ishlatilgan. Musiqa ijrochiligida to’rt qismlik ―navbati murattabning yakunlovchi qismi ―furu’dosht deb nomlanib, oldingi qismlardan olingan bo’laklarning yig’masi, degan ma’noni anglatadi. ―Ufari Iroq atamasi bo’laklar (yigirma to’rt xona)dan iborat bir butun tuzilma ma’nosini bildiradi. Ochiq havoda ijro etiladigan surnay yo’llari qadimda ―navba deyilgan. xorazmshohlar davrida (1097 1231) harbiy zafarlar munosabati bilan katta qismli navbalar chalingan 11 . Buxoro Shashmaqomining udumlarida ham navba atamasi 11 Ziyo Bunyodov.Markaziy Osiyoga doir ma‘lumotlar. Xorazmshohlar davri. Toshkent, 2012.

(lug’aviy ma’nosi qator) saqlangan. Buxoroda yozilgan qadimiy musiqiy risolalarda Shashmaqomda ayrim saraxborlardan keyin 10 15 va undan ham ko’proq taronalar bir-biriga ulanib ketishligi haqida aytib o’tilgan. Dutor maqomlarida Ufari Iroq ―navba larning ijro uslublari ularning qadimiy ijro yo’llaridan ekanligidan dalolat beradi. CHAPANDOZ Abdulqodir Marog’iy asarlarida keltirilgan ma’lumotlarni ko’rib chiqadigan bo’lsak, chapandoz atamasi borasida o’xshashliklarni kuzatishimiz mumkin. Uning asarlarida turk ―kuylari umumiylashtirilib ―usullar davrasi, kuy va vazn tuzilmalari haqida so’z boradi. Dutor maqomlarida ―usullar davrasi – kuy va usul tuzilmalari bo’yicha ―uluq kug (―bisun kug)ga taalluqli ekanligi namoyon bo’ladi. Ijrochilikdagi to’qqizta ―bisun kugda ―Aslonchap nomi ham tilga olingan. Fitrat qadimiy ―Aslonchap bilan bugungi ―Chapandoz o’rtalaridagi aloqalarni Navoiy baytlaridan qidiradi. Soqiyo, may tut, qo’yg’il so’zni, Xon qurultoyig’a yetkur o’zni, Sof may-i jom aro gar dilkash erur, To’stug’an ichra qimiz ham xush erur. Ey sarv, sen ham ko’rguz Yootug’an birla ―uluq yirini tuz.

Navoiy ―yotug’an ismli bir cholg’u bilan ―uluq ismli bir ―yir haqida aytib o’tgan. Bu holatda ―uluq yirning yuqoridagi ―uluq kug yo uning o’xshashlik holatiga imo qiladi. Hozirgi kundagi ―chapandoz doira usuli bilan ―Aslonchapning munosabati haqida olimlarimizning turli fikrlari mavjud. ―Aslonchap – chapaslon – chapandoz so’zlari ma’nosi bir bo’lsa ham, shakli o’zgarib ketgan, degan xulosa kelib chiqadi. Dutor maqomida ―Chapandoz degan asarning nomi shundan dalolat beradiki, ―Chapandoz faqatgina usul emas, balki asarning nomida ham keladi. Ma’lumki, Shashmaqom ijrochiligida Chapandoz usuli ikki xil o’lchovdan (¾ va 3/8) iborat vaznga ega. Shuning uchun asar ―chapandoz o’lchovidagi ritm asosiga qurilganligiga ishora qiladi. ―Chapandoz deyilishining sababi ham shunda. Komil Devoniyning taqdim etgan mazkur kuy variantida ―bosh kuyi yetti hissalik toq o’lchovga asoslangan ―Choki gribonam nomli Dutor maqomi mavjud bo’lib, asar 7/8 o’lchovida ijro etilib, nomi esa o’zgarib ketganligini ko’rish mumkin. Ijro amaliyotida bunday usullar ―Qalandar deb nomlanadi. Shoir Ravnaqning Muxammaslaridagi boshlang’ich yoki har bandning oxirida takrorlanib keladigan so’zlariga o’xshab ―Chapandoz va uning ―talqin, ―talqincha ko’rinishdagi shakllari Dutor maqomlarida ko’p uchraydi. Hamdusano zikrlariga mansub ―Qalandar ning mazkur yo’li Dutor maqomlarida saqlangan. Maqom ikkinchi qismi ―tarona deb nomlanib, Shashmaqom va Olti yarim maqomdagi ―du bayt va ―ruboiy shaklidagi g’azallar bilan aytiladigan kichik qismlarda ham ishlatiladi. Ma’lumki, Shashmaqom va Olti yarim maqomda taronalar ma’lum bir usul bilan ko’rsatilmaydi. ―Choki giribon ―Tarona Dutor maqomlarida 6/4 o’lchovli vazndagi ―qo’sh naqsh usulida aytiladigan g’azali bilan (A.Navoiy) berilgan. Dutor maqomlari tarkibida bizgacha yetib kelgan ―Choki giribonning bosh qismidagi ―qalandar taronasidagi ―qo’sh naqsh usullari qadimiy ijrochilik uslublari ―chapandoz maqomining naqadar qadrli ekanligidan dalolat beradi.

MO’G’ULCHA – ZIHIY NAZZORA ―Mo’g’ulcha usulining asosiy xususiyati besh choraklik (5/4) toq hissali o’lchovida bo’lib, Mo’g’ulcha usulining boshqa holatdagi boshi oxiriga olingan shakli ―savt nomi bilan yuritiladi. Shashmaqomda Mo’g’ulcha va Savtlar turkum sifatida alohida sho’bachalar ko’rinishida kelgan. V.Uspenskiy tomonidan to’plangan Shashmaqom tarkibiga Mo’g’ulcha va Savt turkumlari kiritilmagan. 12 Fitrat Mo’g’ulcha va Savtlar, Shashmaqomdan farqli ravishda mumtoz musiqaning bir ko’rinishi sifatida namoyon bo’lishini ta’kidlab, Shashmaqomni ikki ko’rinishda bo’lganligi, birinchisi, ―Asl Shashmaqom, ikkinchisini esa ―Sho’bachalar deb nomlanganligini aytib o’tadi. Komil Devoniy to’plamidan o’rin olgan ―Mo’g’ulcha usulidagi Dutor maqomi ―Zihiy nazzora deb nomlangan. ―Zihiy nazzora maqomi ham ―Choki giribonga o’xshab usul va pardaning nomi emas, balki she’riy matndan qolgan so’zlar jamlamasiga ishora qilingan. Sababi, ―Mo’g’ulcha usulidagi boshlang’ich qismining bu cholg’u yo’li XX asrning 30- yillarida N.Mironov tomonidan ―Saraxbori Zihiy nazzora nomi ostida notaga yozib olingan. 13 ―Sarahbor 12 Успенский В . А . Шашмаком . Москва. 1924. 13 Песни Бухары, Хивы и Ферганы.

so’zining ma’nosi ―bosh xabarchi ekanligi maqomshunoslarimiz uchun yangilik emas. ―Sarahbori Zihiy nazzora maqomi N.Mironov tomonidan Samarqand musiqa va raqs ilmiy tadqiqot instututining topshirig’iga binoan notaga tushirilgan. Bunda musiqashunos Matyusuf Xarrratovning xizmatlarini ham aytib o’tishimiz zarur. ―Sarahbor iborasini ishlatilishining sababi, maqomning yaratilishida Buxoro Shashmaqom ijrochilik maktabi ta’siri katta bo’lganligini kuzatish mumkin. Dutor maqomlari ichida ―Zihiy nazzora tanbur yozuvi vositasida bizgacha saqlanib qolgan yirik hajmdagi asardir. U ijro yo’nalishi bo’yicha usullardagi chalkashliklar, bir nom osida turli usullarning kelish holatlari bo’lgan yetti qism iborat asardir. Zihiy nazzorada Dutor maqomlariga xos bo’lgan besh xildagi usullar – mo’g’ulcha, chapandoz, soqiynoma, naqsh, uforlardan iborat kuy shakllari mavjudligini ko’rish mumkin. Shuning uchun Zihiy nazzora Dutor maqomlari ichida eng ko’p usullardan iborat turkum ekanligini kuzatamiz. Ular 1. Zihiy nazzora mo’g’ulcha 5/4 2. Talqini Zihiy nazzora chapandoz 3/4+3/8 3. Tarjibandi Zihiy nazzora soqiynoma 4/4 4. Qadim hamligi soqiynoma 4/4 5. Talqini Urganji soqiynoma 4/4 6. Naqshi Talqini Urganji juft naqsh 6/4 (3/4+3/4) 7. Ufari Talqini Urganji ufar 6/8 ―Zixiy nazzora maqomining kuy yo’lining nomi va u tarkibiy qismlarda turli usullar - mo’g’ulcha, chapandoz va soqiynomalar uch marta, 1-, 2-, 3- qismlarda keladi. ―Talqin yo’li esa to’rt marta, 2-, 5-, 6-,7-qismlarda va har safar chapandoz, soqiynoma, juft naqsh va ufar usullarga solinib ijro etiladi. Dutor maqomlarida ―talqin atamasi turlicha usullarda boshqacha yo’l va uslublarda keladi.

Talqin tushuntirish, izohlash ma’nolarini anglatib, atoqli san’atkorlar Hoji Abdulaziz Abdurasulov, Domla Halim Ibodov, Hojixon Boltayev, Jo’raxon Sultonovlar ijrochilik maktablarida bu uslubdan foydalanganlar. Mo’g’ulcha usulidagi talqin ko’rinishida, Talqini Zihiy nazzora ―Chapandoz usuliga solinganligi, Talqini Urganji – uslubidagi asar ekanligi, asarni ―naqsh usuliga tushirilganida va asar so’ngida ―ufor uslubidagi ko’rinishda bo’lishligi Zihiy nazzora kuyining turli o’zgarish va ko’rinishlarga uchraganligi orqali kuzatish mumkin. So’nggi paytlarda maqom ijrochiligida ―far’ va ―tushurum iboralari iste’moldan chiqib ketib qanday ma’nolarga ega ekanligi ham unutila boshladi. ―Far’ so’zi - ―bo’lak, ―qismlarga ajratish ma’nosini anglatib, Forobiy asrlarida ―far’ (―furu’) asosan, ―iyqo’ (ritm) tushunchalarini anglatgan. ―Tushirim iborasi talqin va far’ning ma’nosini anglatib, tushurum va furu’ lug’aviy yaqinlikka ega so’zlardandir. Matyusuf Xarratov asar ijrosida xolatni almashinib turishiga ―tushurim deb nomlagan. Komil Devoniy Zihiy nazzoraning alohida usullar bilan ajratilgan tarkibiy qismlarida talqin atamasini qo’llaydi. Devoniy tuzgan maqom matnlaridagi Olti yarim maqomdan oldin shakllangan Dutor maqomlarining eski udumlarini ko’p qirralari saqlanib qolganligi bilan e’tiborga loyikdir. NAVO Dutor maqomlari ro’yxatida to’rtinchi raqamdagi Navoiy maqomi ―Qori Navoiy deb ham nomlanadi. Fitrat:- ―Xorazmlik o’zbek dutorchilari tarafidan ancha qadimdan bog’langan bir maqom bo’lib, o’zbeklarning o’z milliy maqomlari bo’lg’anlig’ini har og’izdan so’ylanib kelinmakdadir. Alisher Navoiy ―o’zbeklarning o’z milliy maqomlari bo’lg’anlig’i haqidagi ta’rifi katta ahamiyaga ega, - degan e’tirofini aytib o’tadi. Qori navo

A.Fitrat ―O’zbek klassik musiqasi tarixi Fitrat Alisher Navoiyning musiqa olamiga qo’shgan katta hissasi haqida shunday degan edi. ―Ulug’bek zamonida mashhur Xoja Ahror Valiyning himoyasi ostida Samarqandda ―diniy teskarichilik (aksu-l-harakat) paydo bo’la boshlaydir. Shuning ta’siri bilan Ulug’bekning o’lkasida buzg’unliqlar yuz ko’rsatir-da, Ulug’bekning o’lumi bilan natijalanadir. Fitrat keltirib o’tgan ma’lumotlariga ko’ra, Samarqanddagi siyosiy bo’hron, g’alayonlar, notinchliklar, davlat to’ntarilishi, shoh va falakshunos olim Mirzo Ulug’bekning fojiali o’limi tufayli ―go’zal san’atlar hisoblangan madaniyat va san’at sohasi rivojiga katta putur yetib, madaniy markaz Samarqanddan Hirotga ko’chdi va Husayn Boyqaro saltanati ostida Alisher Navoiy ―go’zal san’atlar maktabi rivoji uchun homiylikni qo’lga oladi, deb aytib o’tadi. Fitrat ―Qari navo kuyining yaratilish tarixi haqida qiziqarli ma’lumotni keltirib, ―bu kuyning Xorazmda bastalangani to’g’risidagi xabarni darrov qabul qilish qiyindir. Chunki bu kuyning eskidan beri Buxoroda ham chalinib turgani ma’lum, hattoki uning Navoiy asri bo’lg’ani ham so’ylanmakdadir. Eshitganimizga ko’ra, Farg’onada ham ―Qari Navoiy ismli eski bir kuy bor. Toshkent musiqiychilari bu kuyni ―Qari Navo derlar. Biroq bu ism yanglishdir. Alar shul ―Qari Navoiy ismini buzub olg’anlar. 14 14 Shu asar. 41-б. Matndan tashqarida ―Qari Navoiy‖ bo‘lsakerak‖, deb izohlanadi.

Kavkabiy risolasida arabcha ―amal ishlatilsa, Darvish Ali risolasida ―kor shaklidan foydalanilgan. XIX asarda Buxoroda yozilgan musiqiy risolalarda ―taronalar shakliga nisbatan, odatda, ―amalot (amalning ko’pligi) qo’llanilgan. Og’zaki istelohda esa ko’proq ―korga murojaat qilingan. Buxoro ustozlari orasida ―ser kor, ―kam kor atamalari so’nggi vaqtlargacha iste’molda bo’lgan. Ushbu dalillarni e’tiborga olib, Dutor maqomini ―Qori Navoiy deyishlikni maqsadga muvofiq ko’ramiz. Shunda bu ism asarning bosh qismiga demak, uning bir butuniga taalluqli ekanligi ham ayon bo’ladi (O.Matyoqubov). SADRI IROQ ―Sadr so’zi lug’atda xilma-xil ma’nolarda ishlatiladi. Dutor maqomlarida ―Sadri Iroq parda nuqtayi nazaridan ―o’rtaliq ma’nosiga to’g’ri keladi. Sadri Iroqning pardasi Iroqnikiga nisbatan markazda, o’rtada joylashgan. Sadri Iroq misolida Dutor maqomlarining ayrim xususiyatlari namoyon bo’ladi. Dutor maqomlari ichki tuzilishida parda va usul mezonlari muhim ahamiyatga ega. Ana shu nuqtayi nazardan Sadri Iroq turkumi Iroqnikiga qaraganda kvarta yuqorida, Iroq tovush jadvalining o’rtasida joylashganligida o’z aksini topadi. Shu tufayli ular orasida nafaqat tashqi va ichki tarafdan ham o’xshashliklar borligini ko’rsatadi. (O.Matyoqubov)

Olti yarim maqom va Dutor maqomlari bir xil tuzilishga ega. Barcha Dutor maqomlari ufar bilan yakunlanadi, chapandoz va naqshlari o’rtada keladi, boshlanishida murakkab, ya’ni 5/4 vaznidagi usullar ko’proq ishlatiladi. Bu usul doirasi takt ichida - ―mo’g’ulcha, takt tashqarisida ―savt deyiladi. ―Zihiy nazzora ―Mo’g’ulcha usulida ijro etilgan bo’lsa, ―Sadri Iroqda ―Savt usuli keladi. ROVIY (RAHOVIY) Qadimiy ―o’n ikki maqom tizimidagi parda doirasining nomidan olingan ―Rahoviy maqomida Xorazm shevasiga xos ―Roviy shakli saqlanib qolgan. Rohaviy maqomi Dutor maqomlari Tanbur maqomlariga nisbatan qadimiy maqomlardan ekanligini ko’rsatib turibdi. Roviy maqomining tarkibi murakkab 6/4 o’lchovidagi ikkita doyra usullaridan iborat. Ustozlar ularning birisiga ―faryod 6/4 (2/4+4/4) deb nomlagan bo’lsa, ikkinchisiga ―nafirdam (―nufurdam) 6/4 (4/4+2/4) deb nomlangan. Komil

Devoniy qo’lyozmalarida ular ―naqsh deb atalgan. E’tiborli tomoni shundaqi, bu usullarning ikkovi dutor maqomlari va Tanbur maqomlari (Olti yarim maqom)da ham uchraydi. ORAZI BOM Dutor maqomlari ro’yxatining yettinchi, sakkizinchi va to’qqizinchi raqamlarida keltirilgan Orazi bom, Tashniz, Majnun dalilar alohida ajralib turadi. Gap shundaki, bu asarlar, garchan mazmunan serqatlam (ko’p tushirimli) bo’lsa- da, shaklan avlodlar xotirasida yaxlit tuzilma (tasnifot) tarzida o’rnashib qolgan. Oraz (lug’atda ―yuz, ―jamol) mumtoz maqom yo’llaridan hisoblanib, Shashmaqom va Olti yarim maqom tizimlarida Navo va Dugoh turkumlarining tarkibidagi parda tuzilmasining nomidan olingan. Orazi bom so’zi ―tong jamoli ma’nosini bildiradi. Mazkur asar bomdod namozidan keyin, xonaqo va qalandarxonalarda zikr yo’llarida hamda to’y- bazmlarida va shodlik kechalarida qayroq chalib ijro etilgan. Orazi Bom Orazi bomning cholg’u, ashula va ashula-raqs yo’llari keng tarqalgan bo’lib, barchasining negizini kuy yo’li tashkil etadi. Bizning misolda XX asr o’rtalarida Matkarim Hofiz Bobojonov o’zi dutor chalib aytgan, Respublika radiosi fondida saqlanayotgan nusxa asos qilib olingan. U 6/8 vaznidagi ―ufor usulida ijro etilgan.

TASHNIZ Aynan Tashniz maqomining ma’nosi haqida aniq ma’lumot keltirilmagan. Hijriy 1380-yilda Tehronda nashr etilgan ―Arabcha-forscha lug’atda ―tashnif so’zi ―kuy, musiqa yoki yoqiml ovoz (ya’ni aytim) bilan ko’ngilni shod etmoq, arabcha ―tasnifning forslashgan shakli degan ma’noni bildiradi. Tashniz ―Tasnif iborasi o’rta asr musiqiy risolalarida musiqiy shakl (tuzilma-tasnifot) ma’nosida ishlatilgan bo’lib, Najmiddin Kavkabiy risolasining musiqiy shakl masalalariga bag’ishlangan ―Tasnifot tarkibiy qismlarini hisob va muvofiqlik nuqtayi nazaridan taqsimlanishi deb nomlanuvchi 11-bobi, Shashmaqom mushkiloti boshlang’ich qismining nomi. Xorazm Olti yarim maqomida esa ―tasnif iborasi ishlatilmaydi. Cholg’u va ashula yo’llarining boshlang’ich qismi ―tani maqom hisoblanib, olti yarim maqomga nisbatan qadimiyroq bo’lgan Dutor maqomlarida buzilgan shaklda saqlanib qolgan. ―Tashniz Dutor maqomlarining cholg’u yo’lidagi asar hisoblanib, ashula yo’li noma’lum. N.Mironov kitobida Matyusuf Xarratov tomonidan yozib olingan nusxasining nota matni keltirilgan. MAJNUN DALI (Qoradali) Majnun dali Dutor maqomlarining cholg’u yo’lidagi asar bo’lib, kuyning nota matni

N.Mironov va M.Yusupov to’plamlarida keltirilgan. Hojixon Boltayev shoir Orzu (Yangiboy mullo) g’azali bilan ijro etilgan bo’lib, asarning ikkinchi nomi ―Qora dali nomlangan. ―Qora dali nomi ―Majnun daliga nisbatan qadimiyroq bo’lib, bu asar haqida qadimiy afsonalar ancha oldin paydo bo’lib, uning tarixi qadimda afsonalar yaratilgan. ―Qora dali fors tilidagi ―Shabdiz (tun qora) kuyining tarixi afsonalarda keltirilgan. Dutor maqomlari orasida ―Majnun dali nomli kuy mavjud. Xuddi shu asrning o’zi Xorazm sozandalari orasida ―Qora dali nomi bilan ham yuritiladi. Ming yil oldin adabiyot olamida ta’riflangan ―Rohi Shabdiz (―Shabdiz yo’li) N.Mironov tomonidan Matyusuf Xarratovdan notaga yozib olgan ―Majnun dali va bugungi kunda cholg’u kuyi va ashula yo’li sifatida yashab kelayotgan ―Qora dali musiqiy asaridir.(rivoyatlarga ko’ra, ―Shabdiz ―Qora dali ham xuddi shu rangdagi otning nomini anglatadi). OH YOR Navbatdagi Dutor maqomlaridan hisoblangan ―Oh yor ashula naqoratlarida takrorlanib keladigan so’z iborasi nomi bilan mashhur bo’lib, asar boshlang’ich qismida 5/4 o’lchovidagi savt usulida ―Mo’g’ulcha va ―Savt usullari Shashmaqomining ―Sho’bacha naziralaridagi boshlang’ich qism usulining

nomiga o’xshaganligini eslatib, bu nomning Olti yarim maqomdan oldinroq paydo bo’lganligidan dalolat beradi. Maqomning keyingi ikkita qismlarida ―talqin usuli ―chapandoz usuliga asoslanib kelganligini ko’rish mumkin. ―Talqin iborasi asosiyga ergashib keluvchi qismlarning umumiy nomlaridan biri bo’lib, ―Talqini Urganjiy – ―Soqiynoma ko’rinishida, ―Oh yorda – ―Talqini Oh yor va ―Ikkinchi Talqini Oh yor- ―chapandoz ko’rinishida, ―Talqini Sadri Iroq haqiqiy ―talqin usuli ko’rinishida kelishini ko’rish mumkin. Usul sifati asosida ―Oh yor maqomi el maqomlarining ilk ko’rinishlaridan ekanligini namoyon qiladi. MISKIN ―Miskin maqomi ham el maqomlarining qadimiy kuy yo’llaridan biri hisoblanadi. Qadimiy Xorazm hududidagi avliyo ―Miskin Ota nomi bilan bog’liq

bo’lgan joyning nomi bo’lib, Islom olamining ilk davrlarida dutor chalib Allohga oshiqlik izhor qilgan mo’tabar shaxslardan biri nomiga qo’yilgan. 6/4 o’lchovi usulidagi Miskinning o’lchovi Dutor maqomlarida ikki ko’rinishda keladi. Ular 2/4+4/4 hamda 3/4+3/4 shakllaridagi o’lchovlardir. Avvalgi suhbatlardagi ―Roviy maqomi tahlilida birinchisi ―nufurdam (uzoq davom etuvchi nafas) deb ta’riflagan edi. Ikkinchisi esa ¾ vaznli ―naqsh usulining ikkilangan ko’rinishidir. Musiqashunoslar tomonidan uni ―qo’sh naqsh deb atalgan. ―Qo’sh naqsh usuli ―Sadri Iroq maqomining ―Naqshi Sadri Iroq va ―Roviy maqomining ―Avvalgi Naqshi Rahoviy maqomlarida ham kelishi uning e’tiborli tomonini ko’rsatadi. Dutor maqomlarining Shashmaqom va Olti yarim maqom majmualaridan farqi, bunda ijro usullari doirasida erkinlik sezilib turadi. Bunday usul erkinligi Olti yarim maqom va Shashmaqom majmualarida uchramaydi.

Ularni ―El maqomlari deyilishining asosiy sabablaridan biri bir usulning turlicha nomlanishi, bir nom ostida xilma-hil usullarni kelishi Dutor maqomlarining oddiyligi hamda xalqchilligidan dalolat beradi. Farg’ona-Toshkent maqomlarida ham ―Miskin turkumlari mavjud bo’lib, Xorazm va Farg’ona Miskinlarining umumiy o’xshashligi ularning boshlang’ich qismlarining kuy asoslarida yaqqol eshitilib turadi. Farg’ona maqom maktabiga asos solgan Xudoyberdi Ustoz XVIII asr oxiri - XIX asr boshlarida 18 yil Urganchda yashab musiqiy ta’lim olganligi keltirib o’tiladi. Shu bois Xorazm va Farg’ona Miskinlari ikki maqom maktablarining maxsuli ekanligi, ularning tarkibiy qismlarining nomlaridan ham sezilib turibdi. Xorazm yo’li Miskin Talqini Miskin (chapandoz usulida) Naqshi Miskin (soqiynoma usulida) Ufari Miskin Farg’ona yo’li Miskin Miskin I Miskin II Miskin III (Adoiy) Miskin IV (Asiriy) Miskin V (Og’ir ufar) ALIQAMBAR ―Aliqambar qadimiy dutor cholg’usi tarixi bilan bog’lik bo’lgan kuy yo’li bo’lib, asar Hazrat Alining ot boqari ―Qambar Ota nomiga bog’langan. Qambar Ota ham Miskin Ota kabi mo’tabar avliyolardan bo’lgan. Shuning uchun ular ijrochilik amaliyotida Miskin va Aliqambarlar bir birini to’ldiruvchi asarlar sifatida xanuzgacha e’tirof etib kelinadi.

Rivoyatlarga ko’ra, Qambar Otaning dutori doim egniga osilgan bo’lgan ekan. U dutor chalib, boshqalarga orom bergan, o’zining dard-hasratlarini dutorning nozik sadolari ostida ifoda eta olar ekan. Miskin Ota esa soz vositasida elga ta’lim berar va oshiqlar qalbini poklar ekan. Qambar ota va Miskin otalar birga soz ijro qilganlarida elning qalbiga musiqaning ilohiy nurlari kirib borar ekan. Shu boisdan Aliqambar va Miskinlar ulug’ bir mo’tabar kuy sifatida qabul qilingan ekan. Bu kuyning muqaddas ekanligining nishonasi - Xorazmda nafosatli soz majlislari va to’y- bazmlarida hozirgi kungacha ―Aliqambar kuyi bilan ochilib kelmoqda. Asarning so’z matni XVI asr oxirlari – XVII asr boshlarida o’tgan Xorazmlik shoir G’oyibiy qalamiga mansubdir. . Qoraqalpoq va Xorazm dostonchilik maktablari Qoraqalpoq xalqida dutor chertib qo’shiq aytadigan hunar egalari ―baxsi deb aytiladi. Ular O’rta Osiyo, Kavkaz orti ellarida keng tarqalgan. Qoraqalpoqlarda:

―baxsi, qozoqlarda ―jirchi, ozarbayjonlarda ―ashug, gruzinlarda ―misagan, armanlarda ―gusan, o’zbek va turkmanlarda ―baxshi deb aytiladi. Baxshichilik bu kasblarning bunday yaqinliklari ularning ko’p asrlik moddiy-ma’naviy, madaniy bog’lanmalarining (o’zaro yaqin) teran tomir yoyganligidan darak beradi. Qoraqalpoqlarda baxshilar 2 ta maktabga bo’linadi (f.f.d. N.Daugarayev, Q.Aytimbetovlar)ning fikrlari. 1) Musa baxsi. 2) Suyov baxshi maktablari. Bulardan oldin ham baxshilar bo’lgan lekin ko’pchiligining nomlari ma’lum emas. Muso va Suyavlardan oldinroq Xorazmda Chig’atoyli (o’zbeklardan) baxshi Eshvoy baxshi yashab ijod etgan. Dong taratgan afsonaviy baxshi deb aytadilar o’zbek, turkman, qoraqalpoqlar ham bizning baxshimiz deyishgan. Uning nomi bilan o’zi yaratgan ―Eshvoy ashulasi hozirda ham uchala xalq ellari ichida mashhur, sevib aytiladi va tinglanadi. Eshvoy bilan zamondosh bo’lgan Nurjon, Otash degan baxshilar Eshvoy baxshi o’lganlaridan keyin uning yo’lini G’aripniyoz ismli baxshi davom ettirgan. Masalan, Chimboy atrofida Shernazar baxshi Beruniy, To’rtko’l atrofida Shuman baxshi, Muso maktabining davom ettirishgan bo’lsa-da, aytish usullari, qochirim, nolalar yangiliklar repertuarlarini boyitishga hissa qo’shganlar. Muso maktabining so’nggi avlodlari Eshjon va Shoniyoz baxshilarning aytimlarida bir-biridan farqlari bo’lgan. Japaq baxshi yo’linda aytgan baxshilar O’rinboy va Shapabay baxshilar. Japaq baxshi Siyov baxshi yo’linda aytgan. O’rinboy baxshi Qo’ng’irot baxshilaridan biri. Sayotxon va Hamro, Hurliqo Hamro, Oshiq Nashan, Yusuf va Ahmad lirik dostonlar bilan birga Navoiy, Maxtumquli, Mullo Nafas, Hajiniyaz, Berdaq kabi klassik shoirlarning g’azallarini ham aytganlar. Atoqli turkman baxshisi Siyov baxshining qo’shiqlarini o’rganib qoraqalpoqlar ichida davom ettirgan Japaq baxshi Akimboy baxshining sozini davom etuvchisi Muso baxshi, Esjon baxshilar bo’ladi. Edepbay baxshining ham shogirdlari davomchilari bo’lgan o’zbek, turkman, qoraqalpoq baxshilari bir-birlari bilan yaqin aloqada bo’lib, bir-biriga yordam berib to’y-tomoshalarni birga o’tkazib kelganlar, dostonlarni almashib bir-birlaridan so’rab o’rganib kelganlar. O’zbek baxshilarining ko’pchiligiga Suyov baxshi ustozlik qilgan deb yozadi

(Q.Ayimbetov) Shogirdlaridan Odilboy, Qutim, Olloyor, Ayoz, Gurbek, Shapabay, O’rinboy baxshi Bola baxshi, Norbek, Qalandar, Yetmishboy baxshilar Suyov baxshi maktabining davomchilaridir. Xorazm qadimdan el tanigan Eshvoy baxshi, Nurjon baxshi, Otash baxshi, Siyov baxshi kabi baxshilar yurti. Eshvoy esa asli shovotlik xalq sevgan baxshi bo’lgan. Xalq ichida yurgan rivoyatlarga qaraganda, Eshvoy baxshi Xiva xoni saroyida go’yandachilik qilar edi. Har kuni oti bilan Shovotdan Xivaga qatnar ekan. Bir kuni Qo’shko’pirning ―Taqirdovuq degan joyida bir beva ayol farzandiga to’y qilayotgan bo’ladi. To’yda bir sozanda bo’lsa yomon bo’lmasdi. Erim rahmatlik tirik bo’lganida Eshvoy baxshini oldirib soz qildirar edi, deb afsus chekadi, Shunda odamlar hozir shu yo’ldan Eshvoy baxshi Xivaga o’tadi. Bir og’iz aytsangiz, yo’q demas, deyishadi. Ayol Eshvoy baxshining yo’lini poylab, u yetib kelgach, iltimos qiladi. Eshvoy baxshi beva ayolni iltimosini qabul qilib, to’yda ikki soatlar soz qilib beradi. Bazmga kech qolib borgan Eshvoy baxshini xon minoradan tashlab o’ldirishga hukm qiladi. Ertaga xon hukmi ijro qilinishini bilgan xalq minoraning atrofiga ko’rpa-to’shak, yostiq, qo’yingki qo’liga nima ilsa olib kelib tashlashadi. Minoraning chor atrofi xalq keltirgan yumshoq narsalardan ikki metr balandlikka ko’tariladi. Xon amri vojib. Eshvoyni minoradan tashlashadi, ammo xalq mehri uni o’lmay tirik qolishiga sabab bo’ladi. Eshvoy baxshi dorichini bolasi, Eshvoydan aylansin Xiva qal’asi, Tagiga to’shanglar g’oli polasi, Kuyla Eshvoy, kuylaringga bandaman. 15 Rivoyatlarga ko’ra, Xorazmda el sevgan mashhur go’yanda – baxshilar, navozandalar sozlarini chertib, xalqning dardu - quvonchlariga sherik bo’lib, ko’plab tarixiyqahramonlik dostonlarini ijod qilganlar, ijro qilganlar. 15 Boltaboy Matqurbonov. Baxshining baxti.2017y.18 avgust.Xorazm va xorazmliklar. https://www.facebook.com/groups/khorezmian/permalink/1452049811539593/

Xorazm dostonchilik maktabi o’z an’analariga ega bo’lib, u boshqa mahalliy dostonchilik maktablaridan (masalan, Surxondaryo – Qashqadaryo-Samarqand an’analaridan) farqli jihatlarga ega. Bu farqlar, asosan, quyidagilardan iborat: a) Xorazm dostonlari (ichki) «bo’g’iq ovoz»da emas, balki «ochiq ovoz» uslubida kuychan xususiyat bilan aytiladi; b) ko’pgina mahalliy dostonchilik maktablarda do’mbira sozi jo’rnavoz sifatida qo’llansa, Xorazm dostonchiligida dutordan foydalaniladi. Shuningdek, doston aytimida ijrochilar ansambli qatnashadi. Bunda ustoz baxshi dutor, tor yoki rubobda, qolganlari esa g’ijjak, bulamon va ba’zan doyra sozlarida jo’r bo’lib turishadi; v) Xorazm dostonlari repertuarini, asosan, «Oshiq G’arib va Shohsanam», «Go’ro’g’li», «Kuntug’mish», «Bozirgon», «Oshiq Oydin» kabi dostonlar tashkil etadi. Xorazm dostonchiligi repertuar tarkibi jihatidan ham o’ziga xos xususiyatga ega. Epik asarlarni talqin etishda jamoaviy ijrochilik yetakchilik qiladi. "Shirvoniy" (Xiva) va "Eroniy" (Mang’it) nomli ikkita yo’nalishga bo’linadigan ushbu maktab qadimgi ildizlarga ega, o’ziga xos repertuari, ansambllar tarkibi (Shirvoniy – tor, qo’shnay, doira; Eroniy – dutor va uch torli g’ijjak), uslub va lahja, yorqin va jonlantiruvchi qo’shiq, ashula va ohang (15 tadan to 36 gacha)larga ega. Shirvoniy baxshichilik maktabining yetakchi namoyandasi Bola baxshi (Qurbonnazar) Abdullayev va uning bolalari (Norbek, Muhammad, Yetmishboy); Eroniy baxshichilik maktabi namoyandasi Xudoybergan Utegenov. 16 Xorazm dostonchiligining yirik vakillari qatorida Ahmad baxshi. Bola baxshi Abdullayev Bola baxshi 24 taxallusi; asl ismi Abdullayev Qurbonnazar. 1899-yilda Xiva tumani Gullanbog’ qishlog’ida tug’ilgan, 1994- yilda vafot etgan. 16 http://ich.uz/uz/ich-of-uzbekistan/national-list/doma in-2/327-bakhshi-art 24 Ўзбекистон миллий энциклопедияси.2-kitob.124-bet.

1938-yilda O’zbekistan xalq baxshisi unvonini olgan. Ikkinchi jahon urushi qatnashchisi, Xorazm dostonchilik maktabining yirik vakili. Xorazmlik Jumanazar baxshining shogirdi. O’n yoshlaridayoq katta yoshdagi baxshilar davrasida doston, qo’shiq aytganligi uchun «Bola baxshi» nomini olgan. Uning repertuarida «Oshiq G’arib va Shohsanam», «Oshiq Mahmud», «Bozirgon», «Xirmondali», «Avazxon», «Kampir», «Qirqming», «Safar ko’sa» kabi yigirmaga yaqin doston bo’lib, ulardan «Bozirgon» (1965-yil), «Avazxon» (1967-yil) dostonlari yozib olinib, nashr etilgan. U yoshlarga doston aytishni o’rgatish maktabi tashkil qilgan(1970-yil) ko’pgina shogirdlar yetishtirgan. O’zbekiston adabiyoti va san’ati dekadasi (Moskva. 1937-yil), O’zbekiston xalq ijodchilari olimpiadasi (Toshkent, 1938- yil), Xalqaro Oltoyshunoslar (Toshkent, 1987- yil) hamda boshqa folklor anjumanlari (1978- va1985-yillar)da qatnashgan.) Shogirdlari- Norbek baxshi Abdullayev, Ro’zimbek Murodov, Otajon Matyoqubov, Qalandar baxshi Normatovlar . Xorazm musiqa uslub doirasida dostonlarni garmonda (sozda) ijro etish an’anasi ham bo’lib, bunda dostonlar bir butun yaxlit shaklda emas, balki undan olingan parchalar va termalar aytiladi. Xorazmda bu turdagi ijrochilarni sozchi, ya’ni Qurbon sozchi, Qodir sozchi, Xo’ja sozchi deb ataladi. Xorazm dostonchiligida xalfachilik san’ati ham shakllangan bo’lib, u, asosan, ayollar orasida keng yoyilgan. Unda ko’proq dostonlardan olingan parcha va termalar, shuningdek turli vaziyatlarda kuylash uchun ijod etilgan (to’y- marosimi qo’shiqlari, lapar va b.) qo’shiq-aytimlar kuylanadi. Xorazm xalfalari, Buxoro sozandalari singari, asosan, xotinqizlar ishtiroki bilan bog’liq turli yig’in, marosim va va majlislarda qatnashgan. Bunda xalfalar ijodi ikki shaklda – yakka va jamoaviy (ansambl) tarzda namoyon bo’lgan. Shu bilan birga, yakkaxon xalfalar motam marosimlarida ham ishtirok etib, unda ―Ibrohim Adham, ―Bobo Ravshan kabi xalq kitoblarini ma’lum ohanglar asosida ―o’qiganlar.

O’zbekiston xalq baxshisi Qalandar Normatov

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 .Begimatov S. Mamirov Q., Mansurov A., Karimova D, Ro’ziyev I. Musiqa 6-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil 2.Jabborov A. Musiqiu drama va komediya janrlari. O’zbekiston kompozitorlarining ijodiyotida. Toshkent. 2000-yil.. 3.Ismoilova.M. E. Xalq qo’shiqlari vositasida o’quvchilarning ma’naviy ahloqiy fazilatlarini shakillantirish. Toshkent “Istiqlol” 2000-yil. 4 .Ismoilova M. Vokal o’qitish metodikasi. Oliy va o’rta maxsus musiqiy ta’lim talablati uchun o’quv uslubiy qo’llanma.Toshkent ”Musiqa” nashriyoti.2011yil. -61 bet. 5 .Ismoilova M.E. Bayramjonim-bayramjon. Umumiy o`rta ta’lim maktab o`quvchilari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “Musiqa” 2016 yil –232 bet. 6. Ibrohimov.O. J. Sadoqov. 7-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi manbaa ijodiy uyi. Toshkent 2004-yil. 7.Mansurov A., Hakimova D. Musiqa 5-sinf uchun darslik G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil. 8. Hasanboyeva O. Hasanboyev.J, H.Hamidov. Pedagogika tarixi. Toshkent 2004-yil. 9. Rizayeva M, Yosh xonandaning kamoloti. Toshkent “Cho’lpon”2003- yil.

Похожие

Kuylash malakalarini shakllantirish Kuylash texnikasi

Xonandalar uchun zarur bo’lgan jihatlar

Yosh xonandalarni ansambl ijrochiligiga tayyorlash jarayonining kasbiy omillari

D.Zokirov musiqasi. A.Navoiy g’azali. Ko’rmadim

Ansambl