Kuylash malakalarini shakllantirish Kuylash texnikasi - Музыка - Рефераты

Kuylash malakalarini shakllantirish Kuylash texnikasi

Загружено в:

10.01.2023

Скачано:

0

Размер:

20.1630859375 KB

Kuylash malakalarini shakllantirish Kuylash texnikasi Reja: Kuylashda nafas olish texnikasi  Mashqlar  Musiqiy asarlarni o’rganish  Vokal janrlari

Kuylash – san’at shakllaridan biri bo’lib, musiqiy asarlar mazmunining badiiy, ya’ni tovush vositalari orqali ifodalanishi uchun xizmat qiladi. Vokal - tovush - musiqachi sozi singari, kuylashning texnik bazasini tashkil etadi. Musiqa san’atining boshqa shakllaridan farqli o’laroq, kuylashda tovush va ovozdan tashqari jonli inson so’zi ham yangraydi. So’zni nutq shakllantiradi. Asarning badiiy matni so’zlarini tinglovchilarga aniq yetkazib berish vositasiga talaffuz deyiladi. Talaffuz asarning g’oyaviy mohiyatini ochib berishda muhim o’rin tutadi. Agar so’zlar she’riy fikrni aniqlashtirsa, musiqa ularni atroflicha emotsional bo’yoqlar bilan to’ldiradi, chuqurlashtiradi. Xonandalik san’atida so’z va musiqa bir birini to’ldirib, yaxlit badiiy obrazni yaratadi. So’zni yaxshi talaffuz qilish texnikasiga ega bo’lish xonandalik san’ati negizlaridan biri hisoblanadi. Asarning mazmunini to’g’ri va aniq talaffuz qilish uchun so’zlardagi mantiqiy urg’ularga, so’zning jonli tildagi talaffuz qoidalariga ahamiyat berish lozim. Talaffuz ustida ish olib borganda, avvalambor, vokal asar matnining mazmuniga, undagi badiiy obrazlarning xarakteri va mazmun-mohiyatiga e’tibor qaratiladi. To’g’ri so’z talaffuzi – matn ustida ko’p vaqt sarflamasdan, balki uni qo’shiq aytish bilan birga ko’rsatib berish imkoniga ega. So’z va kuy bir vaqtda o’zlashtiriladi. Aniq so’z talaffuziga erishish esa artikulatsiya apparati til, tanglay, lablar, tishlar, jarlarning faoliyatiga bog’lik. Xususan, unli tovushlarni hosil qilishda og’iz bo’shlig’i va lablar muhim rol o’ynaydi. So’zning aniq va to’g’ri talaffuzi xonanda ovoziga ijobiy ta’sir qiladi. Ansamblda so’z talaffuzining yaxshi bo’lishi unda olib boriladigan mashqlarga va nutq apparatining ishlashiga bog’liq bo’ladi. Ma’lum mashqlar yordamida artikulatsiya apparati rivojlantiriladi. Masalan, ularning faolligini oshirish uchun u, - unli harflarni, b, m, p, v, f - undosh harflarni, bu, du, mu, yu, ku kabi bo’g’inlar tuzib, mashq qilib yoki o tovushlaridan foydalanib, «lya», «da», «na» kabi bo’g’inlarni talaffuz qilib, pastki jag’ni faollashtirish mumkin.

Shuningdek, d, z, k, l, n, r, s, t, sh undosh va a, o, u, i, e unlilardan «lya», «le», «lyu» va boshqa bo’g’inlardan tuzilgan mashqlar yordamida t, i, l faolligini oshirish mumkin. Masalan, qator so’zlar tuzib, kecha-tun, shahar, daraxt, dorboz undoshlarini qattiq, unlilarni esa yumshoq talaffuz qilish yo’li bilan undoshlar talaffuzlarini yaxshilash mumkin.undoshlarning yaxshi talaffuzi esa unlilarni yaqqol oydinlashtiradi. Kuylashda nafas olish texnikasi Ovoz tarbiyasining asosiy mezonlaridan biri xonandalarning to’g’ri nafas olishiga, uni ushlash va tejamli sarflashga o’rganish hisoblanadi. Nafas asarning sur’atiga, jumlalarning katta-kichikligiga qarab bir maromda tez, yengil, ravon va chuqur olinadi. Nafas olishda gavda, bo’yinning to’g’ri erkin holda bo’lishi, kiftlarning va nafasning diafragmaga olinishiga e’tibor berish lozim. Nafas olishning ikki turi mavjud. Bular: ■ aralash pastki qovurg’a - diafragma usulida nafas olish ■ zanjir yoki ulama nafas olish. Pastki kovurg’a - diafragma usulida nafas olishda kiftlar va ko’krak qafasi ko’tarilmasdan nafas pastga - diafragmaga olinadi. Bunda qorinning pastki qismi harakatda bo’ladi. Og’iz va burundan bir vaqtda nafas olinadi. Nafas olishni kuzatish uchun qo’llarni qovurg’alar bo’ylab pastga, yon tomonga yuritib qorin bo’shlig’ining oldinroqqa chiqishini, kovurg’alarning yon tomonga kengayishini kuzatish mumkin. Nafasni bir tekis, shoshilmasdan chiqarishni ham o’rganish kerak. Nafasni tejamkorlik bilan sarflash lozim. Asarni ijro etganda haddan tashqari ko’p nafas olish mumkin emas. Zanjir yoki ulama nafas olish usuli asosan xor asarlarida yoki cho’zib turiladigan tonika va dominanta organ punktlarida uzoq muddatgacha nafas olish mumkin bo’lmagan paytlarda qo’llaniladi. Ma’lumki, asarning boshidan oxirigacha bir nafas bilan qo’shiq aytib bo’lmaydi. Ko’p ovozli katta asarlarni ijro etishda kuy cho’zilib qolmasligi uchun xonandalar birdaniga bir vaqtda emas, balki navbatma-navbat nafas oladilar. Ya’ni, bir xonanda nafas olganda yonidagi ikkinchi xonanda ijroni cho’zishni davom

ettiradi. Bu xonanda nafasni rostlagach, u boshqalardan ajralmagan holda ijro partiyasiga qo’shiladi, natijada kuy uzluksiz yangrayveradi. Bu usulga zanjir yoki ulama nafas olish deyiladi. Mashqlar O’qish tizimi jarayonida har bir talaba o’qituvchi tomonidan muntazam ovoz diapazonini sozlash, nafasdan to’g’ri foydalangan holda musiqa pardalarida ovozning jarangdorligini topish uchun har bir dars oldidan ma’lum vaqt, albatta, mashq qiladi. Bu ijodiy jarayon ma’lum mashqlar asosida olib boriladi. Mashqlar (vokal sozlanish) ashulachi ovozini shakllantirish va rivoj- lantirish hamda to’g’ri nafas olish uchun olib boriladigan boshlang’ich bosqich hisoblanadi. U ovozni professional holatga keltirish, mavjud kamchiliklarni chetlashtirish uchun juda keraklidir. Shu bilan bir qatorda, mashqlar ustida ishlash nafas olish qonuniyatlarini o’zlashtirish, yangrashda ravonlikka erishish, ovoz harakatchanligini aniqlashga imkon yaratadi. o’qish jarayonida talaba rivojlanishi darajasiga muvofik mashqlarni tanlash lozim. Ilk qadamlardan «legato» ko’rinishida to’g’ri kuylash tonini o’zida shakllantirish jarayonida talabaning erkin, tabiiy va zo’riqishsiz kuylashga e’tibor qaratish lozim. Kuylashning boshida katta bo’lmagan, ma’lum diapazon doirasida tovushni silliq yo’naltirish lozim. Talaba imkoniyatlarining o’sishi bilan mashqlar uzaytirilib murakkablashtiriladi, ovozning texnik imkoniyatlari mukammallashtiriladi. Keyinchalik mashqlarni ijro etish jarayonida texnikani rivojlantirish unsurlariga, tezlikka e’tiborni qaratish muhimdir. Vokal texnik vazifalar katorida mashklarni ifodaviy ijro etishga ham alohida e’tibor qaratish lozim. Vokal mashqlarni o’qituvchi har bir ovoz uchun ularning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, alohida tanlashi lozim. Mashqlar ashulachilarning ijro faoliyatidagi doimiy hamrohi bo’lishi kerak. Ovozni sozlash singari, talabalarni musiqiy-ijrochilik ko’nikmalarni egallashga o’qitishda ham aniq vazifalar majmuyi mavjuddir.

Har bir talabaning shaxsiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda, ularga eng yaxshi asarlardan tashkil topgan, emotsional ijodiy ko’tarinkilik, dramatizm yoki lirik asarlarda kuylangan sevgi-muhabbat, qahramonlik va ona -Vatanga bo’lgan sadoqat ruhi bilan boyitilgan yorqin obrazlar, xarakterlarga ega to’g’ri ijro dasturini tanlash talabalarning serqirra imkoniyatlarini ochib beruvchi elementlarga hamda vokal-texnik va badiiy ijrochilik mahoratga erishishlariga xizmat qiladi. Musiqiy asarlarni o’rganish O’qituvchi talabalarning ovoz imkoniyatlarini inobatga olgan holda, uning ovoziga mos qo’shiq tanlaydi. Musiqiy asar matni tavsiya etilgach, mualliflar ijodi o’rganiladi. Ayni chog’da, mazkur musiqiy namunaning ma’nosi, g’oyasi talaba ongiga singdiriladi. Kuy bilan so’zning mutanosibligi haqida so’z yuritiladi, eshittiriladi. Ijro chog’ida holatga kirish, so’z ma’nosi bilan yashash, ohang bilan she’riy matnni uyg’unlikda ijro etish talab qilinadi. Bularning barchasi, tabiiyki, matnli asarlar ustida ishlash jarayonida talaba oldiga yangi-yangi vazifalarni qo’yadi. Mashg’ulotlarning boshidan ijro etishning vokal-texnik qirralarini asar mazmunining badiiy-ifodaviy tomonlariga anglangan holda bo’ysundirishga harakat qilish lozim. Faqatgina vokalizatsiyaning o’zi, qanchalik u yaxshi bo’lmasin, zamonaviy tinglovchini qoniqtirmaydi. Mukammal texnika asosiy maqsadga aylanmasligi lozim, uni ijodiy vazifalarga bo’ysundirish kerak. Asar mazmunini ochib berish yaxshi rivojlanish qobiliyati, ritm va jumlalarni his etishsiz amalga oshirilmaydi. Shuning uchun bu elementlarni shakllantirishga va tarbiyalashga katta ahamiyat beriladi. Matnli asar ustida ish olib borishdan oldin kuylanadigan mashqlar va vokalizlar bunday sifatlarni tarbiyalash uchun muhim manba hisoblanadi. Bo’lajak ijrochini nafaqat asarning musiqiy shaklini tushunib yetishga, balki uning mazmunini anglashga ham o’rgatish lozim. Bu jarayonda katta e’tiborni matn ustida ish olib borishga, aniq va ravon kuylash nutqi, so’zlarning badiiy va chiroyli talaffuziga qaratish lozim. Chunki bunday mukammal ijro tinglovchilar

e’tiboriga asarning aniq mazmuni va g’oyasini yetkazib berilishini ta’minlaydi. Talaba usluban rang-barang asarlarni ijro etishni o’rganishi lozim. Talaba oldida qo’yilgan vazifalar mashg’ulotlarning boshida uning ijro imkoniyati darajasiga mos bo’lishi kerak. Ovoz shakllanishi ko’nikmalarining o’zlashtirilishi jarayonida bu vazifalar asta-sekin murakkablashib boradi. Butun o’qish jarayonida vazifalar o’z mukammalligiga erishib oliy o’quv yurti talabasi imkoniyatlariga mos kelishi lozim. Vokal janrlari Musiqiy misollar janr nuqtai nazaridan to’rt turga bo’linadi. Bular: qo’shiqlar, romanslar, ariya va duetlar. Talaba-xonandalar mazkur janrlarning o’ziga xos xususiyatlari bilan yaqindan tanishishlari maqsadida ularga qisqacha tafsilot berib o’tsak. Qo’shiq – keng ma’noda she’riy musiqiy janrni anglatadi. Qo’shiq vokal musiqaning eng ommalashgan, ko’proq band shakliga asoslangan turi bo’lib, shuningdek, kuylashga mo’ljallab yozilgan she’riy asarlarning umumiy ifodasini o’zida namoyon etadi. Qo’shikning kuyi diapazoni ixchamligi, musiqa rivoji band (yoki band-naqorot) shakliga asoslanganligi, ohanglar tizimida so’z va kuy intonatsiyalari mushtarakligi, she’riy matndagi g’oyaviy emotsional mazmun rivojining umumiy tarzda (badiiy yakuni sifatida) ifodalashi bilan ajralib turadi. qo’shiqning yana o’ziga xos tomoni - she’riy matn va kuy shakllarining o’zaro mutanosibligi, bir xil hajmdagi tuzilmalar (she’rda - band, kuyda - davriya)ga asoslanganligidan iborat. Qo’shiqning she’riy matnlari aniq kompozitsiyasi, har bir bandida muayyan tugal fikr ifodalanganligi bilan ajralib turadi. Ashula – yakka xonanda yoki xonandalar guruhiga mo’ljallangan, mumtoz o’zbek musiqa merosida markaziy o’rin egallagan ashula yo’li. Ashula, asosan, lirik ruhdagi g’azal va she’rlar zaminida yuzaga keladi. Ashulalar soz (doira, dutor, tanbur), ansambl jo’rligida yoki jo’rsiz ijro etiladi. Ashula qo’shiq janridan kuy diapazonining kengligi, shaklan rivojlanganligi, mavzu va mazmuni teranligi bilan farqlanadi. Ashulaning badiiy mazmunida barmoq vaznidagi g’azal va she’riy shakllar asosiy o’rin tutadi. Ashulaning ichki tuzilishi ham turlichadir. Barmoq

vazniga asoslangan ashulalar ko’prok «bandnaqorot» shakli ko’rinishida bo’lsa, g’azallarga bitilgan ashulalar tuzilishi nisbatan murakkab va rivojlangandir. Odatda, bunday ashulalarning kuylari quyi pardalardan boshlanib o’rta va yuqori pardalarida rivojlanadi, so’ngra dastlabki turg’un tovushda nihoyasiga yetadi. Romans (ispancha romanice - romancha, roman tiliga oid) kamer musiqa janri bo’lib, cholg’u jo’rligida yakkaxon xonanda ijrosiga mo’ljallangan musiqiy-she’riy asardir. Romans asosan, kichik hajmdagi, band tizimiga asoslangan, qisqa satrlardan iborat lirik she’rlarga kuylanadi. Romans tuzilishi jihatdan qo’shiq va ashulaga nisbatan murakkabrok bo’lib, she’rning mazmunini ochib beradi yoki tasvirlaydi. Ariya (ital. aria) – opera, oratoriya, kantata, musiqali drama yoki komediyadagi tugallangan lavhani o’zida namoyon etadi. Opera, musiqali drama va komediya dramaturgiyasida dramadagi monologga teng keladi. Qo’shiq va romansga nisbatan birmuncha murakkab, ko’p qismdan tarkib topgan. Ariyaning badiiy vazifasi – asar qahramonining xarakteri, ruhiy kechinmalari va intilishini ochib berish. Shu bois ariya o’zining keng ohangdorligi bilan ajralib turadi. Duet (lotincha duo – ikki) – birinchidan, ikki ijrochidan iborat ansambl uchun mo’ljallangan sozlar jo’rligidagi yoki jo’rsiz musiqiy asarni o’zida namoyon etadi. Ikkinchidan, musiqali drama va komediya, shuningdek, opera, oratoriya, kantata, operettadagi vokal ansambl turi hisoblanadi. Duet asarning musiqiy dramaturgiyasini va qahramonlarning ichki histuyg’ularini ochib berishda muhim o’rin tutadi. Vokal ansambli Vokal ansambli deganda barcha ijrochi xonandalar orasida yangrovchi tovushlarning yaxlitligi tushuniladi. Musiqali drama va komediyalar, operalarda esa vokal ansamblni duetlar, trio, kvartetlar tashkil etadi. Bu tasniflashdan ma’lum bo’ladiki, vokal ansamblining partiyalari orasida son va sifat munosabatlari mavjuddir. Vokal ansambli bir turdagi va aralash turlarga bo’linadi. Uning tembr (vokal), ohang, talaffuz, dinamik unsurlari mavjud.

Ijro etiladigan asarning yangrashiga nafaqat ansambl ijrochilari, vokal partiyalar, balki ansambl va orkestr dirijori, ansambl va tinglovchilar orasidagi munosabat ham ta’sir ko’rsatadi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1 .Begimatov S. Mamirov Q., Mansurov A., Karimova D, Ro’ziyev I. Musiqa 6-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil 2.Jabborov A. Musiqiu drama va komediya janrlari. O’zbekiston kompozitorlarining ijodiyotida. Toshkent. 2000-yil.. 3.Ismoilova.M. E. Xalq qo’shiqlari vositasida o’quvchilarning ma’naviy ahloqiy fazilatlarini shakillantirish. Toshkent “Istiqlol” 2000-yil. 4 .Ismoilova M. Vokal o’qitish metodikasi. Oliy va o’rta maxsus musiqiy ta’lim talablati uchun o’quv uslubiy qo’llanma.Toshkent ”Musiqa” nashriyoti.2011yil. -61 bet. 5 .Ismoilova M.E. Bayramjonim-bayramjon. Umumiy o`rta ta’lim maktab o`quvchilari uchun o`quv qo`llanma. Toshkent, “Musiqa” 2016 yil –232 bet. 6. Ibrohimov.O. J. Sadoqov. 7-sinf uchun darslik. G’.Gulom nomidagi manbaa ijodiy uyi. Toshkent 2004-yil. 7.Mansurov A., Hakimova D. Musiqa 5-sinf uchun darslik G’.Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. Toshkent 2001-yil. 8. Hasanboyeva O. Hasanboyev.J, H.Hamidov. Pedagogika tarixi. Toshkent 2004-yil. 9. Rizayeva M, Yosh xonandaning kamoloti. Toshkent “Cho’lpon”2003-yil.

Похожие

An’anaviy xonandalik kuylash maktabi shakllari

D.Zokirov musiqasi. A.Navoiy g’azali. Ko’rmadim

Etmasmidim asarining daromad va miyonxat qismlari ijrosi ustida ishlash

Xonandalar uchun zarur bo’lgan jihatlar

Xonanda ovozlarining jismoniy va akustik jihatlari. “Etmasmidim” asarining daromad va miyonxat qismi ijrosi ustida ishlash